Przemyśl

Przemyśl (ukr. Перемишль, łac. Praemislia) – miasto na prawach powiatu w południowo-wschodniej Polsce, w województwie podkarpackim, położone nad Sanem, 14 km od granicy z Ukrainą.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 66 229 mieszkańców. Drugie pod względem ludności miasto województwa podkarpackiego.

Najstarsze miasto regionu i jedno z najstarszych miast Polski.

Siedziba kilku instytucji o znaczeniu ponadlokalnym: podkarpackiego wojewódzkiego konserwatora zabytków, izby celnej, bieszczadzkiego oddziału straży granicznej, archiwum państwowego z ogromnymi zbiorami. Miasto posiada kilka muzeów, w tym najstarsze w regionie Muzeum Archidiecezjalne (zał. 1902) i największe na Podkarpaciu – Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej (zał. 1910). W Przemyślu znajduje się też nowy Szpital Wojewódzki i 114 Szpital Wojskowy. „Brama Bieszczadów” z licznymi zabytkami w samym mieście, jak i w jego sąsiedztwie – zamkiem w Krasiczynie, arboretum w Bolestraszycach czy kompleksem sakralnym w Kalwarii Pacławskiej. Węzeł komunikacyjny – trasa międzynarodowa E40, przejście graniczne z Ukrainą w Medyce, duża, graniczna stacja kolejowa (Przemyśl Główny, Przemyśl Zasanie i in.). Pierwotnie na Kopcu Tatarskim (Przemysława) miejsce kultu bogów słowiańskich.

Miasto wielokulturowe, gdzie obok siebie mieszkają przedstawiciele wielu narodów (Polacy, Ukraińcy, Cyganie) wyznań i obrządków (obok rzymskokatolików, mających tu swoją metropolię, z arcybiskupem Józefem Michalikiem na czele, także grekokatolicy, mający tu arcybiskupa swego obrządku, Jana Martyniaka, prawosławni (diecezja przemysko-nowosądecka z arcybiskupem Adamem, rezydującym w Sanoku) oraz przedstawiciele nurtów protestanckich: metodyści, adwentyści, baptyści, zielonoświątkowcy, a także Świadkowie Jehowy.

Położenie

We wczesnym średniowieczu jeden z historycznych Grodów Czerwieńskich, przedmiot nieustannej rywalizacji ze strony Polski, Rusi i Węgier. Następnie m.in. część Rusi Halickiej, a także stolica niezależnego księstwa. Po 1344 stolica rozległej ziemi przemyskiej. Po I rozbiorze Polski w zaborze austriackim, w okresie autonomii galicyjskiej jedno z miast Galicji, przekształcony w trzecią co do wielkości twierdzę w Europie (Twierdza Przemyśl) z garnizonem wojskowym. W latach 1920–1939 w województwie lwowskim, w latach 1945–1975 w województwie rzeszowskim, w latach 1975–1998 stolica województwa przemyskiego. Siedziba starosty powiatu przemyskiego, a także powiat grodzki. Siedziba dwóch metropolii kościelnych Kościoła katolickiego: obrządku łacińskiego oraz wschodniego.

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 46,18 km².

Warunki naturalne

Klimat

Historia

Pierwsze wzmianki

Pierwsze wzmianki źródłowe dotyczące Przemyśla to przede wszystkim świadectwo tzw. Powieści dorocznej pod rokiem 6489 (981) o odebraniu Lachom Przemyśla, Czerwienia i innych grodów przez Włodzimierza Wielkiego „w sem że letie”.

Treść jak i wiarygodność przekazu tego źródła są w historiografii dość często kontestowane. Do najbardziej elitarnych poglądów należą te o doszukiwaniu się w nazwie Przemyśl, tj. Peremyszl, miasta Peremyl leżącego na Wołyniu na drodze do Czerwienia z Rusi. Wykluczałoby to uczestnictwo Przemyśla w walkach 981 roku.

