Gmina Dynów

Gmina Dynów to gmina wiejska w województwie podkarpackim, w powiecie rzeszowskim. W latach 1975-1998 gmina położona była w województwie przemyskim. Należy do Związku Gmin Turystycznych Pogórza Dynowskiego.

Gmina zajmuje 9,75% powierzchni powiatu rzeszowskiego. W gminie mieszka 4,18% mieszkańców powiatu rzeszowskiego.

Siedziba gminy to Dynów.

Według danych z 30 czerwca 2004 gminę zamieszkiwało 7236 osób.

Położenie

Gmina Dynów administracyjnie położona jest w powiecie rzeszowskim województwa podkarpackiego. Zajmuje obszar 11887 ha (118,87 km²) i zamieszkuje ją 7236 osób.

Graniczy z następującymi gminami: Hyżne i Błażowa z powiatu rzeszowskiego), Bircza i Dubiecko z powiatu przemyskiego, Jawornik Polski z powiatu przeworskiego i Nozdrzec z powiatu brzozowskiego.

Obszar gminy położony w karpackiej części Dorzecza Sanu, na pograniczu Pogórzy Dynowskiego i Przemyskiego, charakteryzuje bardzo urozmaicona rzeźba terenu. Wzgórza osiągają wysokość 330-335 m n.p.m., a największy punkt, znajdujący się na południowy wschód od Bartkówki, wznosi się ok. 415 m n.p.m. Nachylenie stoków waha się w granicach 8-12% i powyżej 12%. Pomiędzy wzgórzami ciągną się długie doliny, w których położone są wsie pogórzańskie.

Wody

Przez teren gminy Dynów przepływa rzeka San mająca charakter górski. Wraz ze swoimi licznymi dopływami, z których największe to: Magierówka, Baryczka, Ulenka, Harta, stanowi on ważny i nadający wiele uroku i piękna element krajobrazu.

Flora i fauna

Obecnie na terenie gminy Dynów nie ma dużych kompleksów leśnych. Nieduże lasy i zagajniki znajdują się na północ od Bachórza i Harty, na zachodzie gminy, w okolicy Łubna i Wyrębów oraz pomiędzy Pawłokomą i Dąbrówką Starzeńską.

Siedliska leśne reprezentowane są przez las świeży wyżynny. Drzewostan składa się głównie z buka, modrzewia, jodły i dębu. Lokalnie występuje ols jesionowy.

Podszycie tworzy warstwa krzewiasta składająca się z czarnego bzu, leszczyny, jarzębiny i rosnącej na obrzeżach lasów śliwy tarniny i dzikiej róży. Nad Sanem rosną różne gatunki wierzb (krucha, wiciowa, szara) i olsza szara.

Runo leśne tworzą: majownik dwulistny, dąbrówka rozłogowa, bluszczyk, szczawik zajęczy, malina, jeżyna, kopytnik, marzanka wonna i wiele innych.

Lasy obfitują w grzyby. Opisując świat roślinny nie sposób zapomnieć o roślinach charakterystycznych dla tych terenów. Stoki Żurawca upodobał sobie przebiśnieg – zwiastun wiosny. W lasach dynowskich, i na niektórych łąkach rośnie cebulica dwulistna, która nadaje miejscom gdzie występuje piękny niebieski kolor.

W grądach i buczynach występuje lilia złotogłów. Spotkać ją można na Żurawcu i w okolicach Sielnicy. Białe płaty na różnokolorowych kobiercach łąk tworzy czosnek niedźwiedzi, mający właściwości lecznicze. Kolorystykę runa leśnego wzbogacają różowe kwiaty wawrzynka wilczełyko, które po przekwitnięciu są czerwonymi jagodami.

Te wszystkie elementy tworzą krajobraz niezwykle urozmaicony i piękny. Naturalnie wymieszany drzewostan tworzy piękne kompozycje, zwłaszcza jesienią, kiedy następuje przebarwienie liści i wiosną, kiedy kwitną trześnie.

Tereny rolnicze, to barwna mozaika pól uprawnych, łąk, pastwisk i zadrzewień śródpolnych.

