Baligród

Baligród – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie leskim, w gminie Baligród (od 1 stycznia 1999 do 1 stycznia 2002 w powiecie bieszczadzkim), leży w dolinie rzeki Hoczewki.

W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie krośnieńskim.

Miejscowość jest siedzibą gminy Baligród.

Historia

Osada wzmiankowana w 1615 r. jako wieś, powstała przypuszczalnie w początkach XVII w. u podnóża zamku w Stężnicy będącego własnością Mikołaja lub Piotra herbu Gozdawa, syna Matjasza III, albo jego ojca Matjasza Bala z Hoczwi, którzy wznieśli w tym miejscu zamek oraz kaplicę ok. roku 1510. W roku 1511 Piotr Herburt dziadek poety Mikołaja Reja, przeprowadził rozgraniczenie swoich dóbr pomiędzy wsiami Mchawą i Stężnica należącą do Mikołaja Bala. W 1604 r. odnotowano pierwszych żydowskich mieszkańców. W miejscu rozgraniczenia powstała na nowo wieś i miasto Baligród. Wydany w 1634 przez króla Władysława IV dokument potwierdzał, iż miasto założone było na prawie magdeburskim, cieszyło się z prawa składu win oraz miało dwa jarmarki. W 1765 r. w Baligrodzie mieszkało 144 Żydów. Miasto pozostawało we władaniu rodu Balów do 1770 r.

Mieszkańcy miasta aktywnie zasilali powstanie styczniowe w 1863 r. Np. Jan Feliks Biliński (ur. 1851 r.) w wieku 12 lat został jednym z najmłodszych powstańców styczniowych, Ludwik Riedl jako uczestnik powstania styczniowego z roku 1863, pojmany przez Rosjan, został zesłany na Syberię.

W 1870 r. miejscowa gmina żydowska usamodzielniła się. Wcześniej żydowscy mieszkańcy Baligrodu byli członkami gminy w Lesku. Położony przy uczęszczanym trakcie handlowym na Węgry posiadał dobre warunki rozwoju, słynął z wielkich targów, później podupadł i jeszcze przed 1915 r. utracił prawa miejskie. Według spisu z 1921 roku, miejscowość miała 179 domów i 1260 mieszkańców (w tym 515 religii mojżeszowej a 281 greckokatolickiej). Żydzi dominowali w tym okresie życie gospodarcze osady. W 1939 r. było ich 990 co stanowiło 41,8% ogółu mieszkańców.

Baligród był siedzibą dekanatu greckokatolickiego, który obejmował kilkanaście parafii i istniał do wysiedleń w latach 40. XX w.

I wojna światowa

Podczas działań wojennych w Karpatach w latach 1914 - 1915 miasteczko doznało poważnych zniszczeń.1914/1915 - ciężkie boje między wojskami rosyjskimi a austro-węgierskimi o Przełęcze Użocką i Łupkowską, szczególnie pod Baligrodem w marcu. Od listopada 1918 do stycznia 1919 Republika Komańczańska.

II wojna światowa

We wrześniu 1939 r. miejscowość została zajęta bez walki przez oddziały niemieckie i słowackie. W niemieckiej administracji okupacyjnej większość stanowisk zajmowali Ukraińcy a ludność polska była szykanowana. Jesienią 1942 r. Niemcy dokonali zagłady miejscowych Żydów wywożąc i mordując w Zasławiu koło Sanoka 880 osób. Istniał tu ruch konspiracyjny; działała Placówka AK Baligród nr VII, której dowódcą od maja 1943 do 1944 był Jan Marciak ps. „Dąb”.

30 lipca 1944 roku oddział UPA zamordował w lesie pod Baligrodem 11 mieszkańców Średniej Wsi. 6 sierpnia 1944 r. miasteczko zostało napadnięte przez sotnię UPA "Burłaki", zamordowano 42 Polaków, w tym 90 letnich starców, spalono część zabudowań.

W toku działań wojennych i późniejszych walk z UPA Baligród został w części zniszczony oraz doznał poważnych strat ludnościowych. Przez stacjonujących tu żołnierzy zwane było Diabligrodem, gdyż w czasie okupacji Niemcy wybrukowali część tutejszego rynku kamieniami z żydowskiego cmentarza. W pobliżu, przy drodze do Cisnej, pod Jabłonkami 28 marca 1947 zginął generał Karol Świerczewski.

Lata powojenne

Dopiero w kilkanaście lat po wojnie miasteczko zaczęło się odbudowywać. Jeszcze w 1961 roku miejscowość miała zaledwie 987 mieszkańców.

Obecnie stanowi rozwinięty ośrodek usługowo-gospodarczy dla okolicy. O dawnym miejskim charakterze świadczy zachowany układ urbanistyczny z obszernym prostokątnym rynkiem. Stoi na nim czołg typu T-34, który nie ma nic wspólnego z Bieszczadami, ale zastąpił umieszczony tu wcześniej czołg T-70 biorący udział w walkach z UPA. Baligrodzki T-70 był ostatnim zachowanym czołgiem tego typu w Polsce. W 1975 roku został, z inicjatywy oficerów z Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Pancernych w Poznaniu, przetransportowany do Poznania, gdzie został wyremontowany i przekazany do Muzeum Broni Pancernej Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych.

Współczesność

W marcu 2008 za kwotę 250 tys. zł rozpoczęła się rewitalizacja rynku zwanego w Baligrodzie "Plantami". Z funduszy unijnych wykonano nową nawierzchnia rynku, oświetlenie, ławki, drogi oraz monitoring. Gmina pozyskała także fundusze na otwarcie nowej Szkoły Podstawowej. Obecnie trwają intensywne prace budowlano-wykończeniowe. Otwarcie ma nastąpić najprawdopodobniej na początku roku 2011.

Znani mieszkańcy

• Jan Feliks Biliński, ur. 1851 r. uczestnik powstania styczniowego z roku 1863, w wieku 12 lat został jednym z najmłodszych powstańców.
• Ludwik Riedl, uczestnik powstania styczniowego z roku 1863, pojmany przez Rosjan, został zesłany na Syberię.
• Józef Rogosz (ur. 1844, Baligród , zm. 24 VII 1896, Marienbad ob. Mariańskie Łaźnie, Czechy), ojciec Zofii Rogoszówny, dziennikarz, literat; współpracownik „Gazety Narodowej” (Lwów), 1869–71 współredaktor „Dziennika Polskiego”, 1893 zał. „Głos Narodu”; felietony, powieści.
• z Baligrodu pochodzą przodkowie naczelnego rabina Polski Michaela Schudricha.

Zabytki i pamiątki historyczne

• Kościół murowany, wzniesiony w latach 1877-1879.
• Cerkiew greckokatolicka z 1829 r.
• Cmentarz wojskowy założony w latach 1946-1947, w obecnej formie urządzony w 1984 r.
• Na tzw. Podzamczu (teren Nadleśnictwa) pozostałości ziemnych umocnień zamku Balów.
• Cmentarz żydowski

Bibliografia

• Stanisław Żurek "UPA w Bieszczadach" Wrocław 2007 ISBN 978-83-89684-14-1
• "Bieszczady. Przewodnik" Pruszków-Olszanica 1992, s. 211-216