Natomiast kwestia najdawniejszej przynależności jest szerzej dyskutowana. Do dwóch najznaczniejszych poglądów należą te o przynależności Przemyśla przed 981 do Polaków, co poniekąd mówi samo źródło i potwierdzają najstarsze okoliczne nazwy mające polskie pochodzenie, oraz o przynależności tegoż miasta do Lędzian. Pierwsza z tez uznaje za kompletnie wiarygodny przekaz źródła i stara się nawet na tym budować szersze teorie. Bardziej wstrzemięźliwi uczeni ograniczają się wyłącznie do stwierdzenia polskiej obecności w Przemyślu przed 981. Wydaje się to jednak nieprawdopodobne, aby zajęty na zachodzie od początku panowania Mieszko I miał przed tym rokiem sposobność zajęcia tych terenów, w szczególności kiedy nie posiadał jeszcze Małopolski. Nowsze badania archeologiczne zdają się jednak podważać powyższą koncepcję, a ma to związek z odkryciem faktu, że w latach 70. X wieku Mieszko umocnił swoje panowanie u zbiegu rzek Wisły i Sanu, czego potwierdzeniem jest budowa w tym okresie grodu w Sandomierzu. Dysponując oparciem w ziemi sandomierskiej mogli Piastowie sięgnąć przed 981 rokiem po Przemyśl.

Drugi pogląd opiera się na bardzo prawdopodobnej teorii językoznawczej. Zakłada ona, że nazwa Lach została wywiedziona od Lędzian, jednego z pierwszych napotkanych przez Rusinów plemienia zachodniosłowiańskiego. Lędzianie mieli potem dopiero „użyczyć” swojego miana całości etnicznej Polaków, natomiast w zapisce pod 981 rokiem występują jeszcze jako plemię.

Istniejący jeszcze trzeci pogląd o przynależności Przemyśla do Czechów, choć poparty przez liczne źródła poza powyższym, jest dziś przeważnie łączony z poglądem o Lędzianach. Mieli oni pozostawać w pewnym tylko stopniu uzależnienia od Czechów.

Ważnym źródłem do wczesnych dziejów Przemyśla są też znaleziska archeologiczne. Mowa tu przede wszystkim o palatium piastowskim z czasów Bolesława Chrobrego datowanym na lata 1018–1032 uznawanym też za monasterium, a odnalezionym na Wzgórzu Zamkowym oraz o 5 grobach węgierskich z pierwszej połowy X wieku odnalezionych w lewobrzeżnej części miasta. W podziemiach katedry rzymskokatolickiej odkryto w wyniku długoletnich prac archeologicznych zarysy romańskiej rotundy – kościoła św. Mikołaja zbudowanego z fundacji Bolesława Śmiałego pomiędzy 1069 a 1086 rokiem. Natomiast w głębszych pokładach archeologicznych pod katedrą odkryto zarysy starszego kościoła z X wieku być może świadectwo przynależności grodu do państwa Mieszka I. Kontrowersje wzbudzają odkryte na Wzgórzu Zamkowym fundamenty budowli przez część uczonych uznawanej za tzw. „Cerkiew Wołodara” – świadectwo ruskiej obecności w grodzie w XII wieku, a przez innych za romańską bazylikę trójnawową z czasów Bolesława Chrobrego. Znalezione zabytki monet skłaniają ku drugiej koncepcji jednak nie przesądzają o jej słuszności. Plan wzmiankowanych powyżej fundamentów nie przystaje ponadto do opisu cerkwi wzniesionej przez Wołodara Rościsławicza więc niewykluczone, że czeka ona na swe odkrycie. Odkrycia archeologiczne poświadczają działalność w Przemyślu Bolesława Chrobrego, Bolesława Szczodrego, a być może również Mieszka I.

Przemyśl jest także jednym z nielicznych miast, które wspominają źródła hebrajskie. Najstarszym z nich jest świadectwo Jehudy ben Kohena z lat 1028–1040 o uprowadzeniu pewnego chłopca żydowskiego z miasta Primisz (Premisz) na targ niewolników do Pragi. Źródło to zdaje się poświadczać nie tylko istnienie już w XI wieku gminy żydowskiej na tym terenie, ale też boje toczone tam przez Chrobrego w 1018, lub ewentualnie wielką wyprawę Jarosława Mądrego z 1031 roku.

Średniowiecze

W 1031 roku Przemyśl został ponownie przyłączony do Rusi. W Polsce toczyła się wówczas walka o władzę między synami Bolesława Chrobrego. Bezprym, najstarszy syn Chrobrego, w walce z Mieszkiem II skorzystał z pomocy księcia kijowskiego Jarosława Mądrego, który w trakcie walk między braćmi zajął Grody Czerwieńskie i Przemyśl. Po śmierci księcia Jarosława ziemię przemyską odziedziczyli jego synowie Włodzimierz Jarosławowicz i Rościsław Rurykowicz. Obaj bracia panowali do 1065.

