Ruda Różaniecka

Ruda Różaniecka – wieś w Polsce położona na Płaskowyżu Tarnogrodzkim, w województwie podkarpackim, w powiecie lubaczowskim, w gminie Narol.

Historia

Powstanie i rozwój wsi związany był z ulokowaniem tu w połowie XVII wieku zakładu metalurgicznego. Oba człony nazwy wsi nawiązują do źródła jej powstania. Słowo „ruda” oznaczało dawną nazwę zakładu hutniczego. Drugi człon – „różaniecka” pochodzi od pierwotnej nazwy rzeki Różaniec.

O założeniu w tym rejonie dymarki (tj. pieca hutniczego służącego do otrzymywania żelaza przy użyciu rudy i węgla drzewnego) zdecydowały duże obszary leśne. Drzewo było głównym surowcem do wytwarzania węgla drzewnego niezbędnego do wytopu żelaza. Występowały tu również znaczne pokłady rudy darniowej błotnej, którą wydobywano w miejscach późniejszych stawów na Jeziorze, Ławach, Krążkach, Sinorzatkach. Dymarka i towarzyszące jej obiekty zostały zlokalizowane przy źródle po prawej stronie rzeki oraz w miejscu dzisiejszej poczty i Gospodarstwa Rybnego.

Pierwsza wzmiankę pisaną o wsi podaje Inwentarz Starostwa Lubaczowskiego z 1706 roku. Dotyczy ona istniejącej tu już od kilkudziesięciu lat kuźnicy i dymarki. Oba obiekty wyposażone były w urządzenia służące do poruszania kół wodnych, miechów i młotów. Pierwszymi osadnikami na tym terenie byli węglarze i kowale pochodzące z okolicznych miejscowości. Założyli oni osadę po wyrębie lasów na wschód od dymarki, którą zaczęto określać „Zadymarką” (za dymarką). W 1716 roku mieszkało tu 16 chłopów poddanych uprawiających ziemię i odrabiających pańszczyznę na rzecz kuźnicy. W XVIII wieku rosło zapotrzebowanie na wyroby z żelaza w rolnictwie, rzemiośle i budownictwie. To powodowało rozbudowę i modernizację zakładu metalurgicznego. Stale powiększano powierzchnie gruntów ornych poprzez wyrąb lasów i wypalanie węgla drzewnego. W 1764 roku wieś liczyła już 94 osadników. Wójtem gromady (1764) był Tomasz(Tomek) Ważny.

Występujące w najbliższej okolicy pokłady rudy darniowej błotnej posiadały niską zawartość żelaza i już na początku XVIII wieku zostały wyeksploatowane. Od 1706 roku zaczęto sprowadzać rudę z Lublińca Starego i Żukowa, a w następnych latach z Dziwięcierza i Opaki koło Lubaczowa, oraz z Rokietnicy koło Jarosławia. Wyrabiano tu lemiesze, motyki, grace, łopaty, podkowy, garnki, kotły, obręcze i kowadła. Produkowano również przez kilkanaście lat armatki i moździerze dla wojska. Transportem wodnym wysyłano do Gdańska haki do szkut i buksy do kół młyńskich. W skali masowej produkowano gwoździe do gontów. Pierwszym dzierżawcą kuźnicy (od 1718 r.) był Łukasz Borowski.

Do I rozbioru Polski Ruda Różaniecka wchodziła w skład dóbr koronnych starostwa lubaczowskiego. W 1772 roku tereny te włączono w skład monarchii austriackiej. W 1788 roku dokonano pomiarów gruntów należących do wsi oraz ustalono granice z Płazowem, Żukami, Grochami, Kuryjami, Hutą Różaniecką, Lublińcem Nowym i Żukowem. W pomiarach uczestniczyli: wójt gromady Ruda Różaniecka Iwan Ważny oraz przysiężeni (radni) Michał Jakim, Sobek (Sobiesław) Kasperski i Michał Zaborniak. Ustalone i opisane wówczas granice Rudy Różanieckiej są obowiązujące obecnie.

