Góra Świętej Anny (województwo opolskie)

Góra Świętej Anny (dodatkowa nazwa w j. niem. Sankt Annaberg; hist. pol. Święta Anna, niem. Annaberg, śl. Świyntô Anna, Anaberg) – wieś w Polsce położona w województwie opolskim, w powiecie strzeleckim, w gminie Leśnica, na Górnym Śląsku. Część wsi leży na stokach wzniesienia o tej samej nazwie, na którym niegdyś znajdowała się pogańska świątynia, a obecnie stoi bazylika i sanktuarium, z figurką św. Anny Samotrzeciej (XV wiek).

Historia wsi

W latach 80. XV wieku na szczycie góry zbudowano kościół. Pierwsze wzmianki o wsi są w źródłach z 1679 roku. Kiedyś jej niemiecka nazwa brzmiała Annaberg, Ślązacy nazywali ją "Chełmską Górą" (choć obecnie popularnie określają ją Anaberg), od klasztoru znajdującego się na górze oraz pielgrzymek katolickich upowszechniła się także nazwa polska Święta Anna (Świyntô Anna). Na Sankt Annaberg oficjalnie zmieniły ją władze niemieckie w 1934 (choć używano już tej nazwy wcześniej, m.in. na mapach i pocztówkach, na przemian z Annaberg), ale już w 1941 została wprowadzona świecka nazwa Annaberg O.S..

W 1720 roku wioska liczyła 54 mieszkańców, liczba ta wzrosła w 1843 roku do 476, a w 1910 roku do 707 mieszkańców, (558 mówiących w j. polskim, 115 mówiących w j. niemieckim, 31 w obu). W 1861 wieś występuje jako ośrodek rzemieślniczy i miejsce targowe. Wśród mieszkańców wymienia się wtedy 85 rzemieślników, którzy reprezentowali 13 specjalności. Od XVIII wieku zaczęto wydobycie nefelinitu, a od początku XIX w. powstają regularne kamieniołomy tej skały i dodatkowo pierwsze kamieniołomy wapienia. Intensywne wydobycie nefelinitu oraz wapienia trwa do lat 80. XIX w., a w kamieniołomie będącym obecnie rezerwatem, obie kopaliny wydobywa się do 1946.

W plebiscycie na Górnym Śląsku 1921 403 głosujących gminy Annaberg wypowiedziało się za pozostaniem w Niemczech, 91 było za Polską a trzy głosy były nie ważne. W maju tego roku w tym rejonie miały miejsce krwawe walki podczas III powstania śląskiego. Obecnie upamiętnia je monumentalny Pomnik Czynu Powstańczego autorstwa Xawerego Dunikowskiego. Niemcy po ponownym zajęciu wsi zamordowali 3 mieszkańców: Ignacego Kwiotka, Ignacego Kwittka i Poloka.

W latach 20. zrodził się projekt zmiany nazwy miejscowości z Annaberg na Ahnenberg ("Góra Przodków"), który jednak nie został zrealizowany.

Poniżej wsi od 1936 znajdował się Dom Polski zwany "Pod Chełmskim Wierchem", gdzie odbywały się zjazdy oraz kursy polskich organizacji działających w przedwojennych Niemczech. W 1936 roku na szczycie góry odbył się Zjazd Polaków Śląska Opolskiego, który zgromadził 6000 Polaków. Obecnie w budynku tym znajduje się filia Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu.

W czasie II wojny światowej Niemcy założyli żydowski obóz pracy, w rejonie dzisiejszego Muzeum Czynu Powstańczego. Ofiary obozu prawdopodobnie pochowano na jego terenie.

W latach 1945-54 siedziba gminy Góra Św. Anny.

Od 1988 r. wieś jest centrum Parku Krajobrazowego Góra Świętej Anny obejmującego grzbiet Chełma, a więc zachodnią część Wyżyny Śląskiej. We wsi znajduje się niewielkie muzeum przyrodnicze Parku, a przy drodze ze wsi do Leśnicy jest Muzeum Czynu Powstańczego.

W 1996 roku liczba mieszkańców zmniejszyła się do 560.

