Jasło

Jasło – miasto powiatowe w południowo-wschodniej części Polski, w województwie podkarpackim, siedziba powiatu jasielskiego, położone w obrębie Dołów Jasielsko-Sanockich. Znajduje się ono na wysokości od 225 do 380 m n.p.m.. na przecięciu rzek Wisłoki, Ropy oraz Jasiołki.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 36 932 mieszkańców.

Patronem miasta jest św. Antoni z Padwy.

Położenie

Według danych z 1 stycznia 2009 powierzchnia miasta wynosi 36,52 km². Miasto stanowi 4,41% powierzchni powiatu.

Części miasta: Błonie, Bryły, Brzyszczki, Gamrat, Gądki, Gliniczek, Górka, Hankówka, Kaczorowy, Kowalowy, Krajowice, Niegłowice, Nowy Żółków, Podzamcze, Sobniów, Ulaszowice, Warzyce.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa krośnieńskiego.

Struktura powierzchni

Według danych z roku 2002 Jasło ma obszar 36,65 km², w tym:

• użytki rolne: 68%
• użytki leśne: 5%

Demografia

Dane z 26 lutego 2009:

Według danych GUS z 31.12.2006, miasto liczyło 37 562 mieszkańców.

Toponimia nazwy miasta

W pierwszych źródłach nazwa pojawia się w 1262 w postaci Jasieł. W XIV-wiecznym dokumencie lokacyjnym występuje nazwa w jęz. niemieckim Jessel, Ieschil (1325). Nazwa jest pochodzenia słowiańskiego i pochodzi od nazwy rzeki przepływającej przez miasto; przypuszczalnie powstała od wyrazu jasny (błyszczący), a konkretnie od prasłowiańskiego (J)ě(d)s z przyrostkiem ъlъ, co odpowiada polskim elementom: Jeś- || Jaś- i przyrostkowi -eł; jasieł "jasny, czysty".

Wyraz "jesło" w okresie przedpolskim oraz staropolski wyraz "jasło" oznaczał "żłób" i pochodzi od czasownika "jeść" (utworzony na tej samej zasadzie jak słowo "mydło" od czasownika "myć"). Wyraz nie występuje w języku polskim, jedynie jej rzadko używane zdrobnienie "jasełka".

Historia

Po raz pierwszy nazwę Jasła zapisano w zabytku średniowiecznym, opiewającym Miracula Sancti Stanislai, wymieniając w nim również imiona jaślan, a wśród nich Gotszalka, noszącego tytuł archiprezbitera jasielskiego. Istotnym szczegółem w okresie rozwoju posiadłości klasztornych w powiecie jasielskim jest to, że wśród nich znalazło się również Jasło. Pierwszą wzmiankę o tym znajdujemy w roku 1262, w przywileju Bolesława Wstydliwego dla klasztoru cysterskiego w Koprzywnicy. Nadaje on osadzie Jasiel przywilej skarbowy i sądowy. Z innych dokumentów wynika, że cystersi otrzymać musieli tę osadę już w tzw. Fundatio primaeva, czyli w roku 1185. W każdym razie w połowie XIII wieku Jasło – zwane wtedy Jasiel lub Jasioł było osadą o niemałym znaczeniu gospodarczym. Tu mianowicie znajdowało się jedno z ważnych małopolskich targowisk.

Organizacja miejska Jasła, której skąpe ślady spotykamy w źródłach u schyłku XIV wieku i później, zawdzięczała swój początek dokumentowi Kazimierza Wielkiego wystawionemu w Sanoku 26 kwietnia 1366 roku. Tym dokumentem nadał król miasteczku Jasłu prawo niemieckie. W 1367 zwolnił je od ceł, zaś w 1368 dokonał formalnej zamiany miasta z cystersami. Zamiana ta została ostatecznie załatwiona w roku 1374 przez Elżbietę, królową regentkę, która dała cystersom odszkodowanie w postaci miasteczka Frysztak i wsi sąsiednich: Glinik i Kobyle. Połączenie części królewskiej i zakonnej miasta zostało w ten sposób zalegalizowane i stworzyło nowe podstawy organizacyjne miasteczka.