Dnia 21 maja 1821 roku wieś została wystawiona do sprzedaży w drodze licytacji we Lwowie. Nabywcą został Baron Herman Brunicki (1775-20.04.1835) z Wiednia. Na tej licytacji H. Brunicki kupił również Hutę Różaniecką, Lubliniec Nowy i Stary, Tepiły, Freifeld (Kowalówka), Gorajec oraz miasteczko Płazów. Kupione dobra obejmowały 17.112 mórg, z tego 6 mórg ogrodów, 1709 mórg pola ornego, 642 morgi łąk oraz 14.755 mórg lasów. Baron Herman Brunicki wraz z rodziną zamieszkał w starym dworze (późniejsza oficyna – obecnie 2006 r. mieści się tu Leśnictwo „Jezioro”) dając początek rodu Brunickich w Rudzie Rózanieckiej. Jego spadkobierca został Jan A. Brunicki (1808 – 20.06.1887) Jedyna córka Jana Brunickiego – Henrietta (1839-1895) wyszła za mąż za barona Ludwika Wattmana (1827-1907) pochodzącego z Wiednia. Ostatnim właścicielem dóbr w Rudzie Rózanieckiej był ich syn baron Hugo Wattman (21.05.1876 – 1946). Zespół pałacowy w Rudzie Różanieckiej jest stosunkowo słabo rozpoznany pod względem konserwatorskim. Przeprowadzone badania terenowe w powiązaniu z danymi historycznymi pozwoliły uściślić fazy rozwoju przestrzennego założenia oraz historii budowlanej zachowanych obiektów architektury.

Z historycznego zespołu pałacowego aktualnie zachowały się dwa zabytkowe budynki: rozległy gmach pałacu oraz tzw. starego dworu. Usytuowane są na terenie o zachowanych dawnych granicach, z nielicznymi elementami dawnego założenia parkowego. Pałac zajmuje centralną część zespołu – mieści się w nim Dom Pomocy Społecznej. Budynek starego dworu jest odgrodzony i stanowi własność Nadleśnictwa Narol.

Ruda Różaniecka w czasach I Rzeczypospolitej stanowiła dobra koronne należące do starostwa lubaczowskiego, w 1821 r. drogą licytacji, za sumę 75.050 zł (wraz z pobliskimi miejscowościami) została sprzedana baronowi Józefowi Brunickiemu. Po nim dziedziczył syn Jan, następnie jego córka Henrietta (1839-1905), zamężna za baronem Ludwikiem Wattmannem Maelcamp de Beaulieu (1827-1907), następnie ich syn Hugo (1876-1946). Hugo Wattmann był ostatnim przed reformą rolną właścicielem zespołu.

Przeprowadzone rozpoznanie terenowe pozwoliło stwierdzić, że w bryle pałacu widoczne są dwie główne fazy budowlane. Pierwszą jest wyraźny zarys regularnego dworu (prawdopodobnie parterowego) z początku XIX w., zapewne wybudowanego zaraz po kupnie dóbr przez Józefa Brunickiego, o regularnym, osiowym rzucie z bocznymi ryzalitami frontowymi, w części podpiwniczonego starymi, sklepionymi piwnicami. Drugą fazą była znaczna rozbudowa pałacu, przeprowadzona na początku XX w., zapewne przez Hugona Wattmanna, nadająca mu zachowany do dzisiaj charakter neobaroku francuskiego z elementami secesji.

Pałac częściowo zniszczony był przez działania I wojny światowej, jednakże wkrótce odbudowany zachował się do dzisiaj w niewiele zmienionej bryle. Podkreślić należy, że w okresie międzywojennym majątek Hugo Wattmanna był świetnie prosperującym gospodarstwem – oprócz 1200 ha użytków rolnych i 8500 ha lasów, był szeroko znany z 300 ha stawów, w których prowadzono nowoczesną gospodarkę rybną. W czasie II wojny światowej Wattmann zmuszony był opuścić okupowaną Polskę, zmarł wkrótce po wojnie w Wiedniu.

W 1944 r. dobra zostały upaństwowione, opuszczone budynki ulegały grabieżom, przez jakiś czas pałac użytkowany był jako magazyn. Ok. 1960 r. pałac przekazano w użytkowanie Domowi Pomocy Społecznej dla nieuleczalnie chorych mężczyzn. Przeprowadzono wówczas jego remont kapitalny, który szczęśliwie w niewielkim stopniu zmienił jego bryłę i wystrój zewnętrzny.

