Iwonicz-Zdrój

Iwonicz-Zdrój – miasto w województwie podkarpackim, w powiecie krośnieńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Iwonicz-Zdrój.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa krośnieńskiego.

Według danych z 31 grudnia 2010 miasto miało 1844 mieszkańców.

Geografia

Położenie

Miasto położone w Beskidzie Niskim, w dolinie Iwonickiego Potoku, na wysokości 410 m n.p.m.

• od strony wschodniej: Piekliska (447 m n.p.m.), Borowinowa (482 m n.p.m.), Glorieta (550 m n.p.m.), Wólecka (Uhliska) (611 m n.p.m.) w grzbiecie Przymiarek
• od strony zachodniej Ispak (483 m n.p.m.), Winiarska (528 m n.p.m.), Przedziwna (553 m n.p.m.), Żabia (555 m n.p.m.)

Komunikacja

Do Iwonicza-Zdroju dociera droga powiatowa Iwonicz-Iwonicz-Zdrój Droga ta łączy się w Iwoniczu z drogą krajową 28.

Iwonicz-Zdrój ma dobre połączenie z Krosnem. Posiada połączenia autobusowe lub busowe z Jasłem, Katowicami, Kielcami, Krakowem, Leżajskiem, Lublinem, Łodzią, Rzeszowem, Ustrzykami Dolnymi, Warszawą.

Środowisko naturalne

Iwonicz-Zdrój leży we Wschodniobeskidzkim Obszarze Chronionego Krajobrazu. Centrum uzdrowiska otoczone jest bukowo-jodłowym lasem o bogatym podszyciu.

• Pomniki przyrody

Na terenie miasta znajdują się liczne źródła lecznicze, a także odwierty solanek jodobromowych są także wody siarczkowe. Iwonicz-Zdrój jest dużym ośrodkiem lecznictwa uzdrowiskowego i sanatoryjnego. Leczy się tu choroby narządów ruchu, układu trawiennego, reumatologiczne, dróg oddechowych, kobiece, układu nerwowego, skóry, osteoporozę i otyłość.

Wody mineralne

Dostępne w pijalni wód:

• „Karol 2” – 0,18% woda wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa, jodkowa, borowa. Suma składników stałych: 1777 mg/dm³. Wskazania lecznicze:stsny zapalne dróg żółciowych, żółtaczki mechaniczne i miąższowe, stany po zabiegach chirurgicznych, choroby przemiany materii, skaza moczanowa, cukrzyca, choroby układu moczowego, początkowy okres kłębowego zapalenia nerek. Przeciwwskazania: choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, zaburzenia czynnościowe żołądka i dwunastnicy, kamica fosforanowa i węglanowa dróg moczowych.
• „Klimkówka 27” – 1,31% woda wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa, jodkowa, kwasowęglowa. Suma składników stałych: 12812 mg/dm³. Wskazania: choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy. Przeciwwskazania: kamica układu moczowego, niedokwaśność treści żołądkowej.
• „Iwonicz 11” – 0,54% woda kwasowęglowa, chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowa, bromkowa, jodkowa, borowa. Suma składników stałych: 5406 mg/dm³. Wskazania: przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka, zaburzenia czynności dróg żółciowych, przewlekły stan spastyczny jelita grubego, niedokrwistość z niedoboru żelaza, niedoczynność tarczycy, otyłość. Przeciwwskazania: nadciśnienie tętnicze, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, niewydolność nerek, nadczynność tarczycy.
• „Elin 7” – 0,62% woda kwasowęglowa, chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowa, bromkowa, jodkowa, borowa. Suma składników stałych: 6241 mg/dm³. Wskazania: przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka, stany zapalne dróg żółciowych, zaburzenia czynności dróg żółciowych, otyłość. Przeciwwskazania: niewydolność krążenia, nadczynność tarczycy: cukrzyca, otyłość, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy.
• „Iza 19” – 0,07% woda wodorowęglanowo-sodowo-wapniowa, borowa. Woda słabo zmineralizowana. Suma składników stałych 713 mg/dm³. Wskazania: kamica dróg moczowych (moczanowa, szczawianowa, fosforanowa), przewlekłe zapalenie dróg moczowych (miedniczek, moczowodów, pęcherza moczowego), choroby przemiany materii (skaza moczanowa, szczawianowa, dna), nerwobóle, bóle mięśniowe, dychawica oskrzelowa, przewlekłe nieżyty oskrzeli. Przeciwwskazania: nadciśnienie tętnicze, niewydolność krążeniowo-oddechowa, niewydolność krążeniowo-nerkowa, przerost gruczołu krokowego, choroby wątroby.

