Nowy Żmigród

Nowy Żmigród (do 1968 Żmigród Nowy) – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie jasielskim, w gminie Nowy Żmigród. Liczy ok. 1,4 tysiąca mieszkańców. Dawniej posiadał prawa miejskie nadane w 1625 roku.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego. Miejscowość jest siedzibą gminy Nowy Żmigród oraz parafii śś. Apostołów Piotra i Pawła, należącej do dekanatu Nowy Żmigród, diecezji rzeszowskiej.

Położenie

Miejscowość ta położona jest na Podkarpaciu, przy ujściu potoku Głojsce do rzeki Wisłoka, na równinnym wzniesieniu o wysokości 313 m.n.p. Zasłonięty od południa i północy zalesionymi wzgórzami. Stąd wychodzą drogi w sześciu kierunkach; na płn. zach. do Osieka, na zachód do Gorlic, na wschód do Dukli, na południe do Krempnej i na Słowację, na wschód do Sanoka i w Bieszczady i na północ do Jasła.

Historia

Ziemie te zamieszkiwało plemię – czy raczej związek plemion – Lędzian, tworzących protopaństwo, które w IX wieku dostało się pod nieokreśloną bliżej zależność Wielkich Moraw. Po upływie wieku pod panowanie Czech, a potem Wiślan. I tak jeszcze w IX wieku tereny Nowego Żmigrodu stały się nadgraniczną dzielnicą ponadplemiennego państwa Wiślan. O Lędzianach świadczą nazwy miejscowości np. Łężyny, dawniej Lędziny, lub też nazwiska tu często spotykane.

Prace wykopaliskowe świadczą, że była tu osada w X w.

Nowy Żmigród w okresie średniowiecza posiadał ratusz. Przy granicy diecezji krakowskiej mieszkała tu głównie ludność polska, która broniła się przed wpływami Rusinów. Przed uformowaniem się wczesnofeudalnego państwa polskiego, tereny Żmigrodu, należały do Wiślan i znajdowały się w pobliżu pogranicza osadnictwa dwu różnych grup słowiańskich: zachodniej i wschodniej. Rzeka Wisłok, a nie Wisłoka, była granicą między Polską piastowską i Rusią halicką. Obszary na wschód od rzeki Wisłok, zostały zagarnięte przez Włodzimierza Wielkiego w roku 981 na ziemiach zachodnich Lędzian.

W IX wieku tereny Nowego Żmigrodu stały się nadgraniczną dzielnicą ponadplemiennego państwa Wiślan. Stanowiły naturalną granicę między państwem polskim a Węgrami. Od 1031 do 1340 roku tereny Nowego Żmigrodu graniczyły z Rusią Kijowską.

Z terenów nadwiślańskich – z doliny Dunajca, Białej, Wisłoki, zaczęli przybywać pierwsi osadnicy. Początkowo ziemie Beskidu Niskiego, porośnięte dziewiczymi lasami, były w całości własnością polskiego króla, a od XI wieku rozpoczęły się nadania na rzecz klasztorów, biskupstw i świeckich feudałów.

Od XIII wieku tereny Nowego Żmigrodu zaczęli zasiedlać Wołosi – pasterskie ludy bałkańskie, zakładając wsie na prawie wołoskim, dostosowanym do pasterskiego trybu życia. Wieś Nowy Żmigród jako osadę odnotowano w 1277 roku, a jej zalążkiem był istniejący tu wcześniej gród.

W 1305 r. w sfałszowanym dokumencie pojawia się Albert ze Żmigrodu jako wojewoda krakowski, a był wojewodą sandomierskim. Istnieje wzmianka o mieście z 1305 roku, kiedy stanowiło własność rodu Bogoriów, np. Wojciecha Bogorii ze Żmigrodu (1274-1316), szlachcica z rycerskiego rodu, syna Piotra z Bogorii i Skotnik – wojewody sandomierskiego (1306-1316), a potem dziedzicem był Mikołaj Stadnicki ze Żmigrodu h. Drużyna (ok. 1446-1490) kasztelan przemyski, wojewoda bełski.