Parafia powstała w Jaśle przed 1325 rokiem, wcześniej Jasło należało do parafii w Zręcinie. Parafię jasielską niewątpliwie uposażyli biskup krakowski i król Władysław Łokietek. Pleban jasielski posiadał jako uposażenie nadany mu – być może w roku 1366 - folwark, przynajmniej jednołanowy z rolami i trzema sadzawkami, a ponadto pobierał dziesięcinę i meszne.

W latach 1648-1772 Jasło przeżywało okres upadku. Kilkukrotne okupacje Jasła: najpierw w roku 1655 przez wojska szwedzkie, potem w 1657 r. przez oddziały siedmiogrodzkie Jerzego II Rakoczego, a na początku XVIII w. ponownie przez wojska szwedzkie Karola XII, zrujnowały miasto doszczętnie. W dobie konfederacji barskiej w latach 1768-1772, miasto znowu było narażone na zniszczenia ze strony swoich i Rosjan.

II połowa XIX wieku to czas autonomii, zarazem okres rozwoju miasta - powstają obiekty użyteczności publicznej, Kasa Oszczędności, Sąd Rejonowy, w 1896-1897 zostaje założony Park Miejski.

Ważnym wydarzeniem w historii miasta było założenie w roku 1868 gimnazjum (obecnie I LO).

We wrześniu 1900 roku Jasło wizytował cesarz austro-węgierski Franciszek Józef.

W roku 1910 został założony klub piłkarski Czarni Jasło.

II wojna światowa

Dnia 9.07.1943 oddział Armii Krajowej pod dowództwem por. Zenona Soboty "Korczaka" dokonał napadu na więzienie w Jaśle. Członkowie AK przebrani w mundury niemieckie oraz mówiący po niemiecku wprowadzili w błąd strażników więziennych dostając się do wnętrza budynku po czym rozbroili ich. Uwalnili 120 więźniów. Akcja zakończyła się sukcesem i więźniowie znaleźli schronienie w okolicznych lasach.

Wrzesień i październik 1944 roku to w Jaśle czas nasilenia się niemieckiego terroru i początek akcji wysiedleńczej w rejonie. Wysiedlono najpierw mieszkańców okolicznych wiosek znajdujących się w strefie przyfrontowej, a 13 września zaczęto wysiedlać ludność z Jasła. Po wysiedleniu mieszkańców Niemcy rozpoczęli rabunek i niszczenie opustoszałego miasta. Podpalali i wysadzali w powietrze budynki publiczne i domy prywatne - było to działanie systematyczne i zaplanowane.

Do Jasła zniszczonego w 97% wkroczyli 16 stycznia 1945 roku rosyjscy żołnierze z 76 Pierekopskiej Dywizji Artylerii Przeciwlotniczej pod dowództwem płk. Fiodora Bolbata. Po wojnie miasto zostało odbudowane.

10 kwietnia 2010 roku w katastrofie samolotu pod Smoleńskiem zginął, pochodzący ze Święcan koło Jasła senator Stanisław Zając. Uroczystości pogrzebowe, w których wziął udział m.in Marszałek Senatu Bogdan Borusewicz odbyły się w kościele farnym 25 kwietnia tegoż roku.

4 czerwca 2010 roku Jasło nawiedziła powódź, która swoim zasięgiem objęła 1/3 miasta (głownie osiedla: Gądki, Rafineryjne i Mickiewicza). Ewakuowano ponad 1300 osób.