W niektórych miejscowościach, na terenach poddworskich parków i obok kościołów, występują liczne starodrzewy będące pomnikami przyrody. Tworzą je najczęściej dęby, lipy i jesiony.

Bogaty jest świat zwierzęcy. Reprezentują go sarny, lisy, kuny, tchórze, borsuki, zające, popielice, koszatki i wiewiórki. W większych kompleksach leśnych, na południu gminy, żyją jelenie i dziki. Przedstawicielami ptaków są jastrzębie, sokoły-pustułki i sowy. Wśród pól i łąk żyją bażanty, kuropatwy, przepiórki i jarząbki. Nad Sanem spotyka się dzikie kaczki, czaple i czarne bociany. Z gadów na terenach tych występują: żmije, zaskrońce, jaszczurki żyworódki, zwinki i padalce.

San i niektóre jego dopływy to raj dla wędkarzy. Można tu złowić klenie, leszcze, okonie, jelce, płocie, brzany, szczupaki, węgorze, świnki, kiełbie, ukleje. Niestety coraz rzadziej występuje pstrąg, a całkowicie wyginęły raki.

Najbardziej wartościowe elementy przyrody występujące na terenie gminy Dynów zostały objęte ochroną.

Część obszaru chronionego wchodzi w skład Przemysko-Dynowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu oraz Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego. Podnosi to w znaczącym stopniu turystyczną atrakcyjność gminy.

Klimat

Klimat gminy Dynów zalicza się do piętra klimatu podgórskiego, umiarkowanie ciepłego o cechach kontynentalnych, ze średnią roczną 5-7 °C. Najwyższe temperatury notuje się w lipcu ze średnią 17-18 °C. Średnie temperatury zimowe wynoszą -3-5 °C.

W okresie letnim przeważają wiatry zachodnie i południowo-zachodnie, natomiast w czasie jesieni i zimy wschodnie i północno-wschodnie. Dużą rolę odgrywają wiatry fenowe wiejące z dużą prędkością z południa. Dużą rolę w sterowaniu wiatrami odgrywa dolina Sanu.

Przeciętna roczna ilość opadów wynosi 750-800 mm. Pokrywa śnieżna utrzymuje się od 60 do 150 dni. Pierwsze przymrozki notowane są w październiku, ostatnie w maju.

Wincenty Pol w swojej książce "Rzut oka na północne stoki Karpat i przyległe im krainy" tak opisał występujące tu warunki klimatyczne: "...o trzy tygodnie wcześniej tu wiosna, o pięć tygodni później śnieg niż na wyższych działach górskich, lato jest tu gorące i zboże dojrzewa wcześniej, jesień pogodna, zima srokata, dżdżysta, podobnie jak wiosna..."

Bogactwa naturalne

W południowym rejonie Pogórza Dynowskiego występują złoża bitumitów ropy naftowej i gazu ziemnego. Odkryto tu również złoża łupków bitumicznych. W różnych miejscowościach gminy występują wody słabozmineralizowane, tzw. wody swoiste, które mogą być używane jako wody stołowe. Nie są one jednak eksploatowane.

Na terenie gminy eksploatuje się gliny używane niegdyś w cegielniach w Dynowie i Harcie.

W dolinie Sanu występują udokumentowane złoża żwirów, z których największe znajdują się w miejscowościach Bachórz i Pawłokoma.

Historia

Prehistoria

Tereny wchodzące obecnie w skład gminy Dynów zamieszkane były przez człowieka od bardzo dawnych czasów. Świadczy o tym krzemienny trzoneczkowaty grocik strzały do łuku odkopany w Bachórzu. Według archeologów pochodzi on z X – IX tysiąclecia p.n.e. i świadczą o przebywaniu w tym regionie łowców związanych z tzw. kulturą mazowszańską.

Znacznie więcej znalezisk archeologicznych datowanych jest na okres młodszej epoki kamienia – neolitu – lata 4500 — 1800 p.n.e. W Bachórzu znaleziono wyroby ze szkliwa wulkanicznego, w Harcie Dolnej kamienne toporki.