inne wody

• „Zofia 6” – 1,21% woda kwasowęglowa, chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowa, bromkowa, jodkowa, borowa. Suma składników stałych: 11560 mg/dm³. Wskazania: /stosowana do kąpieli/ choroby zwyrodnieniowe kręgosłupa i stawów z towarzyszącym zespołem bólowym, choroby pourazowe narządu ruchu, ścięgien, mięśni, nerwów, kości i okostnej, nerwobóle. Przeciwwskazania: niewydolność krążenia, niewydolność naczyń wieńcowych z dusznicą bolesną, wady zastawkowe serca, nadczynność tarczycy, niewydolność krążenia.
• „Zofia 3” – 1,28% woda kwasowęglowa, chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowa, bromkowa, jodkowa, fluorkowa, borowa. Suma składników stałych: 12767 mg/dm³. Obecnie nieeksploatowana.
• „Klimkówka 25”– 0,09% woda słabo zmineralizowana, fluorkowa, borowa. Suma składników stałych 964 mg/dm³. Obecnie nieeksploatowana.
• „Emma” – 0,65% woda kwasowęglowa, chlorkowo-sodowa,jodkowo-bromkowo-żelazista. Suma składników stałych 6500 mg/dm³
• Zdrój „Karola” – dla upamiętnienia Karola Załuskiego, odnowiciela uzdrowiska, szczawa słono-alkaliczna, jodowo-bromowa z dodatkiem potasu, litu, baru, strontu i wapnia. Źródło w latach sześćdziesiątych XX wieku uległo wysłodzeniu i zanikło.
• Zdrój „Amelii” – dla upamiętnienia Amelii z Ogińskich Załuskiej, szczawa słono-alkaliczna jodowo-bromowa z dodatkiem litu, sodu, magnezu i żelaza. Źródło w latach sześćdziesiątych XX wieku uległo wysłodzeniu i zanikło.
• Zdrój „Józefa” – dla upamiętnienia gen. Józefa Załuskiego, szczawa żelazista. Źródło w latach sześćdziesiątych XX wieku uległo wysłodzeniu i zanikło.
• Zdrój „Adolfa” – dla upamiętnienia odkrywcy, chemika Adolfa Aleksandrowicza, woda siarczkowa, słabo zmineralizowana. Źródło zanikło w latach osiemdziesiątych. Poniżej Zakładu Przyrodoleczniczego.
• Zdrój „Zygmunta” – dla upamiętnienia odkrywcy, lekarza Zygmunta Bośniackiego, szczawa słono-alkaliczna z zawartością siarkowodoru. Źródło wspominane w XIX w. Znajdowało się w korycie potoku Iwonickiego koło Krakowiaka..
• Zdrój „Lidia 1” – woda siarczkowa, słabo zmineralizowana. Suma składników stałych 621 mg/dm³. W dolinie potoku Ispak.
• Zdrój „Witolda” – woda słabo zmineralizowana.Suma składników stałych 242 mg/dm³. Na zboczu Góry Przedziwnej, poniżej Excelsioru.
• Zdrój „Czesława”- woda słabo zmineralizowana.Suma składników stałych 476 mg/dm³. Na zboczu Góry Przedziwnej, za basenem.

