Odrzykoń

Odrzykoń – wieś w Polsce położona nad Wisłokiem, koło Krosna w województwie podkarpackim, w powiecie krośnieńskim, w gminie Wojaszówka, najludniejsza miejscowość gminy.

Do 1939 roku istniała gmina Odrzykoń. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego.

Informacje ogólne

Położenie geograficzne

Odrzykoń leży na granicy Pogórza Dynowskiego oraz Dołów Jasielsko-Sanockich w odległości ok. 6 km na północny zachód od Krosna.

Dostepność komunikacyjna

Południowa granica administracyjna wsi dochodzi do drogi wojewódzkiej nr 988 prowadzącej z Krosna-Turaszówki do Rzeszowa przez Frysztak, Strzyżów, Babicę, osią komunikacyjną wsi jest droga powiatowa prowadząca ze Spornego do Frysztaka, natomiast przez wschodnią cześć wsi przebiega droga powiatowa łącząca Krosno z Czarnorzekami.

Historia

Wykopaliska poświadczają, że w Odrzykoniu i w okolicach przed 966 rokiem istniało tu grodzisko, w czasach kultury łużyckiej. Gród, a jeszcze później zamek drewniany, zniszczony przez Tatarów w 1241 i 1259 roku.

Gród zapisany w 1348 r. jako; Kamieniec, w 1402 roku; Ehremberg alias Orzykoń. 1446 r. i w 1589 r.; Odrzykoń.

Osada słowiańska Kamieniec istniała, gdy wznoszono tu zamek Kamieniec za czasów króla Kazimierza Wielkiego w 1348 r. Należała ona do Moskarzewskich i Kamienieckich, Bonerów, czyli do właścicieli zamku kamienieckiego. Wieś lokowano pod nazwą Erenberg w dolinie Wisłoka. W roku 1475 Odrzykoń jest atakowany w wyprawie odwetowej przez wojska króla Macieja Korwina. W 1497 r. Piotr Herburt dziadek poety Mikołaja Reja zaciąga pożyczkę na odnowę zamku sądeckiego i daje w zastaw, jako zabezpieczenie długu, wieś Odrzykoń. W 1528 r. z zastawionych wsi do Jana Kmienieckiego wróciły Odrzykoń, Jasienica Rosielna i Odrzechowa.

7 grudnia 1655 nieopodal Odrzykonia wojska Gabriela Wojniłłowicza uczestniczyły w zwycięskiej bitwie pod Krosnem przeciw Szwedom. 16 marca 1657 roku wojska Jerzego Rakoczego, wspierającego Szwedów, palą i niszczą osadę i zamek w Odrzykoniu. W 1702 roku kolejny najazd Szwedów doprowadza do ruiny zamek odrzykoński. W następnych latach stacjonujące wojska rosyjskie niszczą zamek całkowicie. Tu też w latach 1768-1772 bronili się Konfederaci barscy pod dowództwem Jakuba Bronickiego, zapewne wspomagani przez miejscową ludność.

Wystawiono tu wśród ruin zamku w 1894 r. pomnik Tadeusza Kościuszki, wykonany przez Andrzeja Lenika w setną rocznicę insurekcji. W 1915 r. stoczono tu bój o Odrzykoñ i zamek Kamieniec. Były tu też groby żołnierzy, którzy zginęli w czasie I wojny światowej. Groby przeniesiono na pobliski cmentarz.

II wojna światowa

W czasie II wojny światowej działała założona w grudniu 1939 r. przez Stanisława Ferusia Zawieruchę, Orlika, Q-1 placówka w Odrzykoniu TOW, potem ZWZ i AK, OP-15 Oleander Ola . Po nim dowódcami byli Franciszek Bożek Czołgowiec B i ppor. Józef Urbanek Cedr,W-1', który początkowo pełnił funkcję dowódcy XIX Plutonu w Odrzykoniu. Na początku 1944 r. powstały tu trzy plutony składające się z 190, a w kwietniu z 206 żołnierzy AK.

Zorganizowano m.in.:

• 22 maja 1943 i 2 października 1943 - dwa napady na dwór w Bratkówce w celu zdobycia broni,
• 1 lipca 1944 - odbiór zrzutu 6 tonowej broni z trzech samolotów w Lubli z dowódcą ochrony tej akcji Józefem Urbankiem.
• rozbrojenie załogi jednostki lotniczej w Ustrobnej.
• 29 września 1943 napad pod dowództwem Demczuka na samochód ciężarowy wiozący zboże kontyngentowe
• 29/30 lipca 1944 - zgrupowanie jako zalążek III Batalionu Strzelców Podhalańskich w lasach Bratkówka - Odrzykoń.

Jednak 1 sierpnia 1944 r. na linii rzeki Wisłok stanął front, odcinając od innych Odrzykoń od innych oddziałów AK. Tereny te pod koniec wojny opanowały w większych siłach oddziały niemieckie, które z wzgórz ostrzeliwały wkraczające wojska radzieckie. Po wkroczeniu NKWD z Placówki Oleander zostali aresztowani i wywiezieni do łagrów Stanisław Kwaśniewski Wilczek, Franciszek Bożek Czołgowiec B, Bronisław Cebula Lew. Aresztowano też w październiku 1944 r.nauczyciela, ostatniego komendanta Placówki Józefa Urbanka Cedra i więziono go na Zamku w Rzeszowie, w Kolbuszowej (gdzie był widziany ostatni raz przez wywiezionego do łagrów Adama Wiewórskiego Emirskiego. Brat Cedra Władysław Urbanek (ur. w 1919 r), dalszy konspirator został zastrzelony przez krośnieńskiego funkcjonariusza UB w Odrzykoniu 18 sierpnia 1946 r. W miejscu tego zabójstwa obelisk wybudowany w 1996 r.

