Lutowiska

Lutowiska (dawniej Urbanice lub Urbań, 1944-1957 Szewczenko) – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie bieszczadzkim, w gminie Lutowiska, nad potokiem Smolnik, na styku pasm Ostre i Otryt przy drodze wojewódzkiej nr 896; siedziba gminy Lutowiska. Wieś jest siedzibą sołectwa, w którego skład wchodzą również miejscowości Smolnik, Żurawin i obszar nieistniejącej już wsi Krywka.

W miejscu znajduje się rzymskokatolicki kościół parafialny pw. Świętego Stanisława Biskupa.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego.

W miejscowości działało Państwowe Gospodarstwo Rolne – Państwowe Przedsiębiorstwo Rolne Lutowiska.

Historia

Nazwa Lutowiska pochodzi od ruskiego słowa "litowyszcze" czyli letniego wypasu bydła a nie jak co poniektórzy piszą ludwisarzy, którzy wyrabialiby tu dzwony (dzwonów z całą pewnością na tym terenie nie wyrabiano). Osada powstała w X w. Właścicielami osady byli: do 1553 – Piotr Kmita Sobieński; do 1579 – Barbara Kmita z Herburtów (wdowa po Piotrze Kmicie). Lokacja osady na prawie wołoskim nastąpiła w 1580. Właścicielem po śmierci Barbary Kmity w 1580 został jej brat – Stanisław Herburt (s. Jana) – kasztelan lwowski, podkomorzy przemyski, starosta samborski i drohobycki, żupnik ruski.

W 1589 – właścicielem Lutowisk był jeszcze– Stanisław Herburt, a potem Erazm Herburt, w 1620; Iwan Polański; w 1663; Polańscy (Piotr z Terenowy Polański) ok. 1730 – stolnik żydaczowski.

Bazyli Ustrzycki kupił Lutowiska i przekazał je w posagu córce Mariannie zamężnej z Szymonem Urbańskim – łowczym kamienieckim. W latach trzydziestych XVIII w. Michał Urbański-podczaszy Żydaczowski był właścicielem Lutowisk, i w 1739 roku, erygował parafię w Cisnej, gdzie też był dziedzicem.

W 1742 zmieniono nazwę Lutowisk na Urbanice, aby uczcić właściciela Ludwika Urbańskiego. W tym samym roku Urbanice (Lutowiska) otrzymały od Augusta III, prawo odbywania 10 jarmarków rocznie. (Dla porównania – Sanok i Lesko miały tylko po dwa jarmarki. W XIX w. lutowiskie jarmarki były słynne w całej środkowej Europie. Majątek w Lutowiskach przejęli Górscy. I tak w 1779 - właścicielem był Józef Górski, w 1819 – Ignacy Górski, 1828-1848 – Józef Górski. Hrabia Ksawery Konarski, uczestnik powstania listopadowego z 1831, był właścicielem dóbr Lutowiska.

21 lutego 1846 powstańcy z południowej części obwodu sanockiego szli na północ w celu opanowania Sanoka trzema szlakami: z Cisnej przez Baligród, z Lutowisk oraz z Ustrzyk Dolnych i z Ustianowej. Po zniesieniu pańszczyzny w 1848 nastąpiło rozdrobnienie gruntów oraz upadek majątków pozbawionych darmowej siły roboczej. Licytowane majątki przejęli przedsiębiorcy drzewni, budując tartaki. Córka Ksawerego Konarskiego hr. Aleksandra Krasicka z d. Konarska, dziedziczka tej miejscowości, uczestniczka powstania styczniowego z 1863, po upadku tego patriotycznego zrywu, ukrywała zbiegów w swoim majątku w Lutowiskach. W 1868 – Lutowiska były własnością Franciszka Konarskiego a pod koniec XIX w. właścicielem Lutowisk był hrabia Stanisław Konarski.

25 stycznia 1915 w bitwie pod Lutowiskami Austriacy (w 30 st. mrozie) rozbili rosyjską kawalerię chana Nachiczewskiego. W czasie tych walk – w I wojnie światowej Lutowiska zostały znacznie spalone i wielu mieszkańców zginęło lub zostało przez Rosjan wywiezionych na Syberię za sprzyjanie Austrii.

W maju 1919 Ukraińcy wycofali się w rejon Hołowiecka, a do Lutowisk wkroczyło Wojsko Polskie pod dowództwem kapitana Rawskiego.