Wzmianki, m.in. Andrzeja de Vercilis – kanonika wrocławskiego, który po soborze w latach 1311-1312 zbierał na tych ziemiach fundusze na wyprawę krzyżową, oraz dokumenty papieża Jana XXII (1321 r.) i Jana Długosza (1326 r.) piszącego już o kościele w Nowym Żmigrodzie świadczą, że miejscowość ta istniała jeszcze przed lokacją na prawie magdeburskim. W 1326 r. Nowy Żmigród jako miasto zapisane zostało w spisie kościołów (Theiner Monument I, 228). Wymieniono tu parafię in antiqua Smigrod, czyli Nowy Żmigród na ziemiach Polski. W 1331 roku (jak wynika z niżej przedstawionego dokumentu), gród ten nazywał się Żmigród. Lokowany był za panowania Kazimierza Wielkiego na szlaku z Sandomierza przez Karpaty na Węgry, na prawie magdeburskim z polską nazwą "Żmigród". Był to stary gród przygraniczny, przy którym pobierano cło. Ludność, która zasiedlała te tereny była przeważnie polska.

Wzmianki te o Żmigrodzie pochodzą z 1331 roku, kiedy to Jan XXII ze względu na dużą tu ilość wiernych, daje zezwolenie dla polskiego prowincjała oo. Dominikanów na założenie klasztoru w Nowym Żmigrodzie. Przyczynę powstania klasztoru, papież podał w dokumencie erekcyjnym wydanym w Awinionie, w którym proszono go "aby pozwolił w twierdzy Żmigrodzie, na krańcach diecezji krakowskiej, ku granicom schizmatyckich Rusinów, którzy mieszkają tuż bezpośrednio poza diecezją krakowską, założyć klasztor oo. dominikanów, dla wielkiej ilości wiernych tam mieszkających, z powodu sąsiedztwa ze schizmatykami, ze względu na ich zbawienie, celem pouczenia ich o wierze katolickiej".

W 1332 r. Władysław Łokietek na zjeździe w Wiślicy wydaje przywilej dla Nowego Żmigrodu, aby kupcy nie omijali tego grodu. Prawo miejskie ustanowił w 1332 r. Władysław Łokietek. Kazimierz Wielki nadał takie prawo dla Nowego Żmigrodu w 1345 r.

Przed rokiem 1340 granica państwowa między państwem piastowskim Kazimierza Wielkiego, a księstwem halickim przebiegała przez krótki czas na rzece Wisłok.

Z aktu wydanego w 1345 r. dla Sącza dowiadujemy się, że trakt handlowy na Ruś prowadził z Sącza na Biecz Żmigród i Sanok.

Dokument z 1345 r. podaje, że wsie Głojsce, Kopytowa, Łubno leżą na terytorium Żmigrodu. W akcie z 1359 r. wspomniano cło królewskie ze Żmigrodu.

Ruś Halicka została przyłączona do Polski przez Królową Jadwigę, ale tereny Nowego Żmigrodu nie należały wtedy do Rusi Halickiej (której nie należy mylić z Rosją, czy Ukrainą). Dlatego w Nowym Żmigrodzie, jak i też w okolicach, nie ma tak wielu Łemków, jak niektórzy próbują wmawiać, czy mylnie uzasadniać.

W XIV w. ród Wojszyków zaczął rozwijać w okolicy swoje posiadłości (latyfundium), które przeszły w ręce Stadnickich.

Jan Długosz w XV w. podaje, że Nowy Żmigród posiadał już kościół parafialny.