Wyraźny rozwój osadnictwa przypada na XII-V wiek p.n.e. Najbardziej urodzajne ziemie w dorzeczu dolnego i środkowego Sanu zasiedlane były przez osadników z tzw. grupy tarnobrzeskiej, jednego z odłamów wielkiej kultury łużyckiej. Ślady świadczące o istnieniu w tym rejonie osad odkopano w Harcie Dolnej, Bachórzu – Chodorówce i Pawłokomie – Radanówkach. Największe cmentarzysko z tego okresu odkopano w Bachórzu. Liczyło ono ponad 1000 grobów zawierających w przeważającej części popielnice z przepalonymi kośćmi nakryte misą. Natrafiono tu również na naczynia gliniane takie jak: garnki, misy, kubki oraz nieliczne ozdoby i części strójów wykonanych z brązu.

Antropologowie na podstawie przeprowadzonych badań ustalili, że średnia życia w tym okresie wynosiła zaledwie 22,8 roku. Na tak niską średnią życia zasadniczy wpływ miała bardzo duża umieralność wśród dzieci.

W okresie od IV wieku p.n.e. do I wieku n.e. na terenie obecnej gminy Dynów pojawili się przedstawiciele Celtów, którzy wspólnie z miejscową ludnością uprawiali urodzajne ziemie w dorzeczu Sanu. W Bachórzu odkopano szczątki naczyń grafitowych, fragmenty toczonego na kole naczynia ozdobionego wygładzonymi liniami oraz naczynia z ornamentowymi odciskami półksiężycowatego stempelka. W okresie wpływów rzymskich przypadających na początek nowej ery (I – IV wiek n.e.) ziemie te znalazły się pod wpływem tzw. kultury przeworskiej. Pochodzą z tych czasów, odkopane w Bachórzu, trzy półziemianki w kształcie prostokąta z reliktami konstrukcji słupowej. Mieszkańcy opisywanych terenów mieli również kontakty z Cesarstwem Rzymskim. Świadczą o tym liczne przedmioty wykopane. Między innymi odnaleziono: toczoną na kole ceramikę, tzw. ceramikę siwą oraz monety rzymskie. W okresie wędrówki ludów w wyniku agresji ze strony koczowniczych Hunów nastąpił zanik kultury przeworskiej. Ponowny rozwój osadnictwa nastąpił na przełomie VI/VII wieku n.e. Potwierdza to odkopana w Bachórzu osada na terenie, której zbadanych zostało dziewięć chat półziemiankowych. Mają one kształt zbliżony do kwadratu o bokach 4 na 4 metry. Przeważnie od strony północnej ustawiony był kamienny piec. Wewnątrz domostw znaleziono szczątki ceramiki oraz całe naczynia. Natrafiono również na część kamienia żarnowego oraz półwytwór bursztynowego paciorka.

Dalszy, intensywny rozwój osadnictwa nastąpił w okresie VII-IX wiek n.e. W Bachórzu odkopano osiemdziesiąt jam osadowych zawierających między innymi żelazne noże, okucia łopat, półkoski, a także obtaczane na kole garncarskim naczynia gliniane zdobione grzebykowatymi liniami. Trudno jest jednoznacznie określić przynależność plemienną mieszkańców tych ziem. Michał Parczewski w książce "Dynów – studia z dziejów miasta" pisze: "...najlepiej uzasadnione wydają się być poglądy lokalizujące tu siedziby Lędzian. Najprawdopodobniej wśród miejscowej ludności nie istniało jeszcze wówczas poczucie wschodnio – czy też zachodniosłowiańskiej tożsamości etnicznej..."

Średniowiecze

W X wieku na ziemiach polskich rozpoczęły tworzyć się struktury państwowości.