Czterdzieści lat po zajęciu Przemyśla przez księcia kijowskiego Jarosława Mądrego, gród został zdobyty przez króla Bolesława Szczodrego i powrócił w granice państwa polskiego. W 1071 roku król Polski interweniował na Rusi na rzecz swojego kuzyna Izasława I, walczącego z braćmi o tron kijowski. W trakcie walk, latem 1071 roku, po długim oblężeniu zajął on Przemyśl. Jan Długosz w swojej kronice tak opisuje zdobycie Przemyśla przez Bolesława Szczodrego w 1071 roku: Było to miasto podówczas potężne, wielką liczbą obywateli miejscowych i przybyłych osiadłe i we wszelką broń zaopatrzone, obronne rowy głębokimi i okopami znacznej wysokości, tudzież rzeką Sanem płynącym od północnej strony miasta. Czwartego dnia, gdy Rusini cofnęli się do twierdzy, opanował Bolesław miasto i rozkazał oblec zamek i ludem zbrojnym osaczyć go dokoła. A lubo Rusini bronili go z wielką usilnością, nie przestał jednak szturmować, lecz zdobycie było rzeczą trudną, gdyż i położeniem samym i wieżami silnie był obwarowany. Stracił więc całe lato na obleganiu, przewidując jak się rzeczywiście stało, że głodem przymusi Ruś do poddania. Poddał się zamek już u schyłku lata wymówiwszy sobie, że ludzie załogi zostawieni przy życiu wyniosą z sobą, tyle, ile każdy z nich udźwignąć zdoła. Król opuszczoną fortecę przezimował tam z rycerstwem.

Prawdopodobnie w 1072 roku Bolesław Szczodry ustanowił w Przemyślu biskupstwo, mianując biskupem opata z opactwa sandomierskiego. Po raz drugi Bolesław Szczodry zimował w Przemyślu w czasie powrotu z wyprawy na Węgry, gdzie interweniował w sporze o tron węgierski. Opuszczając Przemyśl, pozostawił tam silną załogę polską. Od 1079 roku do 1086 ziemią przemyską rządził kolejny władca Polski, brat Szczodrego – książę Władysław Herman.

W 1086 roku Ruryk Rościsłowicz usunął z Przemyśla załogę polską i mianował siebie udzielnym księciem przemyskim. Wydarzenie to zapoczątkowało okres istnienia samodzielnego ruskiego Księstwa Przemyskiego, ze stolicą w Przemyślu, rządzonego przez ród Rurykowiczów.

Po śmierci Ruryka Rurykowicza władzę nad Księstwem Przemyskim przejął jego brat Wołodar, który toczył krwawy spór z Dawidem Igorewiczem. W związku z bratobójczymi wojnami, jakie prowadzili między sobą Rościsławowicze o panowanie nad ziemiami czerwieńskimi, książęta Rusi zwołali w 1097 zjazd w Lubeczu. Na zjeździe uchwalono podział posiadłości Rościsławowiczów i prawo ich dziedziczenia. Na mocy podjętych uchwał ziemia czerwieńska z Przemyślem pozostała przy Rościsławowiczach. Książę kijowski Świętopełk Izasławowicz nie pogodził się z takim rozwiązaniem i po uzyskaniu pomocy Węgrów, w 1099 próbował zająć Przemyśl. W bitwie, jaka rozegrała się na polach nad Wiarem, połączone wojska Wołodara, Dawida Igorewicza i Połowców rozbiły wojska Świętopełka i Węgrów.

W 1119 książę Wołodar zbudował w obrębie zamku przemyskiego katedrę prawosławną, w której miano chować książąt i władyków. Sam Wołodar był nieprzychylnie nastawiony do Polski, rządzonej wówczas przez Bolesława Krzywoustego. W celu zneutralizowania niebezpieczeństwa ruskiego, płynącego od strony Przemyśla, w 1119 rycerz polski Piotr Wołost rozkazał swoim ludziom porwać Wołodara. Podczas polowania w podprzemyskich lasach został on uwięziony przez polskich wojów i przekazany Krzywoustemu. Po złożeniu zobowiązania o zaniechaniu wrogich akcji wobec Polski i zapłaceniu znacznego okupu został wkrótce Wołodar wypuszczony. Nie dotrzymał on jednak złożonego księciu polskiemu zobowiązania, i jak relacjonuje Jan Długosz, w 1124 jego syn Wołodymirko najeżdża ziemie polskie, dochodząc aż do Biecza, uprowadzając z zajętych terenów na Ruś stada bydła. W odwecie Bolesław Krzywousty wkroczył na tereny Księstwa Przemyskiego i zadał klęskę wojskom Wołodara pod Wilichowem.