Dziedzicami miasta w XV w. byli jan h. Drużyna oraz Jan i Czesław z Wojczy h. Powała, a także wg Długosza Jan i Jakub Sieniawa z Sieniawy. Ze Złotej Księgi wynika, że w Nowym Żmigrodzie 1438 r. istniał zamek, który wraz ze Żmigrodem otrzymał Przybysław. Po jego zgonie majątek przeszedł na siostrę Katarzynę, która wyszła za mąż za Mikołaja Stadnickiego ze Stadnik, a potem w 1436? r. za Krzesława Wojczyka, którego synowie współdziedziczyli ze Stadnickimi te dobra. W 1467 r. Jan Kobyleński został pozwany przez Mikołaja i Katarzynę Stadnickich oraz Jana i Krzesława Wojszyków, rodzeństwo przyrodnie niepodzielone, dziedziców Żmigrodu o to, że nie chce z nimi dokonać rozgraniczenia i usypania kopców między ich posiadłościami: Siedliskami, Lisią Górą (dziś Łysa Góra), a należącymi do niego: Makowiskami, Leszczyną, Draganową i Głoścami (dziś Głojsce).

W 1474 roku pobliskie wsie padły ofiarą najazdu węgierskiego. Oddziały zaciężne Tomasza Tharczaya, starosty zamku z Lipian, utworzywszy sobie na dwa lata (do 1476 r.) bazę w zdobytym Nowym Żmigrodzie, plądrowały okolicę, paląc nawet krośnieńskie przedmieścia. Między królem Kazimierzem Jagiellończykiem, a Maciejem Korwinem doszło do normalizacji warunków współżycia na pograniczu. Pertraktacje polsko-węgierskie doprowadziły do pokoju, który został zawarty 21 lutego 1475 r. Na podstawie układów wydano sobie jeńców, zwrócono zamki, np. w Nowym Żmigrodzie, wynagrodzono szkody i zawarto trzyletni rozejm.

W 1522 r. był olbrzymi pożar Żmigrodu, dlatego Zygmunt I Stary na prośbę dziedziców Andrzeja Stadnickiego i Czesława Wojszyka zwolnił miasto od podatków na 12 lat. W 1545 r. uzyskał dla miasta prawo na jarmarki i połączył beneficium Nowego ze Starym Żmigrodem. Andrzej Stadnicki h. Drużyna, syn Mikołaja, podkomorzy przemyski i kasztelan sanocki, posiadał okoliczne wioski oraz Krempną. Potem dziedziczył jego syn Mikołaj. W 1577 roku, jak podają lustratorzy miasto, spłonęło powtórnie.

Znaczne nasilenie osadnictwa Wołochów nastąpiło w XVI w., co spowodowało ponowne lokacje na prawie wołoskim, wsi wcześniej lokowanych na prawie niemieckim. Wzajemne przenikanie różnych narodowości, kultur, religii i gospodarki przyczyniło się do powstania odrębnej grupy etnicznej Łemków wyznania greckokatolickiego. W późniejszym okresie część Łemków przeszła na prawosławie, stąd widoczne w krajobrazie beskidzkim cerkwie, a oprócz greckokatolickich, także cerkwie prawosławne. W 1603 roku Andrzej Stadnicki odnowił Klasztor Dominikański.

XVI-XVIII w. był okresem rozkwitu gospodarczego Nowego Żmigrodu. Rozkwit ten i bogactwo przyciągały na tereny Nowego Żmigrodu oprócz kupców także bandy węgierskich rabusiów zwanych "tołhajami". Napadali oni na handlarzy przemierzających słynny trakt winny z Węgier do Polski.

Prawa miejskie nadane zostały w 1625 roku. Kościół parafialny w Nowym Żmigrodzie pw. św. Piotra i Pawła, wybudowany pierwotnie w XVI wieku, był kilkakrotnie odbudowywany, m.in. w roku 1643.

Potop szwedzki (1655-1660) zakończył okres dobrobytu. O tym, że ludność potrafiła przeciwstawić się różnowiercom ze Szwecji i stanąć po stronie króla Jana Kazimierza, świadczy fakt jego trasy, która omijała Jasło, a przebiegała z Biecza przez Nowy Żmigród do Dukli i Krosna. W pierwszych dniach stycznia 1656 roku król Jan Kazimierz przybywa do Nowego Żmigrodu owacyjnie witany przez mieszkańców. Wiele zniszczeń przyniósł też najazd księcia Siedmiogrodu Jerzego II Rakoczego w 1657 roku na Nowy Żmigród. W 1694 r. po pożarze pozostały w Żmigrodzie z wielu budowli tylko nagie mury.