Toponimia nazwy

Według Encyklopedii Katolickiej: nazwa XIV-wiecznej osady Iwonicz wiąże się z wczesnym kultem św. Iwona w Polsce. Etymologicznie nazwa wsi wywodzi się od imienia Iwo (Iwon) czy też bardziej popularnej tu w średniowieczu formy Iwan, nie należy jej jednak wiązać z osobą bretońskiego prawnika i świętego. Legendę o erekcji kościoła parafialnego w Iwoniczu przez biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża uwiecznił na obrazie Jan Matejko. Obraz ten przeznaczony był do nowo budowanej kaplicy zdrojowej; . W czasach autonomii galicyjskiej (w XIX wieku) nastąpił gwałtowny rozwój uzdrowiska, oraz dodano w celach reklamowych człon nazwy Zdrój, niem. Bad, w niemieckojęzycznej prasie medycznej Iwonicz występuje w tym czasie pod nazwami niem. Iwonitz-Bad lub Iwonicz-Bad.

Archeologia

Ślady działalności człowieka na tych terenach sięgają okresu neolitu (4000-2000 lat p n.e). Dowodem tego są półfabrykaty narzędzi kamiennych, znalezione na wschód od zabudowań miejscowości. Na wzgórzach, na zachód od doliny Iwonickiego Potoku, odkryto ślady osady z okresu kultury łużyckiej. Na polach i w parku dworskim znaleziono monety rzymskie, miecz, podkowę i pierścień rzymskiego legionisty. W 1989 r. w obrębie cmentarza cholerycznego odkryto ślady osady obronnej z okresu rzymskiego z okresu II-IV w. Niedaleko bo w dzielnicy Przybyłówka, przy drodze do Lasu Grabińskiego, znajdowała się osada wczesnośredniowieczna z XIII stulecia. Znaleziska archeologiczne, choć liczne nie przesądzają o ciągłości osadnictwa.

Historia

Iwonicz to jedno z najstarszych w Polsce uzdrowisk. Z 1413 r. pochodzi wzmianka o istnieniu w miejscowości wód mineralnych. W 1464 zbudowano we wsi modrzewiowy kościół parafialny. W wieku renesansu, gdy rozwijały się nauki przyrodnicze, wzrosło zainteresowanie leczniczymi właściwościami wód mineralnych i uzdrowiskiem. W 1515 r. miejscowość ta należała do dóbr Tyrawa, nadanych później Tarłom.

Iwonicz jako uzdrowisko wzmiankowane jest w 1578 w książce Cieplice przez Wojciecha Oczkę, nadwornego lekarza Stefana Batorego. W tych czasach należało ono do Bobolów. Lekarz z Przemyśla Jan Sechkini w 1630 r. opisał walory wód iwonickich wraz z podaniem wskazań lekarskich. Źródła kąpielowe wspomniane były jeszcze w 1633 r. przez biskupa przemyskiego Firleja. W 1589 r. Iwonicz przeszedł do dóbr Rymanowskich przydzielonych na własność rodzinie Sienieńskich przejętych ideami reformacji i wspierających kalwinizm, a później arianizm. Zbigniew Sienieński (ur. ok. 1520) w 1599 zbudował w Iwoniczu zbór ariański. Przez Iwonicz przechodziły podczas wypraw wojennych wojska węgierskie (1474), tatarskie (1624), szwedzkie (1655-1656), siedmiogrodzkie (1657). W okresie rozbiorów Polski (1769-1772), na tych terenach toczyły się krwawe walki; między wojskami carycy Katarzyny a Konfederatami Barskimi wspieranymi przez miejscowych i właścicieli Uzdrowiska Ossolińskich. W 1721 r. pionier polskiej literatury przyrodniczej ks. jezuita Gabriel Rzączyński (1664-1737); opisał poszukiwania, wydobycie, a nawet przetwarzanie ropy w Iwoniczu. W Visitatio Szembekiana z 1722 r. czytamy o uzdrowicielskiej sile wód iwonickich: Ta woda (w Iwoniczu) ma wielką siłę leczniczą, wzmacnia żołądek i wraca apetyt.

