Ustrzyki Dolne

Ustrzyki Dolne (ukr. Устрики Долішні, ros. Устрики Дольные) – miasto w woj. podkarpackim, siedziba powiatu bieszczadzkiego, położone nad rzeką Strwiąż. Jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej Ustrzyki Dolne.

W latach 1944-1951 miasto należało do Związku Sowieckiego (znalazło się w Polsce w ramach umowy o zmianie granic). W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. krośnieńskiego.

Leży na wysokości ok. 480 m n.p.m., na trasie małej i dużej pętli bieszczadzkiej.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 9349 mieszkańców.

Historia

W 1497 r. król Jan Olbracht oddał okolice Ustrzyk Dolnych w dzierżawę Iwonii Janczonowiczowi herbu Przestrzał rodem z Siedmiogrodu, za zasługi położone w czasie wojny bukowińskiej. W 1509 r. Iwonia Unihowski herbu Przestrzał, protoplasta rodu Ustrzyckich, lokował wieś Ustrzyki, wtedy nazwaną Ustryk. Wioska leżała u zbiegu dwóch bezimiennych strumieni, a mieszkańcy nazywali ją po staropolsku US, czyli ujście, RZYK czyli rzeki – stąd nazwa wsi Ustrzyki, albo ujście rzeki. Od nazwy wsi ród Unihowskiego przyjął później miano Ustrzyckich. Emerykowi Ustrzyckiemu ok. 1505 r. nadano wójtostwo i ziemie Ustrzyk Dolnych, obejmujące miejscowości Jasień, Równia, Zamłynie, Strwiążyk i część Ustjanowej. W 1667 r. Maciej Stanisław Ustrzycki – sędzia sanocki, poseł na Sejm w roku 1670, komisarz (wyznaczony do monety srebrnej, ułożenia w swoich dobrach w roku 1676) – wystawił kościół farny w Jasieniu, co aprobowała Konstytucja w 1667 r.

W 1667 r. Sejm za zasługi i fundację kościoła w Jasieniu zezwolił Maciejowi Stanisławowi Ustrzyckiemu z Unichowa herbu Przestrzał na zamianę Ustrzyk Dolnych za Ustrzyki Górne. W 1670 r. zatwierdził przywilej król Jan Kazimierz i powstała tu gmina królewska i parafia. Ród Ustrzyckich staje się dziedzicem tych ziem. Majątek w rękach Ustrzyckich pozostał do połowy XVIII w., później przeszedł na własność Mniszchów, w XIX w. – Piaseckich i Laskowskich, w XX w. – Nanowskich. Stanisław Ossoliński (drugi syn Mikołaja, starosta piotrkowski, w 1680 r. podstoli lubelski, rotmistrz chorągwi koronnej, dziedzic Hussakowa) ożenił się z Anną Ustrzycką (Birecką; żoną kasztelana przemyskiego Mikołaja Ustrzyckiego zm. w 1693 r.), właścicielką Ustrzyk, która z kolei po jego śmierci, zaślubiła Siemianowskiego. W 1723 r. w wyniku działań kasztelana sanockiego – Klemensa Ustrzyckiego herbu Przestrzał, Ustrzyki Dolne uzyskały prawa miejskie.

W 1672 r., podczas ostatniego najazdu czambułów tatarskich Nuradyna-Soltana na Bieszczady, ordyńcy ograbili i spalili miejscowość, a mieszkańców uprowadzili na wschód do niewoli. W 1727 r., na mocy postanowienia króla Polski Augusta II Mocnego, Ustrzyki otrzymały prawa miejskie. W sierpniu 1769 r. w okolicach Ustrzyk Dolnych toczyły się walki konfederatów barskich przeciwko wojskom rosyjskim Drewicza. 8 sierpnia 1769 r. pod Hoszowem w bitwie z Rosjanami zostaje ranny Franciszek Pułaski komornik bielski, rotmistrz przemyski konfederacji barskiej, (stryjeczny kuzyn Kazimierza Pułaskiego), którego przewieziono na zamek leski, a po śmierci 18 sierpnia 1769 r., pochowano go w kaplicy św. Antoniego, kościoła pw. Nawiedzenia NMP w Lesku, gdzie znajduje się jego epitafium.