W styczniu 1770 r. w ramach konfederacji barskiej (1768-1772 r.) działały tu oddziały Skotnickiego i Karola Radziwiłła (dziedzica Żmigrodu), w których byli nie tylko Polacy, ale i Łemkowie. 21 lipca 1770 r. na przełęczy Majdan koło Bartnego i pod Żmigrodem doszło do starć Konfederatów z wojskami rosyjskimi.

W Nowym Żmigrodzie na cmentarzu postawiono im pamiątkowy pomnik, a w południowej części regionu znajdziemy na cmentarzach groby konfederatów i upamiętniające je wzgórze Trzech Krzyży.

W 1775 r. licznie zgromadzona tu szlachta witała wracającego z zagranicy ks. Karola Radziwiłła.

Po Stadnickich dziedziczyli te dobra Wiśniowieccy i w końcu XVIII w. Radziwiłłowie, w XIX w. Bobowscy i Józef Zubrzycki.

W czasie zaborów zaborcy zlikwidowali klasztor Dominikanów w Żmigrodzie oraz zastosowali represje względem księży za cesarza Józefa II (tzw. józefizm).

W 1843 r. pożar ponownie zniszczył część Żmigrodu, w tym i kościół.

Jesienią 1863 r. 18-letni chłopcy ze Żmigrodu i z okolic uciekają z domu, m.in. Michał Siwiński wraz z kolegami Arteckim i Kollerem oraz Adolf Kłapkowski (1846-1932, zesłany na Sybir), którzy wstąpili do oddziału powstańczego, liczącego ok. 1000 osób (głównie złożonego z byłych żołnierzy austriackich), z komendantem Chruściakiewiczem. Dowodzić nimi miał Zygmunt Jordan. Żmigrodzianie przedostają się przez granicę do zaboru rosyjskiego i walczą w powstaniu styczniowym, a potem dostają się do niewoli rosyjskiej. Na cmentarzu w Nowym Żmigrodzie pochowany jest pochodzący z Harklowej, powstaniec i długoletni zesłaniec – katorżnik Jan Siwiński oraz m.in. Adolf Kłapkowski.

W 1878 r. – odbyło się wydzielenie ze Starostwa krośnieńskiego Sądu Powiatowego w Żmigrodzie i przydzielenie go do Starostwa jasielskiego.

W czasie I wojny światowej toczyły się tu walki. Tereny te zdobywali raz Rosjanie, a raz Austriacy. Cmentarz z I wojny światowej znajduje się w centrum cmentarza komunalnego - Cmentarz wojenny nr 8 - Nowy Żmigród.

II wojna światowa w Nowym Żmigrodzie

W czasie II wojny światowej i walk wrześniowych w 1939 r. słabo powiodło się 2. Batalionowi KOP z 2. Brygady Górskiej majora Jerzego Dembowskiego, wycofującemu się wzdłuż szosy Gorlice-Nowy Żmigród. Posiadał nieuzbrojoną kompanię roboczą i ewakuowanych cywilów, dlatego poniósł duże straty. Wielu żołnierzy dostało się do niewoli, a reszta, po wielogodzinnej walce, odchodząc w kierunku północno-wschodnim, przybyła pod Jasło o świcie 8 września 1939 r. Działała tu Placówka AK Żmigród "Zimorodek" z dowódcą sierżantem Józefem Przybyłowskim "Zdzisławem".