Tereny te stanowiły źródło konfliktu pomiędzy Polską, Rusią, Węgrami i Czechami, które dążyły do włączenia ich do swego terytorium. Nie sprzyjało to stabilności politycznej i gospodarczej, W 981 roku ziemie nad Sanem podbił książę kijowski Włodzimierz Wielki. W czasie wyprawy na Grody Czerwieńskie w 1018 roku odzyskał je Bolesław Chrobry. Jednakże w 1031 roku przeszły ponownie pod panowanie ruskie. W 1097 r. i w 1150 r. próby przyłączenia do swojego państwa tych ziem podejmowali Węgrzy, którzy w 1150 r, pod wodzą Gejzy II, dotarli aż do Sanoka.

Przez opisywane ziemie przebiegały uczęszczane szlaki handlowe prowadzące z Węgier, przez Przełęcz Łupkowską, do Zagórza, a dalej wzdłuż Sanu do Sanoka i Dynowa, skąd skręcał do Lwowa. Jeden ze strzegących go grodów znajdował się w Pawłokomie.

Drugi szlak prowadził z Węgier, przez Przełęcz Dukielską, Krosno, Domaradz i Dynów gdzie łączył się ze szlakiem biegnącym wzdłuż Sanu. Ważną role odgrywała również droga z Bachórza do Rzeszowa przez Hyżne i Tyczyn.

Położenie na zbiegu szlaków komunikacyjnych bardzo korzystnie wpływało na rozwój tychże ziem, a także na rozwój osadnictwa. Pierwsze pisemne wzmianki mówiące o miejscowościach wchodzących w skład gminy Dynów dotyczą Bachórza. W 1377 roku przebywał w nim książę Władysław Opolczyk, który wystawił tutaj dokument dla wsi Hable. Bachórz z był siedzibą rodu Kmitów, właścicieli tych ziem, a kasztelan lubelski Piotr Lunak Kmita od 1391 roku używał tytułu "Dziedzic Wiśnicza i Bachórza".

W 1359 roku Kazimierz Wielki rozpoczął wielką akcję osiedleńczą na tych terenach. Powstające osady lokowane były na prawie niemieckim, a na istniejące prawo to przenoszono. Najstarsze informacje o miejscowościach gminy Dynów dotyczą: Łubna – 1424 r., Laskówki – 1425 r., Ulanicy – 1436 r., Pawłokomy – 1441 r., Dylągowej – 1484 r., Harty – 1429 r.

Korzystne położenie handlowe, żyzne ziemie, uregulowane sprawy prawne spowodowały szybki rozwój tych ziem. Rozwija się również administracja kościelna w obrębie utworzonej w 1377 r. diecezji przemyskiej.

Tereny gminy Dynów, podzielone pomiędzy różnych właścicieli, były miejscem rozstrzygania przez nich samych różnego rodzaju sporów i pretensji.

W 1481 r. Andrzej Kmita, właściciel Bachórza, Pawłokomy i Bartkówki, najechał dobra Jana Denowskiego – Przedmieście Dynowskie. Wzięło w nim udział około 160 osób, w tym 60 osób ze szlachty, uzbrojonych we włócznie, kusze i miecze. Zniszczono umocnienia i ogrodzenia. Jan Denowski został znieważony słownie. Sprawa znalazła swój epilog w sądzie grodzkim w Sanoku, który ukarał Andrzeja Kmitę grzywną w wysokości 15 grzywien, na rzecz sądu i poszkodowanego. Wydarzeń takich w tych czasach było wiele.

Na początku XVI wieku w okolicach Dynowa pojawiają się Tatarzy , których pierwszy najazd miał miejsce w 1503 r. Rozwój gospodarczy został przerwany w wyniku wojen i najazdów, które dotknęły całą Polskę i nie ominęły Pogórza Dynowskiego. W 1624 r. zagony tatarskie zniszczyły i ograbiły wiele miejscowości. Straty przyniósł potop szwedzki w 1655 r. i najazd działających w porozumieniu ze Szwedami wojsk Księcia Siedmiogrodzkiego Rakoczego. Spalona została wówczas część Dynowa i wiele okolicznych miejscowości. Wiele zniszczeń i grabieży przyniosły walki o koronę polską pomiędzy Augustem II Sasem a Stanisławem Leszczyńskim mające miejsce w latach 1704 – 1708. Kolejne szkody wyrządzone zostały przez powódź, która miała miejsce w 1711 r. oraz plagę szarańczy. W czasie konfederacji barskiej w 1769 r. na ziemi dynowskiej miały miejsce potyczki oddziałów konfederatów z oddziałami rosyjskimi.