Co roku na Górze Św. Anny (w II poł. lipca) organizowane jest Święto Młodzieży – ogólnopolski zjazd młodzieży katolickiej. W tym czasie górę odwiedza ok. 2000 wiernych z Polski i zagranicy.

Przez północny kraniec wsi przebiega Autostrada A4, która w tym miejscu posiada po trzy pasy ruchu w każdym kierunku, aby ułatwić wyprzedzanie wolno jadących pod górę samochodów ciężarowych. Urządzony jest też MOP, który jednak ma połączenie z zabytkami i rezerwatem tylko dla pieszych.

Historia kościoła i klasztoru

Pierwszy kościół (pw. św. Jerzego) na górze został zbudowany w 1480 z fundacji Mikołaja i Krzysztofa Strzał (Strzel), właścicieli Poręby, Leśnicy i Żyrowej. Na początku XVII wieku przeniesiono z Ujazdu do tutejszego kościoła słynącą cudami drewnianą figurkę św. Anny Samotrzeciej (z ok. 1480), zawierającą relikwie świętej. Zmieniono też wtedy nazwę kościoła i samej góry (wcześniej zwanej Górą Św. Jerzego). W 1655 r. na Górę Św. Anny przybyło pod przewodnictwem O. Franciszka Rychłowskiego 30 franciszkanów z Krakowa, który opuścili w czasie wojny polsko-szwedzkiej, gdy spalono ich klasztor. Za zgodą kapituły z O. Krystianem Chojeckim na czele oraz właściciela ziemi opolskiej, Króla Polski Jana Kazimierza w 1656-1659 zbudowali oni drewniany klasztor na Górze św. Anny.

W latach 1671-1673 na miejscu starego zbudowano nowy kościół w stylu barokowym fundacji hrabiego Gaschina. W latach 1733-1749 powstał murowany zespół klasztorny, do którego w 1768 dobudowano Rajski Plac (dziedziniec arkadowy), na którym obecnie stoi 15 stuletnich konfesjonałów. Jednocześnie w 1754 na kościele dobudowano sygnaturkę. W latach 1700-1709 wybudowano z fundacji hrabiego Gaschina 33 kaplice kalwaryjne, na południowo-wschodnich stokach góry. Zaprojektował je opolski architekt Domenico Signo. Nominalnie były własnością parafii w Leśnicy, faktycznie nie były użytkowane aż do 1763, kiedy kalwarię przejęli zakonnicy z Góry św. Anny i podjęli działania by uczynić je miejscem pielgrzymowania. W okresie 1756-1764 odnowiono stare kaplice, dobudowano cztery nowe, w 1764 uzyskano odpust papieski dla kalwarii.

W roku 1766 r. O. Stefan Staniewski opracował program odprawianych na kalwarii nabożeństw, a teksty modlitw i pieśni umieścił rok później w polskim modlitewniku O. Wacław Waxmański. W dniu 12 września 1779 r. wyruszyła z Bytomia na Górę Św. Anny pierwsza śląska pielgrzymka, zapoczątkowując ruch pielgrzymkowy do sanktuarium. W związku ze wzrastającą ilością pielgrzymów kościół przebudowano w 1781 pod kierunkiem architekta ze Strzelec Opolskich Christopha Worbsa, który w latach 80 XVIII wieku kierował także renowacją i przebudową kalwarii (dodano m.in. kolejną kaplicę, kilka innych drewnianych zamieniono na murowane).

W 1810 klasztor uległ kasacji, a franciszkanów wysiedlono. Zakonnicy powrócili w 1860, odnowili kościół, w 1868 dobudowali wieżę zegarową, jednak w 1875 znów zostali wysiedleni, a klasztor zlikwidowano w związku z Kulturkampfem. Walce o zachowanie klasztoru oraz o roli świątyni dla ludu śląskiego poświęcony jest poemat księdza Bonczyka pt. Góra Chełmska z 1886. Zakonnicy wrócili w 1887 roku. W 1897 powstały oba istniejące dziś neobarokowe ołtarze boczne oraz ołtarz główny autorstwa czeskiego artysty Rajmonda Kutzery (zdemontowany w 1957), a w 1904-1905 znacząco przebudowano klasztor, m.in. jedno ze skrzydeł wg projektu franciszkanina Mansuetusa Fromma OFM. Na przełomie XIX/XX wieku przebywał w klasztorze jako zakonnik Chryzogon Reisch, autor monograficznej pracy o historii tutejszego klasztoru. Pod koniec XIX wieku wykupiono duży kamieniołom nefelinitu tuż za północnym murem klasztoru, zasypano go i w 1912-1913 urządzono plac modlitewny i grotę na wzór groty z Lourdes projektu Bauma. W okresie 1913-1916 w 14 małych bocznych grotach zbudowano tam stacje Męki Pańskiej, częściowo fundowane przez rodziny poległych w I wojnie światowej. W 1928-1938 zbudowano na południe od klasztoru wielki Dom Pielgrzyma.