25 kwietnia 1943 r. gestapowiec Wilhelm Schuhmacher na cmentarz do Nowego Żmigrodu sprowadził 16 kalekich Łemków, Romów, Żydów i ich rozstrzelał. Na wiosnę 1943 r. Eugeniusz Morawski "Jur" z Walaszkiem "Szczygłem" opracował szczegółowy plan likwidacji obsady posterunków w Nowym Żmigrodzie. Patrole AK Antoniego Zawadzkiego "Teresy" urządzały różne akcje, m.in. zlikwidowały ukraińskiego komendanta posterunku w Krempnej. 20 kwietnia 1943 r. wykonano wyrok na niebezpiecznym konfidencie gestapo, winnym śmierci kilku Polaków w Nowym Żmigrodzie. 20 maja 1943 r. patrol dyw. Franciszka Płonki "Kubackiego" powstrzymał przed nieograniczonym rekwirowaniem bydła, napadając na samochód starosty krośnieńskiego F. Heinischa i kierownika krośnieńskiej rzeźni, jadących na spęd bydła kontyngentowanego. Zabrano im samochód i broń. W ramach Akcji "Burza" patrol por. Edwarda Krajewskiego w nocy z 10 na 11 sierpnia 1944 r. zniszczył most drogowy nad Iwielką w Tokach i czołg.

17 sierpnia 1944 r. zaatakowano Niemców, którzy zginęli. Wieźli na furmance sprzęt i broń.

W Hałbowie, przy drodze do Krempnej, na południe od Nowego Żmigrodu, w pobliżu przystanku PKS Hałbów i przełęczy, w lesie znajduje się cmentarz z mogiłami. W lipcu 1942 r. hitlerowscy oprawcy zamordowali ok. 1260 Polaków, głównie żydowskiego pochodzenia, z Nowego Żmigrodu i przywiezionych z Łodzi. O tym tragicznym wydarzeniu informuje tablica na pomniku w miejscu zbrodni. Niemcy część Żydów z Nowego Żmigrodu wymordowali na na miejscowym kirkucie, a pozostałych ok. 500 wywieźli do obozu pracy w Płaszowie, i do obozu zagłady w Bełżcu. Trzy dni później na polanie w Przeczycy, Niemcy rozstrzelali większość Żydów z getta w Jodłowej. W 1944 r. Patrol Suskiego zaatakował pod górą Hałbów Niemców zdobywając broń.

Michał Sałustowicz, starosta jasielski, w sprawozdaniu z dnia 15 września 1945 r. napisał:

Łysa Góra, Makowiska, Nienaszów i Nowy Żmigród zniszczone w prawie 100%, a na polach leży około 10 000 trupów żołnierzy i osób cywilnych zabitych w czasie o przełamanie frontu, a pola zaminowane". Kościół, który był bogato wyposażony w dzieła sztuki, został zniszczony w czasie ostatniej wojny, a najcenniejsze przedmioty wywieźli hitlerowcy. Zniszczeniu uległ również piękny Rynek z drewnianymi domami z podcieniami.

Po roku 1944 rozpoczęły się represje na AK-owcach, których osadzano w więzieniach i w obozach, lub wywożono na Syberię.

Tutaj działali rabini z dynastii sądecko-żmigrodzkiej:

• Rrbin Sinai Halberstam (1870-1941), zmarł w okolicach Omska,
• Aryeh Leibish Halberstam "drugi rabin żmigrodzki" zmarł w 2007 r.,
• "trzeci" działa w Antwerpii.

