Kańczuga

Kańczuga – miasto w woj. podkarpackim, w powiecie przeworskim, położone na Podgórzu Rzeszowskim, nad rzeką Mleczką, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Kańczuga. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. przemyskiego.

Historia

Pierwsze dokumenty dotyczące osadnictwa na tym terenie pochodzą z 1340 r. Pierwszymi dzierżawcami królewskimi byli Pileccy, którzy za panowania księcia Władysława Opolczyka zamienili osadę Mrzygłód na Kańczugę i Tyczyn. Prawa miejskie Kańczuga otrzymała w XV wieku. Przyznawane były one w XV-XIX w., ponownie w 1934 r.

Założycielem miasta był Otton z Pilczy. Po nim Kańczugę odziedziczyła jego córka Elżbieta, która wyszła za mąż za Wincentego Granowskiego (ok. 1370-1410), starostę generalnego Wielkopolski, syna Wincentego z Granowa, a następnie poślubiła króla Władysława Jagiełłę.

Prawa miejskie Kańczuga otrzymała w roku 1440 z rąk króla Władysława Jagiełły. W XV w. nadal stanowiła własność Pileckich, jak wynika z dokumentu spadkowego zawartego w 1450 r., pomiędzy synem Elżbiety Gronowskiej Janem Pileckim, a Wacławem, księciem opolskim (siostrzeńcem Jana Pileckiego). W dokumencie tym wymienione są wsie z klucza łańcucko-kańczudzkiego. Właścicielami miasta były takie znaczące rody, jak: Pileccy, Odrowążowie, Kostkowie, Ostrogscy, Lubomirscy i Sanguszkowie.

Lata rozwoju Kańczugi przypadły do 1498 r. Kupcy budowali głębokie i długie piwnice, w których składowali towary. Jednak miasto przeżyło wiele dramatycznych wydarzeń - najazd wołoski w 1498 r. oraz kilka najazdów tatarskich powodujący upadek grodu.

W końcu XVI w. jedyną właścicielką Kańczugi była Zofia ze Sprowy Odrowąż Kostkowa - córka Stanisława Odrowąża (prawnuczka Spytka III), wdowa po Janie Krzysztofie Tarnowskim. Jej drugi mąż, Jan Kostka po poślubieniu właściciel Kańczugi i Jarosławia prowadził poważną działalność budowlaną. Ich córka, księżna Anna Ostrogska z Kostków (1575-1635) herbu Dąbrowa, gdy w wieku 19 lat wyszła za mąż za Aleksandra Ostrogskiego, zamieszkała z mężem na zamku w Jarosławiu. W 1603 roku księżna Anna Ostrogska z domu Kostka, przejmuje od Jarosławskich klucz kańczudzki oraz Gać (którą w 1612 r. pozbawia statutu parafii i uzależnia od parafii Kańczuga). Anna z Kostków Ostrogska była benefaktorką miasta.

W 1624 r. nastąpił kolejny najazd czambułów tatarskich, tym razem pod wodzą chana Kantymira. W powiecie Przeworsk nie było wsi, która ucierpiała od tego napadu i tylko nielicznym mieszkańcom udało się uniknąć jasyru.

24 maja 1636, po śmierci matki Anny Ostrogskiej dobra Kańczugi i jarosławskie, przypadły siostrze Katarzynie, siostrzeńcom Aleksandrowi Michałowi i Konstantemu Lubomirskim. W 1622 r. klucz kańczudzki przejmuje Stanisław Lubomirski - pan na Nowym Wiśniczu, poprzez ożenek z Zofią, córką Anny Ostrogskiej. Po Zofii Ostrogskiej klucz kańczudzki przejmują kolejno jej dwaj synowie; Jerzy Sebastian i Aleksander Michał Lubomirski. Następnie syn Aleksandra, Józef Karol Lubomirski (1638-1702 r.), który poprzez ożenek z Teofilą Zasławską (1650-1709), stał się współwłaścicielem największego na terenie Rzeczypospolitej latyfundium, tzw. ordynacji Ostogsko-Zasławskiej. W jej skład wchodziło 51 miast, 973 wsie i 229 folwarków. Kolejny właściciel klucza kańczudzkiego to syn Józefa, Aleksander Dominik Lubomirski (1693-1720), po nim ordynację przejęła jego siostra Marianna Lubomirska (1693-1729), którą w 1710 r. poślubił Paweł Karol Sanguszko(1680-1750). W 1712 r. urodził się im jedyny syn Janusz Aleksander Sanguszko zm. 1775 r., który po śmierci matki, przejął klucz kańczudzki i ordynacje Ostrogsko-Zasławską. Janusz Sanguszko w 1756 r. rozwiązał ordynację, Ostrogsko-Zasławską.

W roku 1793 klucz kańczudzki kupił Karol Szydłowiecki, który poprzez sprzedaż kolejnych wsi tegoż klucza, zlikwidował go.

Ksiądz Jan Kudła, proboszcz miejscowej parafii w 1889 r. odręcznie napisał "Historię Miasteczka Kańczuga”.

W Kańczudze urodził się Anatol Nowak (26 kwietnia 1862 w Kańczudze - 5 kwietnia 1933 w Przemyślu) - polski biskup katolicki, rektor Wyższego Seminarium w Krakowie

Inż. hr. dziedzic kańczudzki Roman Scipio del Campo był odkrywcą na terenie Kańczugi jedynych w Europie Wschodniej pokładów alabastru i budowniczym kopalni. Wydobywany tutaj alabaster wykorzystywany był m.in. do renowacji stiuków w Katedrze Wawelskiej.

27 lipca 1944 Kańczuga została zdobyta przez wojska radzieckie 1 Frontu Ukraińskiego.

W okolicy trwa wydobycie gazu ziemnego. Według danych z 31 grudnia 2004 miasto miało 3231 mieszkańców.

W Kańczudze znajduje się fabryka Axtone, która jest producentem urządzeń cięgłowo-zderznych dla wszystkich typów pojazdów szynowych.

Zabytki

• Kościół pw. św. Michała Archanioła (wzniesiony około 1605 r.). W 1612 r. dobudowano kaplicę św. Anny (fundatorka - księżna Anna Ostrogska z Kostków (1575-1635)- księżna herbu Dąbrowa.), około 1660 r. kaplicę Matki Boskiej. W latach 1924-1928 przebudowano elewację, dodano kruchtę i wieżę (wg projektu W. Rawskiego). We wnętrzu część barokowego wyposażenia.
• Kościół pw. MB Łaskawej (pocz. XVII w.) - dawna cerkiew greckokatolicka. Remontowana i przebudowana częściowo XIX/XX w. W 1945 r. zamieniona na magazyn. W 1984-1994 r. nastąpiła gruntowna restauracja. Została z powrotem poświęcona w 1995 r.

• Dworzec kolejki wąskotorowej.
• Pomnik Grunwaldu odbudowany w 1984 r. po zniszczeniu przez hitlerowców.

Zobacz też

• Cmentarz żydowski w Kańczudze
• Kańczuga (stacja kolejowa)