Budynek starego dworu można datować na wiek XVIII. Lokalna tradycja określająca go jako stary dwór wskazuje, że powstał on przed budową rezydencji Brunickich – mógł zostać wybudowany około połowy XVIII w. – jego architektura nosi cechy późnobarokowe i klasycystyczne. Prawdopodobnie pełnił funkcję rządcówki w czasach gdy obiekt stanowił dobra królewskie. Podpiwniczony jest jedną sklepioną kolebkowo piwnicą. Zachował stary rzut, bryłę, ale po remoncie w l. 90. zatracił stare wyposażenie.

Nowy pałac został zbudowany w pierwszej połowie XIX wieku przez Hermana Brunickiego Wkrótce po nabyciu majątku. Był to okazały obiekt, piętrowy w stylu neobarokowym. Na krótko przed wybuchem I wojny światowej pałac został znacznie rozbudowany i w tym kształcie przetrwał do dnia dzisiejszego.

W 1877 roku zbudowany został nowy tartak z napędem wodnym o sile 20 KM oraz papiernia. W połowie XIX wieku istniały dwa młyny wodne (I i II młyn) w górnym biegu Różańca. W 1906 roku na Jeziorze zbudowano nowoczesną mleczarnię i serownię a w 1908 roku gorzelnię, która była czynna do końca lat 60. XX wieku.

W czasie I wojny światowej (wrzesień 1914 – maj 1915) stacjonowały we wsi wojska rosyjskie dewastując zabudowania wiejskie i dworskie. Spalony został pałac, a w nim portrety Brunickich i Wattmannów, stylowe meble z XIX wieku oraz bogata kolekcja trofeów myśliwskich. Zabrano wszystkie konie i krowy z folwarku. Spalonych zostało ponad 60% zabudowań wiejskich. W latach 1918-1923 zakłady produkcyjne należące do Wattmanna zostały odbudowane i unowocześnione. W 1923 roku zbudowano na rzece Różaniec pierwsza elektrownię w miejscu dawnej huty żelaza (zlikwidowanej w 1895 r.), a w 1925 roku terpentyniarnię. W latach 1920-1925 żyzne pola i łąki na „Morgach” i „Sopilnem” zamienione na hodowlane stawy rybne w obawie przed parcelacją. W folwarku i w pałacu w 1936 roku zatrudnionych było 20 pracowników biurowych, 100 robotników stałych, 80 robotników sezonowych oraz 30 gajowych i leśniczych. Łącznie w dobrach Wattmanna pracowało 230 osób. W październiku 1928 roku wybuchł pierwszy w dziejach wsi strajk nazwany powszechnie "strajkiem wozaków leśnych", którego przywódcą był Wojciech Kasperski. Strajkujący domagali się wyższych stawek płacowych za przywóz drzewa z lasów do tartaku i wywóz desek do stacji kolejowych w Bełżcu i Lubaczowie.

We wrześniu 1939 roku w lasach wokół Rudy Różanieckiej prowadziła działania wojenne 6 Dywizja Piechoty pod dowództwem gen. Bernarda Monda. 24 września 1939 roku do wsi wkroczyły oddziały Nowogródzkiej Brygady Kawalerii i resztki 10 Dywizji Piechoty pod dowództwem gen. Bryg. Władysława Andersa na jednodniowy odpoczynek. Od 26 września do 8 października 1939 roku Ruda Różaniecka była pod okupacją Armii Czerwonej (ZSRR). Po zakończonych działaniach wojennych w październiku 1939 roku wieś została włączona do Starostwa Powiatowego w Tomaszowie Lubelskim. 23 czerwca 1943 roku policja niemiecka dokonała przymusowego wysiedlenia 74 rodzin (ok. 280 rodzin) i deportacji w Zamościu oraz Majdanku, a następnie do prac przymusowych w III Rzeszy.