W 1939 r. Niemcy zabronili odprawiać w klasztorze msze w języku polskim, a 13 listopada 1940 roku wyrzucili franciszkanów z klasztoru, oddając budynek Niemcom z Rumunii, niszcząc przy okazji bibliotekę klasztorną, skuwając polskie napisy i konfiskując zbiory muzeum klasztornego. W czasie wojny, Niemcy aresztowali gwardiana Bonifacego Wiesiołka.

W okresie 1957-1963 Josef Mitschke dokonał gruntownej przebudowy wnętrza kościoła w stylu neobaroku, wykonując neobarokowe sztukaterie, malowidła ścienne i główny ołtarz, a w 1992 jego syn Georg zbudował neobarokowy prospekt organowy.

W roku 1949 miał miejsce zjazd kapłanów z udziałem prymasa Stefana Wyszyńskiego, a w 1983 świątynię odwiedził papież Jan Paweł II. Na jego cześć po stronie północnej bazyliki postawiono w 2000 pierwszy w woj. opolskim pomnik Jana Pawła II będący kopią monumentu z Płocka, autorstwa Zemły.

Pomnik Xawerego Dunikowskiego i amfiteatr

W latach 1934-1938 wykorzystując ukształtowanie terenu (nieczynny kamieniołom wapieni triasowych w zachodniej części wsi) Niemcy wybudowali na zboczu góry amfiteatr, na 7 tysięcy miejsc siedzących i 23 (wg innych źródeł 43 tys.) tysiące stojących. W roku 1938 odsłonięto na górnej krawędzi amfiteatru mauzoleum poświęcone niemieckim uczestnikom walk III powstania śląskiego. Mauzoleum w kształcie rotundy zbudowane było z bloków wapienia triasowego, zawierało też przypory z granitu permskiego spod Lipska . Po II wojnie światowej, po przyłączeniu Śląska do Polski, w 1945 został wysadzony niemiecki pomnik, a w dniu 19 V 1946 r., podczas obchodów 25 rocznicy wybuchu III powstania śląskiego, rozpoczęto symbolicznie wznosić Pomnik Czynu Powstańczego wg projektu Xawerego Dunikowskiego, który ukończono w 1955. Pomnik i obudowa cokołu wykonane są z karbońskiego granitu ze Szklarskiej Poręby (kamieniołom w Hucie) . Współcześnie, amfiteatr jest zaniedbany.

Bitwa w rejonie Góry św. Anny w 1921 r.

Góra Świętej Anny w literaturze

• Górze Św. Anny swój poemat "Góra Chełmska, czyli Święta Anna z klasztorem oo. franciszkanów. Wspomnienia z r. 1875" zadedykował śląski poeta Norbert Bończyk
• Józef Lompa górnośląski działacz społeczny, etnograf, nauczyciel, poeta i publicysta poświęcił Górze Św. Anny dwa dzieła ze swojej twórczości:
  • "Historya o pobożnej i błogosławionej Petroneli, polskiej pustelnicy na górze Chełm u S. Anny w Górnym Szląsku" cyfrowa wersja tekstu online z 1855 roku
  • "Kwiaty moralne zbierane na Górze Świętej Anny w Górnym Szląsku, wydawające najprzyjemniejszą wonność i posiłek dla dusz pobożnych chrześciańskich : bukiet pierwszy" cyfrowa wersja tekstu online z 1854 roku.