Po śmierci Wołodara panowanie nad Księstwem Przemyskim przejął jego starszy syn Rościsław. Toczył on walkę o utrzymanie spadku po ojcu z bratem Wołodymirkiem, który poprzez małżeństwo z córką króla węgierskiego zabezpieczył sobie pomoc Węgrów. W 1126 umarł Rościsław, a Wołodymirko przejmując cały spadek Rościsławowiczów, przeniósł w 1134 stolicę swojego poszerzonego księstwa z Przemyśla do Halicza. Po tym wydarzeniu gród przemyski spadł do roli drugorzędnego miasta na Rusi Halickiej. Wołodymirko toczył liczne wojny z Polakami i Węgrami, dzięki którym rozszerzył tereny swojego księstwa od Wisłoka i Sanu aż po Dunaj. W 1144 rozpoczął wojnę z księciem kijowskim Izasławem, wspieranym przez Polaków i Węgrów. W 1152 doszło do generalnego starcia. Wołodymirko otoczony w grodzie przemyskim przez znaczne siły węgierskie, dowodzone przez króla Gejzę II, i oddziały ruskie księcia Izasława przyjął bitwę przy brodach na prawym brzegu Sanu, ponosząc w niej wielką klęskę. Wypuszczony z niewoli węgierskiej, zmarł wkrótce w Haliczu. W 1206 władzę nad księstwem przemysko-halickim przejęli bracia Igorowicze z rodziny Rościsławowiczów.

Przez dziesiątki lat o bogate tereny Rusi Czerwonej spory toczyli nie tylko potomkowie Jarosława Mądrego, lecz także Polacy, Węgrzy i Litwini. W 1214 doszło do porozumienia między Polską i Węgrami, które kończyło rywalizację tych państw o tereny Rusi Czerwonej. Traktat spiski oddawał Przemyśl polskiemu księciu Leszkowi Białemu, Halicz zaś przypadł pięcioletniemu królewiczowi węgierskiemu Kolomanowi. Młodziutki książę został ożeniony z trzyletnią córką Leszka Białego – Salomeą, i następnie oboje zostali koronowani na władców Królestwa Halickiego.

Z czasem Przemyśl zaczął tracić jednak pozycję stołecznego grodu na rzecz Halicza. Po śmierci Daniela jego syn Lew Daniłowicz, książę halicko-przemyski i władca ziemi bełskiej, udawał się na wyprawy łupieżcze z Tatarami na Węgry i Polskę. Po śmierci księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego zaczął on czynić starania o tron polski. W celu uzyskania przychylności Polaków nadał im w Przemyślu przywilej wyłączający ich spod prawa ruskiego, a miastu samorząd i możliwość korzystania z prawa magdeburskiego (ok. 1280 r.). Po śmierci Lwa Daniłowicza, władzę nad księstwem halicko-przemyskim objął jego syn Jerzy, który wspierał Władysława Łokietka w walce z Czechami o tron krakowski.

Po wymarciu Rurykowiczów, Władysław Łokietek osadził w Haliczu ich siostrzeńca, a swojego kuzyna, Piasta mazowieckiego Bolesława. Po objęciu tronu halickiego przeszedł na prawosławie i przyjął imię dziada po kądzieli, Jerzego I. Był spowinowacony z Kazimierzem Wielkim, będąc szwagrem jego żony, Aldony, córki Giedymina Wielkiego, księcia litewskiego.

W 1338 Bolesław Jerzy II uczynił swoim spadkobiercą króla polskiego Kazimierza Wielkiego. W 1340 został zamordowany w wyniku spisku części bojarów halickich pod wodzą namiestnika Przemyśla Detki, którzy korzystali z pomocy Tatarów. Żonę Trojdenowica bojarzy utopili w przerębli. Celem spisku była chęć zdobycia władzy nad ziemią przemyską. Po tragicznej i bezpotomnej śmierci Jerzego II, księstwo halicko-przemyskie zajął Kazimierz Wielki.

Lata 1772–1918

Podczas pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku Przemyśl wraz z południową Małopolską przeszedł pod panowanie Habsburgów. Przemyśl stał się stolicą jednego z 20 cyrkułów. Wkrótce nastąpiły liczne wyburzenia w tkance miasta. Rozebrano ratusz i mury miejskie, a kasacji uległy zgromadzenia dominikanów, dominikanek, bonifratrów, karmelitów, jezuitów i bazylianów. Klasztor dominikanów przeznaczono na urząd cyrkułu, a w klasztorze dominikanek umieszczono szpital dla okupacyjnych wojsk austriackich. Nastał czas zastoju w rozwoju miasta, wzmagany powodziami (1836, 1837, 1849), zarazami (1831, 1849) i głodem (1830, 1847).