Na przełomie 1941/42 roku z inicjatywy Brunhildy Muszyńskiej (córka barona Hugona Wattmanna) zalążek konspiracji ZWZ-AK. Organizatorem i dowódcą kompanii (placówki) AK był ppor. Emanuel Michalewicz – PS. „Hanys” (zarządca folwarku Jezioro). Kompania weszła w skład V rejonu w obwodzie AK Tomaszów Lubelski. W latach 1943-1944 placówka AK w Rudzie Różanieckiej stanowiła silny punkt obrony i schronienia przybyłej ludności polskiej przed napadami UPA. W czasie przeciwpartyzanckiej operacji – „Sturmwind II” w Puszczy Solskiej nad Tanwią dnia 21 czerwca 1944 roku poległo 18 żołnierzy AK z Rudy Różanieckiej. Po II wojnie światowej posiadłości barona Hugona Wattmanna stały się własnością państwa. Większość zakładów produkcyjnych w latach 1944-1946 została odbudowana. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej w ramach akcji „Wisła” w 1947 roku wielu mieszkańców wsi przeniosła się i objęła gospodarstwa w Futorach, Gorajcu, Kowalówce, Nowym i Starym Lublińcu i Żukowi.

21 maja 1945 roku w pobliżu Rudy Różanieckiej odbyło się spotkanie konspiracyjne przedstawicieli AK-WiN Inspektoratu Zamość z przedstawicielami OUN-UPA. Obie strony stwierdziły, że łączy je wspólny wróg (władza ludowa) i zadeklarowały wzajemną pomoc.

W latach 1954-1972 w Rudzie Różanieckiej miała swoja siedzibę Gromadzka Rada Narodowa obejmująca Hutę Różaniecką, Maziarnię, Piłę i Rudę Różaniecką. W tym okresie zbudowano remizę i świetlicę Ochotniczej Straży Pożarnej, pawilony handlowe Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, Ośrodek Zdrowia i szkołę podstawową. Przez trzy kolejne kadencje przewodniczącym Prezydium GRN był Wojciech Kasperski. 8 maja 1966 r. szkoła otrzymała imię kpt. Władysława Ważnego PS. „Tygrys”.

Dnia 26.06.1966 roku nastąpiło formalne odłączenie się parafian z Rudy Różanieckiej od parafii w Płazowie. Na potrzeby kościoła przeznaczono używaną już od 1944 roku świetlicę wojskową zbudowaną przez Niemców w 1941 roku. Pierwszym proboszczem został ks. mgr Zbigniew Mroczkowski. Zespół pałacowo-parkowy po II wojnie światowej wykorzystywany był doraźnie na magazyny zbożowe oraz kolonie letnie. Od 15 września mieści się tu Dom Pomocy Społecznej, w którym przebywa około 240 pensjonariuszy. Zatrudnionych jest tu 147 wysoko wykwalifikowanych pracowników.

Od 1983 roku rozwija działalność Ludowy Klub Sportowy „Roztocze”, a drużyna piłki nożnej z powodzeniem uczestniczy w rozgrywkach klasy „A”. W 1998 roku rozpoczęto działalność dydaktyczno-wychowawcza Gimnazjum Publiczne dla uczniów z Huty i Rudy Różanieckiej, obecnie (2006 r.) trwa rozbudowa Zespołu Szkół. W 2003 roku z inicjatywy Komitetu Społecznego zbudowano we wsi wodociąg i kanalizację. Obecnie (2006 r.) wieś wchodzi w skład gminy Narol. Na dzień 31.12.2003 r. Ruda Różaniecka liczyła 1315 mieszkańców.

Zobacz też

• Zbrodnia w Rudzie Różanieckiej

Źródła

• Ruda Różaniecka – jej dzieje i kultura – Stanisław Kasperski (maszynopis niepublikowany), Przemyśl 2005
• Rzeźba i stosunki wodne jako czynniki zróżnicowania gleby w Dorzeczu Różańca – Władysław Obirek (maszynopis pracy magisterskiej), UMCS Lublin 1970
• Nazwiska i przezwiska mieszkańców Rudy Różanieckiej – Ludmiła Obirek (maszynopis pracy magisterskiej), WSP Rzeszów 1999 r.
• Zarys dziejów Rudy Różanieckiej do 1939 r. – Dorota Wróbel (maszynopis pracy magisterskiej), WSP Rzeszów 1991 r.