Badania archeologiczne

Na terenie wsi archeolodzy odkopali zabytki z okresu neolitu. Podania z okresu romantyzmu wskazują, że w tym miejscu jeszcze w czasach pogańskich (przed 966 rokiem) istniało słowiańskie grodzisko z drewna otoczone wałem obronnym, wzmocnionym palisadą. Inne podanie głosi, że w miejscu późniejszego zamku wznosiła się tu pogańska świątynia, spalona podczas tatarskiego najazdu.

Interesujące miejsca

• Kościół św. Katarzyny z 1887 roku
• Pomnik poległych za ojczyznę w latach 1914-1921, wzniesiony w 1929 r.
• Ruiny zamku Kamieniec ze wzgórzem zamkowym
• Dodatkowymi atrakcjami są liczne ścieżki przyrodnicze:

Ścieżka przyrodnicza łącząca Odrzykoń z rezerwatem Prządki. Na jej trasie

• Grota „Smocza Jama”,
• zbiorowe mogiły mieszkańców, zmarłych na cholerę w XIX w.,
• ślady grodziska Wiślan z IX wieku
• cmentarzysko kurhanowe (IX / X wiek).

Ścieżka przyrodnicza "Przy zamku Kamieniec" o długości 1,5km. Na jej trasie

• Wychodnie piaskowca ciężkowicko - istebniańskiego
• Cmentarz choleryczny z XIX wieku
• Punkt widokowy
• Muzeum Wsi w Odrzykoniu

Sławni ludzie związani z Odrzykoniem

• Klemens Moskarzewski zm. 1408
• Mikołaj Kamieniecki - hetman wielki koronny, kasztelan sanocki, patron jednostek wojskowych III RP
• Jan Skotnicki- kasztelan połaniecki i Zofia Ligęza-Skotnicka
• Zofia Skotnicka
• Stanisław Feruś - Dzikowski „Zawierucha”, „Orlik”,. „Q-1” (1905-1989). Dowódca Placówki AK w Odrzykoniu złożonej z trzech plutonów, redaktor i wydawca prasy konspiracyjnej.
• ks. Jan Peregryn Haczela (1865-1942) – franciszkanin, doktor filozofii i teologii, ur. w Odrzykoniu, wpłynął na wstąpienie o. M. Kolbego do zakonu; za przechowanie Żydów zamordowany w Stanisławowie.
• ks. prof. Jan Haniewski (Haniebnik) (1873 – luty 1942), ur. w Odrzykoniu, kapłan od 1901 r, wykładowca logiki, teologii scholastycznej i filozofii. Od września 1939 r. jeniec w Kołomyi, potem obozu w Swierdłowsku.
• Józef Jucha ur.1897 w Odrzykoniu, zm. 1977 – pedagog i regionalista, autor artykułów historycznych.
• Stanisław Franciszek Jucha ur. 1930 w Odrzykoniu, zm. 2003 - profesor zwyczajny Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Twórca polskiej szkoły cyfrowej kartografii naftowej. Doctor honoris causa Narodowej Akademii Górniczej Ukrainy w Dniepropietrowsku na Ukrainie.
• ks. Józef Łach (1913-1989) - kapelan AK w Żołynii, wydawca czasopism podziemnych, po wojnie wieloletni proboszcz w Świenodzicach.
• Józef Panaś ur. 1887 w Odrzykoniu , zm. 1940 - ksiądz, pułkownik, kapelan II Brygady Legionów, przeciwnik przewrotu majowego w 1926 r.
• Franciszek Szafran ur. 1890 w Odrzykoniu, zm. 1940 w Katyniu - doktor prawa, sędzia Najwyższego Trybunału Administracyjnego. W czasie wojny polsko-ukraińskiej współorganizator i dowódca kompanii krośnieńskiej, do czasu objęcia w niej dowództwa przez porucznika Stanisława Maczka, późniejszego generała.
• Jan Nawrocki ur. 1876 w Odrzykoniu, zm. 1958 - polityk, członek naczelnych władz PSL, poseł na sejm w latach 1919 i 1922.
• Tadeusz Nawrocki ur.1910 w Odrzykoniu, zm. 1999 w Warszawie – polski działacz polityczny, nauczyciel historii, poseł na Sejm Ustawodawczy.
• Antoni Trznadel ur. 1857 w Odrzykoniu, zm. 1908 - ksiądz, teolog, profesor zwyczajny i dziekan Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kierownik Katedry Teologii Dogmatycznej i Fundamentalnej w Seminarium Duchownym w Przemyślu.

Źródła

• Zdzisław Gil, Z dziejów odrzykońskiego zamku Kamieniec, Krosno 2007,
• Odrzykoń - wieś: Studium historyczne; 650 lat Odrzykonia 1348-1998, red. Stanisław F. Jucha .Stowarzyszenie Odrzykoniaków - Odrzykoń 2000,
• Odrzykoń: Ziemia i ludzie (wybrane zagadnienia)-Stowarzyszenie Odrzykoniaków, Odrzykoń 2003.(Zeszyty Odrzykoñskie, z. 10)