Po pierwszym rozbiorze w 1772 r., Iwonicz znalazł się w państwie Habsburgów. W 1793 r. został odsprzedany przez ówczesną właścicielkę, Annę Teresę z Ossolińskich Potocką, jednemu z dowódców konfederacji barskiej, Michałowi Ostaszewskiemu, który zainicjował budowę pierwszych instalacji uzdrowiskowych i kąpielowych (1793 r.), ale z powodu podeszłego wieku, odsprzedał Iwonicz rodzinie Załuskich. W 1799 r. właścicielem został Teofil hr. Załuski (1760-1831), a w 1825 jego syn Karol hr. Załuski (1794-1845), ożeniony z Amelią z ks. Ogińskich. Wkrótce rozpoczyna się zainteresowanie i budowa pierwszych obiektów zakładu kąpielowego oraz budowa pierwszych łazienek. Właściwie założone zostały one dopiero w 1837 r. przez tę rodzinę, a zwłaszcza przez uważanego za twórcę uzdrowiska Iwonicza Zdroju Karola hr. Załuskiego, powstańca listopadowego. Po Karolu hr. Załuskim dostał Iwonicz jego syn Michał Załuski (1827-1893). Do Załuskich należał Iwonicz aż do 1945, kiedy to NKWD aresztowało czterech członków tej rodziny.

Władysław Bełza związany był z uzdrowiskiem w Iwoniczu-Zdroju, gdzie organizował w l. 1874-1890 życie kulturalne i towarzyskie. Tu również propagował i informował o pracach Towarzystwa wygłaszając odczyty. Dla regionu krośnieńskiego zasłużył się napisaniem pierwszego przewodnika krajoznawczo-turystycznego pt. Iwonicz i jego okolice wydanego w 1885 r. nakładem Zarządu Zdrojowego. W Iwoniczu-Zdroju na Kawalcach znajduje się jego pomnik ufundowany przez kuracjuszy i mieszkańców.

W centrum miasta są drewniane wille i pensjonaty z XIX wieku, które wzorowano na modnym w tym czasie budownictwie uzdrowiskowym Szwajcarii.

W 1914 w Iwoniczu przebywał Józef Piłsudski, który inspirował do tworzenia Drużyn Strzeleckich. Oprócz tych drużyn działał tu Związek Hallerczyków oraz inne organizacje patriotyczne.

W pierwszych dniach II wojny światowej Iwonicka Drużyna Strzelecka pod komendą dr. Józefa Aleksiewicza wyruszyła w kierunku Lwowa. Dołączyły do niej inne drużyny i ochotnicy z mijanych miejscowości – doszło do kilku potyczek z Niemcami. W Bezmiechowej w potyczce zginęło 2 strzelców, a pod Gródkiem Jagiellońskim, zabity został młody iwonicki narciarz wyczynowy – Stanisław Kielar. Wobec przeważającej siły wroga dr Aleksiewicz podjął decyzję o rozwiązaniu oddziału. 10 września 1939 r. wkroczyli tu Niemcy i ulokowali oddziały Wehrmachtu z 231 i z 239 Dywizji Piechoty, oddziały żandarmerii wojskowej i posterunek Werkschutzu. Działała tu Placówka AK – Irys, Irena.

26 lipca 1944 AK OP-15 złożona z 38 okolicznych mieszkańców, w ramach akcji „Burza”, pod dowództwem Franciszka Kochana „Obłońskiego”, bez strat wyzwoliła Iwonicz-Zdrój i jako Rzeczpospolitą Iwonicką utrzymała aż do wejścia zdziesiątkowanych w operacji dukielsko-preszowskiej wojsk radzieckich 20 września 1944. Siedziba Rządu Rzeczypospolitej Iwonickiej z dr. Józefem Aleksiewiczem na czele, mieściła się w budynku Białego Orła. Po wkroczeniu wojsk radzieckich rozpoczęły się aresztowania dokonywane przez NKWD i UB. Aresztowano: mjr. dr. Józefa Aleksiewicza, rodzinę Załuskich i kilku innych, a Zbigniewa Bartosza wywieziono do łagrów, gdzie zmarł na tyfus. Na bohaterskim obrońcy Iwonicza – dowódcy placówki AK Irys Jerzym Nowaku Piku wykonano w PRL wyrok śmierci.