Druga połowa wieku XIX przyniosła ożywienie gospodarcze, a przełomem było poprowadzenie w 1861 roku Kolei galicyjskiej im. Karola Ludwika łączącej Wiedeń z Krakowem oraz Lwowem. W 1872 roku otwarto zaś Pierwszą Węgiersko-Galicyjską Kolej Żelazną, która poprzez Zagórz i Przełęcz Łupkowską umożliwiła bezpośrednie połączenie z Budapesztem. Miasto znacznie się rozbudowało poza dawny obszar murów miejskich.

Do końca panowania austriackiego Przemyśl pozostał trzecim co do wielkości i znaczenia miastem Galicji, po Lwowie i Krakowie.

W czasie I wojny światowej Przemyśl był oblegany dwukrotnie jako austro-węgierska Twierdza Przemyśl.

Lata 1918–1945

W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległo około 45% miasta, w szczególności dzielnica żydowska i przedmieścia. Zniszczona została katedra oraz fronton kościoła franciszkanów, na Zasaniu spalone zostały budynki klasztoru i kościoła Benedyktynek.

Miasto do czasu II wojny światowej był także siedliskiem ludności żydowskiej, która stanowiła według spisu z 1931 29,5% ludności miasta i posiadała 4 synagogi (dwie zlokalizowane w starej dzielnicy żydowskiej (okolice Rybiego Placu) nie istnieją, kolejna, na ul. Słowackiego, pełni obecnie funkcję biblioteki publicznej, synagoga zasańska jest w tej chwili opuszczona w stanie ruiny) – było to pierwsze udokumentowane osadnictwo Żydów na ziemiach polskich, datowane według Jehudy ha Kohena, żydowskiego uczonego, na 1085.

Jesienią 1944 r. władze radzieckie założyły w mieście Obóz Przejściowy NKWD nr 49 dla żołnierzy AK i innych przeciwników okupacji sowieckiej. Najczęściej wywożono stąd jeńców do m. Borowicze lub do więzienia na Zamku w Rzeszowie, a także do obozów na Syberii. Represje względem żołnierzy AK trwały do października 1956.

Polityka i administracja

Burmistrzowie i prezydenci Przemyśla

Posłowie

Mieszkańcy Przemyśla wybierają posłów na Sejm z okręgu wyborczego nr 22.

• Marek Kuchciński, poseł na Sejm RP IV, V i VI kadencji, wicemarszałek Sejmu VI kadencji, były przewodniczący Klubu Parlamentarnego PiS,
• Piotr Tomański, poseł na Sejm, samorządowiec, PO
• Marek Rząsa, poseł na Sejm, samorządowiec, PO

Rozwój terytorialny

Z dniem 1.01.2010 do miasta została przyłączona miejscowość Kruhel Wielki z gminy Krasiczyn, o powierzchni 2,39 km².

Urbanistyka i architektura

W Przemyślu znajduje się największa liczba obiektów zabytkowych na obszarze województwie podkarpackiego oraz jedna z największych w skali ogólnopolskiej. Swoją siedzibę ma tutaj Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków.

Obiekty architektury zabytkowej

• Zamek Kazimierzowski
• Pałac Lubomirskich
• Pałac Biskupów Greckokatolickich
• dworek Stanisława Orzechowskiego
• Pałac Biskupów Rzymskokatolickich

• Archikatedra rzymskokatolicka Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Jana Chrzciciela
• Kościół św. Marii Magdaleny i klasztor oo. franciszkanów
• Kościół św. Teresy i klasztor oo. karmelitów
• Kościół św. Antoniego Padewskiego i klasztor oo. franciszkanów reformatów
• Kościół Świętej Trójcy i klasztor ss. benedyktynek
• Kościół św. Józefa (oo. salezjanie)
• Kościół i klasztor ss. karmelitanek bosych
• budynek dawnego klasztoru oo. dominikanów z Bramą Rycerską
• budynek dawnego klasztoru ss. dominikanek
• budynek dawnego klasztoru oo. bonifratrów