1772-1917

W 1846 r. mieszkańcy Ustrzyk i okolic aktywnie uczestniczyli w powstaniu krakowskim przeciw zaborcy. 21 lutego 1846 r. powstańcy z południowej części obwodu sanockiego szli na północ w celu opanowania Sanoka trzema szlakami: z Cisnej przez Baligród, z Lutowisk oraz z Ustrzyk Dolnych i z Ustjanowej. W 1872 r. poprowadzono tędy strategiczną linię kolejową z Węgier do twierdzy Przemyśl zwaną Pierwszą Węgiersko-Galicyjską Koleją Żelazną. W okolicy został zapoczątkowany rozwój przemysłu naftowego.

W czasie I wojny światowej toczyły się tu walki między wojskami rosyjskimi i austriackimi. 4 września 1914 r. zatrzymuje się tu owacyjnie witany polski Legion Wschodni złożony z 5 tys. legionistów, dowodzonych przez gen. Młota Fijałkowskiego i maszerują do Sanoka, a potem udają się pociągiem do Jasła. 21 września 1914 r. Rosjanie docierają po walkach do Ustrzyk Dolnych. Z tych terenów wielu Polaków popierających Austrię trafia do więzienia lub na Syberię. 25 stycznia 1915 r. rozbita w bitwie pod Lutowiskami kawaleria rosyjska ucieka w popłochu przez Ustrzyki.

W czasie I wojny światowej, na przełomie 1914/1915, front dwukrotnie przeszedł przez te tereny niszcząc miasto.

1918-1944

W listopadzie 1918 r. miasto było świadkiem zwycięskiej potyczki opancerzonego pociągu Kozak pod dowództwem, wówczas porucznika, Stanisława Maczka z oddziałem Ukraińskiej Halickiej Armii. 6 grudnia 1918 r. Ukraińcy zaatakowali Ustrzyki Dolne, by odciąć od Polski załogę Lwowa. Na odsiecz miastu pośpieszył przybyły z Krakowa szwadron kawalerii (60 szabel), który uderzył na Równię i u zbiegu drogi w Hoszowczyku rozbił kolumnę ukraińską, biorąc 38 jeńców. 12 grudnia 1918 r. przez Ustrzyki przeszły polskie oddziały pod dowództwem płk. Henryka Minkiewicza (2 tys. piechoty, 10 dział i pociąg pancerny "Kozak") rozwijając natarcie, odnosząc zwycięstwo nad Ukraińcami i śpiesząc na odsiecz Lwowa.

W czasie II wojny światowej walki obronne z nacierającymi wojskami hitlerowskimi toczyła 3 Brygada Górska dowodzona przez płk. Jana Kotowicza, wchodząca w skład grupy operacyjnej gen. bryg. Kazimierza Orlika-Łukoskiego. 9 września 1939 r. pod Uhercami została obsadzona przez żołnierzy batalionu Obrony Narodowej Sanok (pod dowódcą batalionu kpt. Tadeuszem Kuniewskim), zajmująca pozycję opóźniającą marsz Niemców na wschód. 10 września o 11:00 batalion został zaatakowany przez niemiecką kolumnę zmotoryzowaną i po stoczeniu krótkiej walki, wycofał się. Pamiątką po tych walkach pozostały; znajdujące się na cmentarzu w Uhercach; cztery groby i krzyż z napisem: Tu leżą żołnierze walki wrześniowej 1939 roku; porucznik i ośmiu żołnierzy. 10-11 września 1939 r. wycofująca się 3 Brygada Górska, prowadziła walki pod Ustrzykami. 12 września 1939 r., gdy Niemcy wkroczyli do Ustrzyk, rozpoczęli aresztowania i wywózki do więzień. 28 września 1939 r., jeszcze w czasie kampanii wrześniowej, z miasta wycofały się oddziały niemieckie.