Lutowiska utraciły prawa miejskie w 1919, mimo to, do II wojny światowej stanowiły centrum handlowe i administracyjne regionu.

W latach 1939-1941 miejscowość na mocy rozbiorowego paktu przedwojennego Niemców ze Związkiem Radzieckim z 23 sierpnia 1939, należała do ZSRR. Sowieci przeprowadzali nacjonalizację, czyli rabunek mienia bogatych Żydów i Polaków. Miejscowemu przedsiębiorcy Januszowi Ziółkowskiemu zabrali olejarnię, tartak i jedyną bieszczadzką spalinową elektrownię (Ziółkowski zelektryfikował Lutowiska zaledwie dwa lata wcześniej). Od października 1939 do sierpnia 1944 wieś była siedzibą urzędu gminy w powiecie sanockim, po II wojnie światowej Lutowiska przemianowano na Szewczenko.(Nazwa ta funkcjonowała do 1957 roku). W czerwcu 1942 Johann Bakcer i Arnold Doppke gestapowcy, którzy przybyli z Ustrzyk Dolnych, rozstrzelali ok. 650 miejscowych Żydów, Polaków i 30 Romów. Na miejsce kaźni, ofiary spędziła i zwiozła policja ukraińska. Po zlikwidowaniu Żydów spalono ich zabudowania, czyli całą drewnianą zabudowę położoną przy rynku oraz synagogi. W 1943 rozstrzeliwano ludność w wąwozie za Kościołem. Brali w niej udział gestapowcy Juni i Henemilck. 18 lipca 1944 Niemcy wywieźli "volksdeutschów", administrację, nadleśnictwo, pracowników kopalni ropy, wszystkich, którzy mogli im się przydać. Wywozili całe rodziny. 20-22 lipca 1944 wymordowano w Lutowiskach polskie rodziny, (np. Górali Góraszewskich, Kukurowskich, Raszowskich, Samborskich, Ziółkowskich. Federeszczaka). Nie jest do końca wyjaśnione, kto jest odpowiedzialny za tę zbrodnię, niektóre źródła przypisują to UPA.

W latach 1944-1951 Lutowiska należały do Związku Radzieckiego. W czasie przynależności Lutowisk do ZSRR (1944-1951) świątynia katolicka w Lutowiskach uległa całkowitej dewastacji. Nabożeństwa musiały odbywać się w cerkwi aż do 1963, kiedy to po gruntownym remoncie zorganizowanym przez pierwszego powojennego proboszcza ks. Antoniego Zawiszę. Lutowiska znalazły się w Polsce w 1951 w ramach umowy o zamianie granic. Pod koniec 1951 podczas tzw. równania granicy Szewczenko wróciło do Polski. Ludność dotychczas tu zamieszkującą wysiedlono. Miejsce przesiedlenia 274 rodzin (1043 osób) z Szewczenka to wieś Dudczany w kołchozie Krasnoflotiec nad dolnym Dnieprem, prawie tysiąc kilometrów na południowy wschód od Bieszczadów. Do Szewczenka przesiedlono natomiast polskich mieszkańców z Sokalszczyzny i Hrubieszowszczyzny.

Pierwotną nazwę Lutowiska przywrócono dopiero w 1957 roku.

Demografia

• 1921 Lutowiska zamieszkiwało 2125 osób (w 261 domach mieszkalnych):
  • 1220 wyznania mojżeszowego
  • 769 wyznania greckokatolickiego
  • 136 wyznania rzymskokatolickiego
• 1939 – 3468 osób

Zabytki

W rejestrze zabytków:

• Kościół pw. św. Stanisława Biskupa w Lutowiskach - neogotycki kościół pw. św. Stanisława Biskupa – jego budowę rozpoczęto w 1911, a ukończono w 1920
• Stary cmentarz katolicki - cmentarz służący katolikom obu obrządków między XVIII a XX wiekiem
• drewniana willa sprzed I wojny światowej

Pozostałe:

• Cerkiew św. Michała Archanioła w Lutowiskach - nieistniejąca cerkiew greckokatolicka
• Synagoga kahalna w Lutowiskach - nieistniejąca synagoga
• Synagoga w Lutowiskach - nieistniejąca synagoga
• Cmentarz żydowski w Lutowiskach założony w II poł. XVIII wieku, na którym zachowało się co najmniej 500 macew
• Pomnik ku czci pomordowanych Żydów i Romów

Zobacz też

• Skorodne
• Stuposiany
• umowa o zamianie granic (1951)