Architektura

Zabytki chronione prawnie w Jaśle:

• kolegiata pw. Wniebowzięcia NMP – kościół farny najstarszy zabytkowy kościół w mieście z XV, XVIII, XIX wieku, a także dzwonnica kościelna z połowy XIV, XV wieku. Budynek z kamienia w stylu gotyckim, był wielokrotnie niszczony; numer rejestru: 109/ZN/56 z 19.12.1956,
• kościół pw. św. Stanisława Biskupa wybudowany w latach 1892-93. Wcześniej stanowił kaplicę gimnazjalną. Inicjatorami budowy byli: ówczesny dyrektor szkoły Klemens Sienkiewicz, jego żona Hermina oraz grono nauczycielskie. W latach 70. w Jaśle wprowadzono nowy podział na parafie. Przekształcono kaplicę w nowy kościół (skrzyżowanie ulic Czackiego i Mickiewicza); numer rejestru: A-371/98 z 6.07.1998,
• cmentarz przy ul. Zielonej, założony w 1784 roku; numer rejestru: A-101 z 23.09.1986,
• dom przy ul. Kazimierza Wielkiego 1 z XIX w.; numer rejestru: A-380 z 3.09.1968,
• dom przy ul. 3 maja 23 z początku XX w.; numer rejestru: A-165 z 14.06.2006,
• Szkoła Wydziałowa Męska wraz z internatem z 1906 r. (ul. Marchlewskiego 20), od roku 1906 do 1939 mieściła się tam Szkoła Wydziałowa Męska, 1945-1962 najpierw gimnazjum a potem przekształcone z niego I Liceum Ogólnokształcące im. Króla Stanisława Leszczyńskiego, od 1962-Liceum Ekonomiczne, Szkoła Handlowa, obecnie dodatkowo Filia Akademii Ekonomicznej w Krakowie, IV Liceum Ogólnokształcące i inne instytucje; numer rejestru: A-113 z 6.10.1987,
• dom z oficyną przy Rynku 14 z 2. połowy XVIII; numer rejestru: A-35 z 26.06.2001,
• dom przy ul. Staszica 8 z końca XIX w.; numer rejestru: A-260 z 14.02.1992,
• dom przy ul. Staszica 12 z XIX w.; numer rejestru: A-126 z 1.11.1988,
• zespół pałacowy z 2. połowy XIX, obejmujący neogotycki pałac Sroczyńskich z 1858 oraz zabytkowy park, mieści się w dzielnicy Jasło-Gorajowice. Budynek pałacu jest siedzibą Zespołu Szkół Medycznych; numer rejestru: A-348 z 3.09.1968,
• zespół dworski obejmujący dwór wybudowany w latach 1730-32 następnie przebudowany w 2. połowie XIX w. oraz park z przełomu XVIII/XIX, mieści się w dzielnicy Jasło-Niegłowice, przy ul. Gajowej; numer rejestru: A-120 z 10.08.1988,

Obiekty historyczne:

• figura św. Jana Nepomucena z 1770 na środku rynku,
• kaplica cmentarna z lat 1859-72 w stylu romańskim,
• fragmenty murów miejskich znajdujące się przy Placu Bartłomieja z Jasła obok ZUS-u,
• współczesny kościół wizytek na miejscu kościoła zburzonego przez hitlerowców na wzgórzu zwanym Górką Klasztorną (nazwa ta początkowo potoczna pojawiła się po przybyciu do Jasła sióstr wizytek w 1903 roku, obecnie jest używana również w materiałach urzędu miejskiego), lub też Miejską Górą,
• obelisk wzniesiony w 500. rocznicę zwycięstwa grunwaldzkiego na tymże wzgórzu,
• park miejski założony przez nauczyciela Teodora Bernardzikiewicza; znajduje się tam pomnik Tadeusza Kościuszki z 1879, grób Nieznanego Żołnierza z 1894, oraz altanka z maszkaronem zbudowana z okazji odwiedzin miasta przez cesarza Franciszka Józefa w 1900 roku,
• kamienice w Rynku, najstarsza pod nr 14 z piwnicami na wino z XVIII w.,
• Muzeum Regionalne w Jaśle przy ul. Kadyiego 11 w domu darowanym przez lekarza okulistę dr. Stanisława Kadyiego.
• budynek poklasztorny oo. Franciszkanów przy ul. Mickiewicza 4, do roku 1965 pełniący tymczasowo funkcję kościoła, obecnie mieści Poradnię Rejonową. Podczas remontu w 2006 roku odkryto i odrestaurowano zabytkowe malowidło przedstawiające Matkę Boską.
• kościół oo. Franciszkanów pw. św. Antoniego Padewskiego – w okresie międzywojennym znajdował się przy ul. Mickiewicza. Po jego zniszczeniu w czasie II wojny światowej zakonnicy zrezygnowali z odbudowy ruin, tylko rozpoczęli przygotowania do budowy w nowym miejscu na rogu ulic 3 maja i Chopina. Do roku 1965 tymczasowo funkcje kościoła spełniał budynek klasztorny przy ul. Mickiewicza 4, obecnie znajduje się w nim Poradnia Rejonowa. W roku 1965 oddano do użytku największy w Jaśle kościół. Na froncie wykonano płaskorzeźby świętych zasłużonych dla Kościoła. Jeszcze przed beatyfikacją znalazła się tam figura oo. Maksymiliana Kolbego. Mieści się w nim sanktuarium patrona Miasta Jasła - św. Antoniego Padewskiego.