29 września 1939 r. miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną. 22 października 1939 r. odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego Ukraińskiej SRR. 1 listopada 1939 r. na podstawie aktu rozbiorowego Polski (Paktu Ribbentrop-Mołotow) i na "prośbę" Zgromadzenia Narodowego Ukraińskiej SRR Rada Najwyższa ZSRR wydała ustawę o "włączeniu tych ziem" do Ukraińskiej SRR. Miasto oraz okolice weszły wówczas w skład obwodu drohobyckiego, a siedzibą rejonu zostały Ustrzyki Dolne. Jako język urzędowy wprowadzono ukraiński. Sowiecka okupacja pełna represji i wywózek na Syberię trwała w Ustrzykach do 27 czerwca 1941.

Ustrzyki Dolne zostały zajęte przez oddziały słowackie (Rýchla Skupina) 29 czerwca 1941 r.. Po 29 czerwca 1941 r. całe góry znalazły się pod okupacją niemiecką. W czasie wojny działały tu oddziały partyzantki AK OP-23 "KN-23" Placówka VIII Czarna z 3 plutonami. Dowodził nią Bolesław Rudziński. Działały też Bataliony Chłopskie oraz oddziały samoobrony. Niemcy w bramach ustrzyckich kamienic przeprowadzali rozstrzeliwanie ludności żydowskiej i romskiej. Podczas okupacji Ustrzyki Dolne zostały pozbawione statusu miasta

1944-1951

18 września 1944 roku, po walkach z Niemcami, wkroczyły tu oddziały sowieckie, aresztujące polskich partyzantów oraz przeprowadzające wywózki na Syberię. Po II wojnie światowej miasto znalazło się w ZSRR, gdzie zostało pozbawione praw miejskich. W czerwcu 1946 roku wysiedlano Polaków z Ustrzyk Dolnych i przyległych miejscowości a następnie wywieziono pociągiem towarowym do Polski.

W składzie Ukraińskiej SRR Ustrzyki pozostawały jeszcze od lipca 1944 do 15 lutego 1951 r.

W ramach korekty granic Ustrzyki Dolne i okolice zostały przekazane Polsce w zamian za obfitujący w złoża węgla rejon Sokala. W 1951 powróciło do Polski na podstawie umowy o zmianie granic, pozostając miastem (oficjalnie od 1952 r.). W Polsce owa doraźna utrata praw miejskich nie jest uwzględniana.

Porozumienia Rzeszowsko-Ustrzyckie

W Ustrzykach Dolnych rozpoczął się na początku 1981 r. strajk rolników trwający przez 50 dni.

W nocy z 18 na 19 lutego 1981 r. w Ustrzykach Dolnych i 20 lutego 1981 r. w Rzeszowie po 50 dniach ogólnopolskiego strajku robotniczo-chłopskiego, pomimo usilnych prób jego rozbicia i oddziaływania na jego przebieg przez Służbę Bezpieczeństwa PRL w ramach akcji KRET, i przeniesienia się strajkujących do Rzeszowa, podpisano Porozumienia Rzeszowsko-Ustrzyckie.

Po podpisaniu porozumień Przewodniczący Komitetu Strajkowego Jan Kułaj powiedział: Chłopi, Polska nasza!

Sygnowali je przedstawiciele Komisji Rządowej, Komitetu Strajkowego, który działał w imieniu Ogólnopolskiego Komitetu Założycielskiego Związku Zawodowego Rolników Indywidualnych oraz przedstawiciele MZK NSZZ "Solidarność" w Rzeszowie i Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ "Solidarność". Strajk wspierali członkowie NSZZ "Solidarność", mieszkańcy różnych miast oraz rolnicy z całego kraju oraz kapłani i Rada Główna Episkopatu Polski.

Jeden z głównych rolniczych postulatów dotyczył rejestracji NSZZ Rolników Indywidualnych "Solidarność". Nastąpiła ona dopiero w 12 maja 1981 roku. Jednak rzeszowsko–ustrzyckie strajki zdecydowanie to przyspieszyły, a ponadto zmusiły władzę, m.in. do zagwarantowania nienaruszalności chłopskiej własności i wolności w obrocie ziemią, zrównania praw rolników indywidualnych z prawami gospodarstw państwowych, zrównania praw socjalnych mieszkańców wsi i miast, korzystnych zmian w oświacie na wsi oraz uznania praw religijnych, wydawania zezwoleń na budowę kościołów i zapewnienia opieki duszpasterskiej w wojsku.