Ludzie związani z Nowym Żmigrodem

• Wojciech Bogoria ze Żmigrodu (ur. 1274 r. - zm. 1316 r.) – szlachcic z rycerskiego rodu Bogoriów, był synem Piotra z Bogorii i Skotnik, wojewoda sandomierski (1306-1316).
• Jakub ze Żmigrodu – dzielny obrońca króla Władysława Łokietka przed wojskami czeskimi w 1292 r. W XIV w. zakonnicy toczyli z nim spór o Cieklin w gm. Dębowiec. Spór ten rozstrzygnął na korzyść klasztoru Władysław Łokietek w 1319 roku.
• Klemens Kmita – ur. 1421 r., z Nowego Żmigrodu herbu Szreniawa, starosta sanocki z zamku Sobień.
• Teresa Stadnicka z hrabiów na Żmigrodzie, herbu Szreniawa, Ossolinska, wojewodzina wołyńska w Rymanowie, "zmarła 6 maja 1776 r., w Zagórzu u oo. Karmelitów pochowana" – wg tablicy w kościele w Lesku.
• Andrzej Stadnicki – zm. w 1551 r., h. Drużyna, syn Mikołaja, podkomorzy przemyski, kasztelan sanocki, miał okoliczne wioski i Krempną, które potem objął jego syn Mikołaj.
• Jan Franciszek Stadnicki h. Szreniawa ze Żmigrodu (1656-1713) – chorąży nadworny koronny, od 1697 roku wojewoda wołyński, dziedzic Chrzanowa, syn: Wiktoryna (zm. ok. 1684 r.) kasztelana przemyskiego, brat Józefa Antoniego Stadnickiego (zm. 1736 r.), podstolego buskiego, kasztelana lubaczowskiego, bełskiego. Miał syna Piotra Konstantego Stadnickiego.
• Marcin Stadnicki z Nowego Żmigrodu, brat Stanisława.
• Mikołaj Stadnicki ze Żmigrodu h. Drużyna (ok. 1446-1490) – kasztelan przemyski, wojewoda bełski, który ożeniony z Katarzyną z Kmitów wszedł w posiadanie Żmigrodu.
• Stanisław Stadnicki herbu Szreniawa (ur. ok. 1551 w Żmigrodzie lub Dubiecku, zm. 4 sierpnia 1610 w Tarnowcu) – starosta zygwulski. Był synem Stanisława Mateusza i Barbary ze Zborowskich. Ożeniony z Anną Ziemięcką (z Ziemięcic k. Gliwic), miał z nią trzech synów: Władysława, Zygmunta i Stanisława, oraz jedną córkę – Felicjanę. Został zapamiętany jako awanturnik i sławny warchoł, nazwany "diabłem łańcuckim". Był przeciwnikiem Jana Zamoyskiego, w latach 1606-1607 jednym z przywódców rokoszu Zebrzydowskiego. Później jednak niespodziewanie zmienił zdanie i uszedł ze swoim wojskiem.
• ks. prof. Adam Kopyciński, ps.: Dr Gnoti, Dr Gnoi (ur. 24 XII 1849 r. w Nowym Żmigrodzie – zm. 1914 r.) – wykładowca w Seminarium Duchownym w Tarnowie, teolog, homileta, wielokrotny poseł.
• Jan Siwiński (1845-1924) – syn Michała organisty i nauczyciela z Harklowej, bohaterski powstaniec styczniowy z 1863 r., długoletni zesłaniec – katorżnik, po powrocie właściciel dworku w Sadkach, w Mytarce; autor książki "Katorżnik, czyli pamiętnik Sybiraka" (Kraków, 1925 r.). Jego grób znajduje się na cmentarzu w Nowym Żmigrodzie.
• bł. ks. Władysław Findysz – ur. 13 grudnia 1907 r. w Krościenku Niżnym, obecnie dzielnica Krosna – zm. 21 sierpnia 1964 r., polski duchowny katolicki, męczennik za wiarę, obrońca Łemków w czasie Akcji "Wisła". 19 czerwca 2005 roku beatyfikowany.
• Stefan Fiałkiewicz (1916-1942), uczestnik polskiego ruchu oporu podczas II wojny światowej, więzień obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, rozstrzelany tam przez hitlerowców

Kluby sportowe

• Klub Sportowy "Wisłoka" Nowy Żmigród - klub piłkarski założony w 1950 roku
• Gminny Ludowy Klub Sportowy "Beskid" Nowy Żmigród - sekcja tenisa stołowego działająca od 1997 roku

Atrakcje turystyczne

• kościół parafialny z XVI w.
• kapliczki z XVIII i XIX w.
• kaplica cmentarna i cmentarz z kwaterą wojenną z I wojny
• rynek z XVII i XIX w.
• pozostałości obwarowań ziemskich (fortyfikacji miejskiej) z XV-XVII w.
• warsztat ceramiczny
• Magurski Park Narodowy
• Beskid Niski

Synagogi

• Synagoga Alte Szil w Nowym Żmigrodzie

Szlaki piesze

• Folusz – Mrukowa – Nowy Żmigród – Grzywacka Góra (567 m n.p.m.) – Kąty