Pełkinie

Pełkinie – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie jarosławskim, w gminie Jarosław, w Dolinie Dolnego Sanu, u podnóża lessowej krawędzi Podgórza Rzeszowskiego.

W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie przemyskim.

Historia

Teren ten zasiedlony był już w czasach prehistorycznych, o czym świadczą wykopaliska, datowane na epokę brązu i epokę żelaza. Przy osadzie istniało też cmentarzysko z grobami ciałopalnymi, które świadczyły o napływie na te tereny kultury łużyckiej.

Nazwa "Pelkynye" występuje w dokumentach źródłowych w I poł. XV w., kiedy wraz z dobrami jarosławskimi należała do Spytka z Tarnowa, wojewody sandomierskiego. W 1458 r. Jarosław wraz z Pełkiniami otrzymał Spytko III, zwany też Spytkiem z Jarosławia, syn Rafała z Jarosławia, wnuk Spytka z Tarnowa. W 1462 r. Pełkinie i Kosków (obecnie część Jarosławia) sprzedane zostały za 800 grzywien braciom Janowi i Pawłowi Łysakowskim. W końcu XVI w. jedyną właścicielką była Zofia z Odrowążów Kostkowa (prawnuczka Spytka III, wdowa po Janie Krzysztofie Tarnowskim). Jej drugi mąż, Jan Kostka prowadził poważna działalność budowlaną, m.in. rozbudował zamek w Jarosławiu i postawił murowany pałac w Pełkiniach (1575-1580?), otoczony ozdobnym ogrodem z wodotryskami. W opisie Jarosławia i okolicy, wykonanym w 1681 roku, wymienione są dwa pałace: niedokończony nowy pałac pod wałem oraz zniszczony, stary usytuowany po prawej stronie wyjścia z nowego, nad sadzawkami. Nie jest dokładnie wiadomo, kto zaczął ów drugi pałac budować.

Pałac w Pełkiniach

Budowę nowego pałacu ukończył Paweł Karol Sanguszko, który od końca XVII w. był właścicielem Pełkiń. Według inwentarza z 1724 r., pałac był już gotowy i bogato wyposażony. Parter i piwnice z tej budowli zachowały się do dziś w bryle pełkińskiego pałacu. Sami Sanguszkowie nie mieszkali tutaj, majątek przekazywany był w kolejne dzierżawy.

Pod koniec XVIII w. właścicielami Pełkiń zostali Czartoryscy z Sieniawy. W pałacu mieszkali w dalszym ciągu dzierżawcy a na stałe zamieszkał w Pełkiniach w 1889 r. książę Witold Czartoryski, po ślubie z hrabiną Jadwigą z Dzieduszyckich. W 1895 r. do starego pałacu dobudowano południowe skrzydło, tzw. parkowe według projektu lwowskiego architekta Ludwika Ramułta. Dalszą rozbudowę projektował krakowski architekt Franciszek Mączyński. Wieloczłonowy korpus pałacu z wieżyczkami, ganeczkami i tarasami utrzymany jest w eklektycznym typie szwajcarskiego zameczku.

Według starych zapisków w XVI w. istniał tu już park, przekształcany przez kolejnych właścicieli. Obecny wygląd zawdzięcza park księciu Witoldowi Czartoryskiemu, dendrologowi z zamiłowania który powiększył jego teren (18 ha), rozciągając go na pobliskie zbocze pobliskiego wzniesienia i nadał mu charakter parku krajobrazowego w stylu angielskim. W centralnej części posadzono wiele drzew obcego pochodzenia (magnolie, kasztanowce, daglezje, choina kanadyjska i inne). Rosną tu też okazałe dębów, lipy i buki oraz cisy w formach drzewiastych i kilka limb. W dolnej części parku znajdują się przestronne łąki ze stawami. W górnej części ciekawa kapliczka z XIX i XX w.

Czartoryscy rezydowali tu do 1944 r. W sąsiedztwie parku zachowały się pozostałości zabudowań folwarcznych z końca XIX i pocz. XX w. (rządcówka, lamus, stajnia, stodoła i domek ogrodnika).

Czas wojny

Wiosną 1941 r. na terenie wsi Niemcy urządzili obóz dla jeńców sowieckich, stalag 37. Obóz zajmował teren o powierzchni ok. 70 ha i mógł pomieścić jednorazowo do 30 000 ludzi. Był to tzw. obóz przejściowy, po krótkim pobycie jeńców wywożono stad dalej w głąb Rzeszy, do Bełżca lub Oświęcimia. Na terenie obozu zgnięła, głównie z głodu, niezidentyfikowana liczba żołnierzy sowieckich. W wyniku ekshumacji wykonanej w 1944 zlokalizowano 22 masowe mogiły ofiar obozu. Po wywiezieniu ostatnich jeńców wiosną 1942 obszar obozu zmniejszono, przeznaczając go dla Żydów. Podczas okupacji wieś była aktywnie zaangażowana w ruch oporu, co wielu jej mieszkańców przypłaciło życiem. W kwietniu 1942 grupa żołnierzy AK przecięła druty ogradzające obóz, umożliwiając ucieczkę ok. 70 jeńcom. W styczniu 1944 Niemcy rozstrzelali w Pełkiniach 232 Polaków, przywiezionych z krakowskiego więzienia Montelupich.

Dzieje najnowsze

Pełkinie były dawniej wsią polsko-ukraińską, Ukraińców wysiedlono po wojnie. Parafia greckokatolicka i cerkiew były tu od czasów przedrozbiorowych. W 1880 r. powstała w Pełkiniach pierwsza szkołą. Parafię rzymskokatolicką erygowano w 1945 r.

Pałac i park przetrwały do II wojny światowej. W 1945 r. zniszczony pałac, zdewastowany park, obiekty gospodarcze i 40 ha ziemi zostały przejęte przez Referat Opieki Społecznej Urzędu Powiatowego w Jarosławiu i po remoncie adaptowane na Państwowy Dom Pomocy Społecznej dla Dorosłych (znajduje się w południowej części wsi, zwanej Wygarki).

Z dniem 10.09.2006 nastąpiło nadanie imienia szkole podstawowej. Błogosławionego ojca Michała Czartoryskiego, oraz uroczyste otwarcie nowo powstałej sali gimnastycznej która znajduje się przy siedzibie szkoły podstawowej i gimnazjum w Pełkiniach.
Gimnazjum w Pełkiniach w ramach programu poznawania Europy prowadzi współpracę z litewskim gimnazjum w Trokach.

Inne zabytki

• Kościół parafialny pw. Marii Panny Królowej Polski (dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Mikołaja) murowany, zbudowany w 1909 r., restaurowany w latach 1970-1980. Wewnątrz polichromia wykonana w 1988 r. przez Zygmunta Wiglusza. Obok dzwonnica z lat 20. XX. w.

• Stara szkoła z początku XX w.
• Drewniane domy z początków XX w.

Pomniki

• Pomnik ofiar terroru hitlerowskiego, postawiony w 1970 roku w miejscu rozstrzelania przez Niemców 29 stycznia 1944 roku grupy 24 żołnierzy AK przywiezionych z więzienia Montelupich w Krakowie. Zbrodnia ta była odwetem za odbicie przez żołnierzy AK 19 stycznia 1944 roku ujętego członka ruchu oporu.
• Pomnik upamiętniający męczeństwo żołnierzy radzieckich, wzniesiony w 1974 roku w pobliżu byłego obozu jenieckiego.