Znani jaślanie

Urodzeni w Jaśle:

• Bartłomiej z Jasła - filozof, teolog, reformator Akademii Krakowskiej
• Antoni Barwiński - sportowiec, piłkarz, reprezentant Polski
• Rafał Bernacki - sportowiec, piłkarz ręczny, reprezentant Polski
• Seweryn Bieszczad - malarz początku XX wieku
• Henryk Dobrzański - major WP, olimpijczyk, dowódca partyzancki II wojny światowej
• Ryszard Drozd - szachista
• Zbyszko Cyganiewicz - polski zapaśnik
• Karol Józef Fischer - biskup przemyski, autor prac z zakresu liturgii
• Cezary Geroń - poeta, dziennikarz
• Jacek Grün - politolog, muzyk, pierwszy perkusista Budki Suflera
• Józef Gryglewicz - major, lotnik Dywizjonu 300 i 301 w Anglii
• Lech Haydukiewicz - polityk, pedagog, członek Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji,
• Stanisław Kadyi - lekarz okulista, kolekcjoner dzieł sztuki
• Janusz Kołodziej - polityk, poseł
• Robert Król - poeta młodego pokolenia
• Adam Loret - pierwszy dyrektor Lasów Państwowych.
• Elżbieta Łukacijewska - polityk, europarlamentarzysta
• Jerzy Matuszkiewicz - muzyk jazzowy, saksofonista, kompozytor
• Edward Miszczak - dziennikarz telewizyjny i radiowy, dyrektor programowy TVN
• Karol Myśliwiec - archeolog, egiptolog, członek PAN
• Józef Oberc - profesor zwyczajny, wybitny geolog
• Stanisław Pawłowski - geograf i kartograf, rektor Uniwersytetu Poznańskiego
• Sławomir Peszko - sportowiec, piłkarz, reprezentant Polski
• Dorota Pykosz - sportsmenka, siatkarka
• Gabriel Samolej- sportowiec, hokeista, olimpijczyk
• Stefan Schwarz - lekarz, wykładowca, nestor polskiej ginekologii
• Józef Słotwiński - reżyser, pedagog, tłumacz
• Hugo Steinhaus - wybitny matematyk, aforysta
• Zbigniew Skrudlik - sportowiec, szermierz florecista, dwukrotny mistrz olimpijski
• Michał du Vall - profesor zwyczajny prawa, prorektor Uniwersytetu Jagiellońskiego
• Jan Wodyński - malarz
• Paweł Zagumny - sportowiec, siatkarz, reprezentant Polski

Związani z Jasłem:

• Stanisław Barabasz - architekt, malarz, nestor narciarstwa polskiego
• Marian Cichoń - profesor zwyczajny, kierownik jednej z katedr UE w Krakowie
• Jarosław Gowin - publicysta, minister sprawiedliwości
• Stefan Jaracz - aktor, pisarz i publicysta
• Piotr Jaroszewicz - premier PRL w latach 1970–1980, generał dywizji WP
• Tadeusz Klimecki - generał brygady WP
• Stanisław Kołodziej - ksiądz, męczennik, Sługa Boży Kościoła katolickiego
• Ignacy Kruszewski - polski i belgijski generał brygady, bohater narodowy
• Ignacy Łukasiewicz - wynalazca lampy naftowej, farmaceuta
• Zyndram z Maszkowic - rycerz spod Grunwaldu, starosta jasielski
• Stanisław Pigoń - historyk literatury polskiej, wykładowca uniwersytecki
• Rudolf Weigl - wynalazca pierwszej w świecie skutecznej szczepionki przeciw tyfusowi plamistemu
• Stanisław Zając - polityk, poseł i senator, zginął pod Smoleńskiem
• Alicja Zając - działaczka samorządowa, senator

Komunikacja

W mieście działa Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej - PKS Jasło oraz Zakład Miejskiej Komunikacji Samochodowej - ZMKS Jasło.

Przez Jasło przebiegają dwie drogi krajowe: 28 oraz 73.

• Droga 28 Zator – Wadowice – Nowy Sącz – Gorlice – Biecz – Jasło (obwodnica miasta) – Krosno – Sanok – Medyka.
• Droga 73 Jasło – Pilzno – Tarnów – Dąbrowa Tarnowska – Kielce – Wiśniówka

Edukacja

W Jaśle znajduje się kilkanaście placówek edukacyjnych oferujących naukę osobom o różnym poziomie wykształcenia. W mieście znajdują się cztery szkoły podstawowe, gimnazjum oraz pięć zespołów szkół miejskich (szkoła podstawowa oraz gimnazjum w jednym budynku). Oprócz tego na terenie Jasła znajdują się także: trzy licea ogólnokształcące oraz pięć zespołów szkół ponadgimnazjalnych. W mieście znajdują się także trzy placówki szkół wyższych.

Administracja

Władze miasta tworzą: przewodnicząca Rady Miasta: od 6 grudnia 2010 Elżbieta Bernal (Jaślanie), wiceprzewodniczący: Henryk Rak (Prawo i Sprawiedliwość) oraz Leszek Zduński (Platforma Obywatelska). Burmistrzem miasta jest Andrzej Czernecki (Jaślanie), a wiceburmistrzami Antoni Pikul oraz Leszek Znamirowski. W skład Rady Miasta wchodzą komitety:

• Prawo i Sprawiedliwość (7 radnych)
• Jaślanie (5 radnych)
• Platforma Obywatelska (4 radnych)
• Przymierze Samorządowe Podkarpacia (3 radnych),
• Forum Jasielskie (2 radnych).

Koalicję tworzą Jaślanie, Platforma Obywatelska i Przymierze Samorządowe Podkarpacia. Opozycję tworzą: Prawo i Sprawiedliwość oraz Forum Jasielskie.

Opieka zdrowotna

• Szpital Specjalistyczny w Jaśle
• Zespół Opieki Zdrowotnej

Wspólnoty religijne

Jasło należy do diecezji rzeszowskiej. Na terenie miasta jest 9 parafii, które należą do dwóch dekanatów: Jasło - Zachód oraz Wschód. Taki podział funkcjonuje od lat 70. XX wieku. W parafii Wniebowzięcia NMP przy ulicy Floriańskiej znajduje się dom zakonny sióstr michalitek, którego wspólnota liczy 6 sióstr. W parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa i Niepokalanego Serca NMP przy ul. Klasztornej znajduje się klasztor sióstr wizytek, której wspólnota liczy 15 sióstr.

W Jaśle działa Zbór "ARKA" Kościoła Zielonoświątkowego, który prowadzi swe nabożeństwa w auli Państwowej Szkoły Muzycznej I st. przy ul. Hugona Kołłątaja.

W mieście znajduje się także zbór Świeckiego Ruchu Misyjnego "Epifania" (ul. Krasińskiego) oraz Sala Królestwa Świadków Jehowy (ul. Graniczna 81).

Miasta partnerskie

• Makó
• Trebišov
• Bardejov
• Truskawiec
• Camposampiero
• Praga 10 (dzielnica)
• Hodonin