W budynku Sanatorium Sanato, gdzie mieścił się w 1944 r. konspiracyjny szpital, w 1983 r. odsłonięto pamiątkową tablicę.

Rzeczpospolitą Iwonicką upamiętniono tablicą na głazie przy Krzyżu w centrum uzdrowiska.

Z dniem 1 stycznia 1956 podzielono Iwonicz na dwie jednostki administracyjne: Iwonicz Wieś jako gromadę oraz Iwonicz Zdrój jako osiedle.

W 1973 r. Iwonicz-Zdrój otrzymał prawa miejskie.

O właściwościach wód leczniczych Iwonicza wspominają gazety i publikacje od chwili założenia uzdrowiska, m.in.:

• „Lwowianin”, Opis Iwonicza z ryciną, Lwów, 1840, s. 222,
• „Przyjaciel Ludu”, 1840, s. 33 i 44,
• „Ärztliche Beobachtungen über die Wirkungen der Iwoniczer Heilwasser”, Wiedeń, 1876,
• „Chemische Untersuchungen der Heilwasser von Iwonitz”. Verhandl. der geol. Reichsans 1867, s. 66.
• Władysław Bełza; Iwonicz i jego okolice, Lwów, 1885 r.
• Janusz Michalak; Iwonicz-Zdrój i okolice (nie tylko przewodnik), Krosno, 1996

Zabytki

• Kościół parafialny pw. św. Iwo i Matki Boskiej Uzdrowienia Chorych – wzniesiony w 1895, z fundacji rodziny Załuskich, wg projektu architekta austriackiego Favorgera, w konstrukcji szkieletowej, typowej dla realizacji zachodnioeuropejskich. Wyjątkowy charakter nadaje wnętrzu odsłonięta, dekoracyjnie ukształtowana więźba dachowa. Świątynia stanowi wyjątkowy przykład drewnianego kościoła zdrojowego o cechach neogotyckich na terenie województwa podkarpackiego.
• Dobrze zachowany układ przestrzenny oraz stosunkowo jednolity stylistycznie zespół drewnianej zabudowy o wyjątkowej wartości zabytkowej. Czas powstania większości obiektów przypada na II poł. XIX wieku i I ćw. XX wieku. Architektura ta stanowi swoistą syntezę tzw. stylu szwajcarskiego, z poźnoklasycystycznym nurtem rodzimej architektury polskiej. W późniejszej fazie krzyżują się w niej elementy secesji z różnymi formami ciesiołki i budownictwa ludowego.
• Pomniki

• Stary Pałac, ob. biura uzdrowiska, al. Torosiewicza 2, drewn., 1840,
• Dom Zdrojowy, ob. Gminny Ośrodek Kultury, kino, pl. Dietla 2, drewn., 1856, 1870, 1950-1956,
• łazienki borowinowe „Pijalnia Wód Mineralnych”, Pl.Karola i Józefa Załuskich 2, mur.-drewn., 1860, 1930,
• łazienki mineralne, ob. sanatorium „Stare Łazienki”, Pl.Karola i Józefa Załuskich 3, 1870, 1950,
• pawilon źródła „Józef”, pl. Karola i Józefa Załuskich, k. XIX,
• pawilon .„Nad Źródłami”, pl. Karola i Józefa Załuskich, drewn., 1838, 1859,
• pensjonat „Bazar”, ob. mieszkania, sklepy, pl. Dietla 3, drewn., 1870,
• pensjonat „Belweder”, ob. pizzeria, ul. Kulczyńskiego drewn., 1880, XX,
• pensjonat „Biały Orzeł”, ob. sanatorium I, ul. Torosiewicza 4, drewn., 1890, 1953,
• komora piwniczna spalonego pensjonatu „Krakowiak”, pl. Karola i Józefa Załuskich 1, 1860,
• pensjonat „Pod Jodłą”, ob. hotel, sanatorium, ul. Torosiewicza 1, 1870, 195,
• pensjonat „Trzy Lilie”, ul. Słoneczna 11, 1925-1926,
• pensjonat „Ustronie”, ob. sanatorium, al.Partyzantów 1, drewn., k. XIX, 1930,
• pensjonat „Zofiówka”, ob. mieszkania, ul. Kulczyńskiego 4, drewn., 1908.