• Archikatedra bizantyjsko-ukraińska św. Jana Chrzciciela
• Cerkiew bizantyjsko-ukraińska Matki Bożej Bolesnej i klasztor oo. bazylianów
• Cerkiew bizantyjsko-ukraińska Wniebowstąpienia Pańskiego
• Cerkiew prawosławna Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy – siedziba parafii wojskowej
• Cerkiew prawosławna Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy – siedziba parafii w dekanacie Przemyśl diecezji przemysko-nowosądeckiej
• budynek dawnego Greckokatolickiego Seminarium Duchownego

• Nowa Synagoga
• Synagoga Zasańska
• Najstarsza Synagoga – nieistniejąca
• Stara Synagoga – nieistniejąca
• Synagoga Tempel – nieistniejąca

• gmachy Urzędu Miejskiego i Urzędu Wojewódzkiego
• zabytkowa zabudowa Rynku
• Dworzec kolejowy
• Wieża Zegarowa – Muzeum Dzwonów i Fajek
• Dom Robotniczy – Wyższa Szkoła Prawa i Administracji
• Narodnyj Dim
• ratusz – nieistniejący

• założenie urbanistyczne w dzielnicy Zasanie – ul. Długosza, Grunwaldzka i pl. Konstytucji
• wille: „Marya” przy Słowackiego 27, Poniatowskiego 25 (Zasanie)

• fragmenty murów obronnych miasta
• forty Twierdzy Przemyśl
• bunkry Linii Mołotowa

• zabytkowe nagrobki na Cmentarzu Głównym
• Nowy cmentarz żydowski
• Stary cmentarz żydowski – nieistniejący
• Cmentarz Wojskowy
• Zabytkowy zespół cmentarzy wojennych Twierdzy Przemyśl 1914-1915
  • Cmentarz Żołnierzy Rosyjskich
  • Cmentarz i Mauzoleum Żołnierzy Niemieckich
  • Cmentarze Żołnierzy Austro-Węgierskich
  • Cmentarz Żołnierzy Austriackich

• preromańska rotunda – relikty na Wzgórzu Zamkowym, IX w.
• preromańskie monasterium na Wzgórzu Zamkowym, IX w.
• romańska bazylika trzynawowa, X w.
• palatium książęce, X w.

• Kopiec Tatarski
• Pomnik Orląt Przemyskich
• Pomnik Adama Mickiewicza w Przemyślu

Gospodarka

Przemysł drzewny (Zakłady Płyt Pilśniowych „Fibris”), wytwórnia farb i pomocy szkolnych Pollena Astra, mechaniczny i automatyki przemysłowej (Polna, Fanina), kosmetyczny (Inglot), tkanin powlekanych (Sanwil). Ponadto ośrodek tradycyjnych rzemiosł – ludwisarstwa (Felczyński) i fajczarstwa (fajka przemyska).

Komunikacja

Tranzyt

Droga krajowa 28 Zator – Wadowice – Nowy Sącz – Gorlice – Biecz – Jasło – Krosno – Sanok – Przemyśl – Medyka.

Droga krajowa 77 Lipnik – Sandomierz – Gorzyce – Stalowa Wola – Nisko – Leżajsk – Tryńcza – Jarosław – Radymno – Przemyśl.

Droga wojewódzka 884 Przemyśl – Krzywcza – Dubiecko – Dynów – Barycz – Domaradz.

Droga wojewódzka 885 Przemyśl – Hermanowice.

W budowie jest wschodnia obwodnica Przemyśla z mostem na Sanie, która pozwoli wyeliminować ruch tranzytowy z centrum miasta i ułatwi dojazd do przejścia granicznego z Ukrainą w Medyce.

Kolej

Miasto ma stację kolejową Przemyśl Główny oraz przystanek kolejowy Przemyśl Zasanie.

Kultura i rozrywka

Ośrodki kultury

• Centrum Kulturalne (Klub „Piwnice”)
• Przemyskie Centrum Kultury i Nauki „Zamek”
• Młodzieżowy Dom Kultury
• Wojskowy Ośrodek Kultury
• Dom Kultury „Kolejarz”

• Teatr „Fredreum” na Zamku Kazimierzowskim – Towarzystwo Dramatyczne im. Aleksandra Fredry

• Kino „Centrum”

• Państwowa Galeria Sztuki Współczesnej
• White Photo Gallery – Galeria Fotografii
• Galeria Fotografii przy MKK „Niedźwiadek”
• Galeria ZAMEK
• Galeria GALICJA
• Antyki i Dzieła Sztuki

• Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej
  • Muzeum Dzwonów i Fajek
  • Muzeum Historii Miasta Przemyśla
• Muzeum Archidiecezjalne im. św. Józefa Sebastiana Pelczara
• Ekspozycja Muzealna Kaponiera 8813 – prywatne
• Muzeum Twierdzy Przemyśl - nieistniejące
  • Fort VIII „Łętownia”
  • Fort VII 1/2 „Tarnawce” w Ostrowie
• Ukraińskie Regionalne Muzeum „Strywihor” – nieistniejące
• Archiwum Państwowe

• Przemyska Biblioteka Publiczna im. Ignacego Krasickiego
• Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka
• Biblioteka Naukowa Towarzystwa Przyjaciół Nauk

• Galeria Sanowa

Cykliczne imprezy kulturalne

• Wielokulturowy Festiwal „Galicja” (organizator: Fundacja „Dziedzictwo” przy współpracy UM Przemyśl)
• Dni Patrona Miasta „Wincentiada” (organizator: Przemyskie Centrum Kultury i Nauki)
• Turniej Satyry im. Ignacego Krasickiego „O Złotą Szpilę” (organizator: CK Przemyśl) – konkurs stworzony i prowadzony przez Barbarę Płocicę, założeniem turnieju jest wyłonienie najlepszych satyryków w czterech konkurencjach: teatralnej, recytacji, literackiej i plastycznej.
• Festiwal „Agora” (organizator: CK Przemyśl)
• Noc Iwana Kupały* (organizator: Związek Ukraińców w Polsce Koło w Przemyślu)
• Podkarpacki Jarmark Turystyczny (otwarcie sezonu turystycznego w województwie)
• Barbarossa – inscenizacja walk o miasto z okresu II wojny światowej
• Święto mleka
• Święto wina i miodu
• Jarmark Turystyczny
• Salezjańskie Lato Muzyczne
• Jesień Muzyczna

• Promocja Filmu Polskiego (organizator: Wydział Kultury UM Przemyśl)
• Maraton Filmowy „Z Przemyślem w tle” (organizator: Kino „Kosmos”)
• Festiwal Filmów Niezależnych w Przemyślu "CK OFF"

• Przemyska Wiosna Poetycka (organizator: PCKiN)
• Turniej Wierszy Jednego Poety (organizator: Przemyska Biblioteka Publiczna)

• Jazz Bez... – Mikołajki jazzowe (organizator: CK Przemyśl)
• Jazz nad Sanem (organizator MKK „Niedźwiadek”)
• Świętojańska noc jazzowa (organizator: PCKiN)
• Ogólnopolski Festiwal Kapel Podwórkowych (organizator: CK Przemyśl)
• Przemyska Jesień Muzyczna (organizator: Towarzystwo Muzyczne w Przemyślu)
• Dni Muzyki Oratoryjno-Kantatowej (organizator: CK Przemyśl)
• Festiwal „Ghitaralia” (organizator Zespół Państwowych Szkół Muzycznych)
• Międzywojewódzki Przegląd Dziecięcych Zespołów Tańca Ludowego „Taneczny Krąg” (organizator: CK Przemyśl)
• Międzynarodowy Festiwal Muzyki Akordeonowej.
• Salezjańskie Lato Muzyczne
• Muzyka Młodych u Franciszkanów

• Międzynarodowe Biennale Malarstwa „Srebrny Czworokąt” (organizator: Państwowa Galeria Sztuki Współczesnej w Przemyślu)

• Biesiada Teatralna w Horyńcu-Zdroju – Konfrontacje Zespołów Teatralnych Małych Form (organizator: CK Przemyśl)
• Przegląd Teatralny „Antrakt” (organizator: CK Przemyśl)
• Przemyska Jesień Teatralna (organizator: CK Przemyśl)
• Przemyska Wiosna Fredrowska (organizator: PCKiN)

Kluby taneczne

• Neo Club w podziemiach DH Szpak
• Grota
• Forteca
• Klub Iluzja

Edukacja

• Wyższa Szkoła Prawa i Administracji w Przemyślu
• Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Przemyślu
• Wyższa Szkoła Gospodarcza w Przemyślu
• Wyższe Seminarium Duchowne w Przemyślu
• Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu
• Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Przemyślu
• Kolegium Nauczycielskie im.Aleksandra Fredry w Przemyślu