Porozumienia Rzeszowsko-Ustrzyckie zwane Konstytucją Polskiej Wsi podpisali m.in.: w imieniu strony rządowej - wiceminister rolnictwa Andrzej Kacała, w imieniu strony społecznej: Józef Ślisz, Jan Kułaj, Władysław Żabiński (przedstawiciele rolników), Antoni Kopaczewski (przewodniczący Regionu NSZZ "Solidarność" w Rzeszowie) oraz Lech Wałęsa i Bogdan Lis (za Krajową Komisję Porozumiewawczą NSZZ "Solidarność").

Zabytki

• Neogotycki kościół rzymskokatolicki z lat 1909-1911 pw. Matki Boskiej Królowej Polski wraz z ikoną Matki Boskiej z Dzieciątkiem z II poł. XVII wieku.
• Murowana cerkiew greckokatolicka z 1874 r.
• Murowana dawna cerkiew na Strwiążku z 1831 r.
• Budynek byłej synagogi z ok. 1870 r. oraz stary cmentarz żydowski (założony w XVIII wieku).
• Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP (sanktuarium Matki Boskiej Bieszczadzkiej) z 1743 r. oraz cmentarz rzymskokatolicki z końca XIX wieku.
• Stacja kolejowa z 1872 r.

Turystyka, rekreacja, sport

Narciarstwo

Ustrzyki Dolne mają najbardziej rozbudowaną infrastrukturę narciarską na Podkarpaciu, dlatego nazywane są często zimową stolicą tego województwa.

W promieniu kilku kilometrów od centrum miasta znajdują się:

• Stacja Narciarska Gromadzyń
• Stacja Narciarska Laworta
• wyciągi orczykowe na Małym Królu: o długości 450 m ("Olimp") oraz o długości 200 m.

Na terenie miasta znajduje się kompleks basenowo-rekreacyjny z krytą pływalnią.

Dużą atrakcją jest znajdujące się w Ustrzykach Dolnych muzeum Bieszczadzkiego Parku Narodowego wybudowane na początku lat 70. XX wieku – jest ono jednym z największych muzeów przyrodniczych w kraju.

Szlaki turystyczne

• – ze stacji PKP, przez szczyty Kiń i Orlik do Jasienia,
• – z Rynku, przez szczyt Małego Króla, źródła Strwiąża, Kamienną Lawortę do Rynku,
• – ze stacji PKP, przez szczyt Gromadzyń, sanktuarium w Jasieniu do stacji PKP,
• – ze szczytu Małego Króla na szczyt Kamiennej Laworty,
• – z Rynku na cmentarz żydowski.

• – niebieski szlak turystyczny Rzeszów - Grybów.

• Szlak architektury drewnianej – trasa III i trasa III A.

Sport

• Bieszczady Ustrzyki Dolne – klub piłkarski.

Synagogi

• Synagoga w Ustrzykach Dolnych,
• Synagoga Stara w Ustrzykach Dolnych (bejt ha-midrasz),
• Synagoga Nowa w Ustrzykach Dolnych (bejt ha-midrasz),
• Synagoga Sadigorer w Ustrzykach Dolnych,
• Synagoga chasydów z Bełza w Ustrzykach Dolnych,
• Synagoga Jad Charucim w Ustrzykach Dolnych.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Sambor
• Giraltovce
• Zamárdi

Osoby związane z miastem

• Bogdan Augustyn
• Maciej Augustyn
• Eugeniusz Olejarczyk
• Maciej Stanisław Ustrzycki

Honorowi obywatele

• Marajke van den Bout
• Mieczysław Hampel
• Stanisław Ponichtera
• Lech Wałęsa
• Eugeniusz Waniek

Zobacz też

• gmina Jasień,
• korekty granic Polski od 1945 roku,
• Pierwsza Węgiersko-Galicyjska Kolej Żelazna,
• powiat bieszczadzki,
• powiat ustrzycki,
• Wolna Republika Bieszczad.