Turystyka

• Główny Szlak Beskidzki. Trasa: Iwonicz-Zdrój – Rymanów-Zdrój – około 2,5 godziny.

• Rymanów-Zdrój 2 h przez Górę Przymiarki 1:15 h
• Klimkówka (Kościółek Świętokrzyski) 1:10 h

• Las Piekliska (kapliczka) 1 h (szlak im. J.F. Piwarskiego)
• Bałucianka (cerkiew) 1:40 h przez Górę Przymiarki 1:15 h (szlak Łemkowski)
• Warzelnia soli 1:15 h przez źródło Bełkotka 0:15 h (szlak im. W. Pola)
• Góra Żabia 1 h (szlak im. W. Bełzy)
• Las Grabiński 1:30 h przez Cyrenajkę 0:50 h (szlak Armii Krajowej)

• Szlak między Zdrojami – 24 km. Pętla: Iwonicz-Zdrój, Klimkówka, Rymanów, Rymanów-Zdrój, Bałucianka i powrót do Iwonicza-Zdroju.

Edukacja

• Przedszkole Gminne im. Jana Pawła II

• Zespół Szkół
•  : Szkoła Podstawowa im. ks. dr. Jana Rąba
•  : Gimnazjum Publiczne im. Amelii i Karola Załuskich
• Zespół Szkół Gastronomiczno-Hotelarskich im. dr. J. Aleksiewicza

Osoby związane z Iwoniczem-Zdrojem

• Józef Aleksiewicz – doktor medycyny, dyrektor uzdrowiska Iwonicz-Zdrój i przewodniczący Samorządu Rzeczypospolitej Iwonickiej w czasie II wojny światowej
• Władysław Bełza – poeta, autor pierwszego przewodnika po Iwoniczu i okolicach
• Józef Józefczyk – aktor filmowy i teatralny
• Jerzy Kenar – artysta rzeźbiarz
• Władysław Kandefer – artysta rzeźbiarz, absolwent ASP w Krakowie
• Wojciech Oczko – doktor medycyny, nadworny lekarz Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy, odkrył lecznicze działanie wód iwonickich
• Wincenty Pol – poeta, częsty kuracjusz uzdrowiska (parokrotnie opisywał je w swoich wierszach)
• Jan Rąb – ksiądz katolicki, pierwszy proboszcz parafii Iwonicz-Zdrój
• Juliusz Ross – historyk sztuki, publicysta, popularyzator wiedzy o zabytkach sztuki regionu
• Łukasz Szczurek – biathlonista, mistrz świata juniorów, olimpijczyk
• Eugeniusz Werens – utworzył Rzeczpospolitą Iwonicką
• Amelia Załuska – założycielka uzdrowiska
• Iwon Załuski – zarządca uzdrowiska
• Karol Załuski – założyciel uzdrowiska
• Michał Karol Załuski – zarządca uzdrowiska
• Paweł Zygmunt – łyżwiarz szybki, wielokrotny mistrz Polski i wicemistrz świata, olimpijczyk
• Eddie Seiler – urodzony w Iwoniczu-Zdroju kompozytor i autor tekstów