Sport

Kluby sportowe

• Miejski Klub Sportowy Polonia Przemyśl – piłka nożna (III liga – grupa lubelsko–podkarpacka)
• Klub Sportowy Czuwaj Przemyśl – piłka nożna (IV liga – podkarpacka)
• POSiR Czuwaj Przemyśl – piłka ręczna (I liga)
• Tempo 5 Przemyśl – lekkoatletyka
• NURT POSIR Przemyśl – tenis stołowy (II liga)
• ORKA Przemyśl – pływanie
• Przemyska Szkoła Bokserska NIEDŹWIADKI – boks
• POSiR Przemyśl – narciarstwo
• Przemyskie Towarzystwo Cyklistów – kolarstwo
• Klub Strzelecki „Twierdza” LOK Przemyśl – strzelectwo
• Szkoła Tańca „A-Z” Przemyśl – taniec
• Powiatowy Szkolny Związek Sportowy
• Międzyszkolny Klub Sportowy JUVENIA
• Powiatowe Szkolne Towarzystwo Sportu i Rekreacji
• Klub Żeglarski OPTY przy MZK sp. z o.o.
• Stowarzyszenie Karate SAIHA KYOKUSHINKAI-IFK
• Przemyski Klub SHORIN – RYU Karate
• Przemyska Reprezentacja Maratończyków
• Sportowo-Kulturalny Klub Szachowy Przemyśl

Obiekty sportowe

• Strzelnica LOK (pneumatyczna i kulowa) ul. Słowackiego 40
• Przemyski Park Sportowo Rekreacyjny (POSiR) ul. Sanocka 4
• Stok Narciarski w Przemyślu (POSIR)
• Sztuczne Lodowisko (POSIR) ul. Sanocka 2
• Kryta Pływalnia (POSIR) ul. 22 Stycznia 6
• Hala sportowa POSiR ul. Mickiewicza 30
• Korty Tenisowe (KS Czuwaj) ul. 22 Stycznia 6
• Skate Park (POSIR) ul. Sanocka 2
• Stadion Miejskiego Klubu Sportowego „Polonia” ul. Sanocka 18
• Stadion Klubu Sportowego „Czuwaj” ul. 22 Stycznia 6
• Stadion szkolny „Juvenia” ul. Dworskiego 98 (lekkoatletyczny)
• Boiska do siatkówki plażowej (Wyb. Ojca Świętego – plaża miejska)
• Boisko ORLIK ul. Dworskiego 96

Inne

• Spływy kajakowe Doliną Sanu
• Capoeira – Brazylijska sztuka walki ( Grupa Axe Capoeira - Sekcja Przemyśl)

Religia

Wspólnoty wyznaniowe

• Katolicyzm
  • Kościół rzymskokatolicki
  • Kościół greckokatolicki
• Cerkiew Prawosławna
  • Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny (2 parafie, w tym 1 wojskowa)
• Protestantyzm
  • Kościół Ewangelicko-Metodystyczny
  • Kościół Adwentystów Dnia Siódmego
    • zbór w Przemyślu
  • Kościół Chrześcijan Baptystów
  • Kościół Zielonoświątkowy
• Inne
  • Świadkowie Jehowy – trzy zbory, Sala Królestwa
  • Świecki Ruch Misyjny "Epifania" – zbór w Przemyślu.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie

• Paderborn, Niemcy (1993)
• okręg South Kesteven, Wielka Brytania (1993)
• Lwów, Ukraina (1995)
• Kamieniec Podolski, Ukraina (1997)
• Eger, Węgry (2003)
• Truskawiec, Ukraina (2004)
• Mościska, Ukraina (2008)
• Humenné, Słowacja (2010)

Media

Telewizja

• Toya

Radio

• Radio Eska Przemyśl

Prasa

• Życie Podkarpackie
• Pogranicze - niewydawany już tygodnik
• Przemyski Przegląd Kulturalny
• Nasz Przemyśl
• Gazeta Przemyska
• Konik Polny
• Moja Praca

Osoby związane z Przemyślem

">edytuj] Honorowi Obywatele Miasta

• Papież Jan Paweł II
• Przemysław Bystrzycki
• Józef Michalik
• Zbigniew Brzeziński
• Leonard Chrzanowski
• Heidi Wernerus-Neumann
• Wilhelm Lüke
• Tadeusz Bałdowski
• Bolesław Taborski
• Emil Czerny
• Maria Teresa Wolfs-Monfils
• Ignacy Tokarczuk
• Władysław Dec
• Tadeusz Niemiec
• Stanisław Zarych
• Bronisław Żołnierczyk
• Henryk Jaskuła

Ciekawostki

• Nazwa miasta Przemyśla pojawia się w jednej z najpopularniejszych rosyjskich piosenek z okresu I wojny śwatowej zatytułowanej Galicyjskije Polja.