Pod zaborem austriackim

W 1772 r. doszło do I rozbioru Polski. Obszar Pogórza Dynowskiego włączony został do monarchii austro-węgierskiej, stając się częścią Królestwa Galicji i Lodomerii. W 1786 r. przeprowadzono reformę administracji. W miejsce województw, ziem i powiatów wprowadzono cyrkuły. Dynowszczyzna weszła w skład Cyrkułu Leskiego, który miał siedzibę w Sanoku.

Utrata niepodległości spowodowała rozwój dążeń do odzyskania suwerenności. W 1809 r. wojska Księstwa Warszawskiego, dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego, wkroczyły na ziemie zaboru austriackiego.

W Cyrkule Leskim działacze ruchów niepodległościowych przystąpili natychmiast do tworzenia władz polskich na czele, których stał Józef Parys, i oddziałów wojskowych dowodzonych przez właściciela Nozdrzca Tadeusza Preka. Sądzić należy, że niektórzy mieszkańcy Dynowszczyzny wstąpili do oddziału piechoty oraz udzielali wsparcia finansowego oddziałom powstańczym. Przegrana Napoleona z wojskami koalicji przekreśliła nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości.

Szerokim echem odbiły się na Dynowszczyźnie wydarzenia w 1846 roku. Przygotowane powstanie szlacheckie zostało stłumione przez Austriaków, którzy wykorzystywali do tego, często zdezorientowanych, chłopów. Po likwidacji grup powstańczych, zaborcy przystąpili do tłumienia rozruchów chłopskich. Krwawe wydarzenie miało miejsce w Bachórzu, gdzie zbuntowani chłopi ograbili dwór Skrzyńskich. Oddział wojsk austriackich, pod dowództwem Neussera, dogonił chłopów w Dynowie. Gdy ci nie usłuchali polecenia Austriaków, aby rozeszli się do domów, wojskowi użyli broni. Zabite zostały 3 osoby, a dalsze 10 zostało rannych. Przywódcy napadu na dwór zostali publicznie na rynku w Dynowie wychłostani.

W 1867 r. Galicja uzyskała autonomię, co znacznie przyczyniło się do ożywienia życia politycznego. Zaczęły powstawać partie polityczne i organizacje społeczne. Aktywni byli działacze PSL Piast i PSL Lewica, którzy organizowali spotkania i odczyty poświęcone sprawom wsi. Prelekcje prowadził między innymi Jan Stapiński. Powstały jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej w Harcie i Bachórzu. W Ulanicy istniała czytelnia, która dysponowała 80 książkami. Działały: Organizacja Strzelecka i Drużyny Bartoszowe. Paramilitarne drużyny polowe posiadało Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół".

W okresie przed wybuchem I wojny światowej nasiliła się emigracja zarobkowa, głównie do Stanów Zjednoczonych. W 1913 r. z Bachórza wyjechały 124 osoby, z Łubna 130 osób. Również z Ulanicy wyemigrowało kilkadziesiąt osób.

W 1914 r. wybuchła I wojna światowa. Na początku września Austriacy przed wycofaniem się przeprowadzili rekwizycję żywności i paszy dla zaopatrzenia Twierdzy Przemyskiej. W ostatnich dniach września 1914 r. na Dynowszczyznę wkroczyły wojska rosyjskie wchodzące w skład III armii dowodzonej przez gen. Radko Dymitriewa, które stacjonowały, z krótką przerwą w październiku, do maja 1915 r. Przeprowadzane były dalsze rekwizycje żywności i paszy dla wojska, uciążliwy był kwaterunek żołnierzy. Po ustąpieniu wojsk rosyjskich, Dynowszczyzna pozostawała daleko od linii frontu. Ludność obowiązywały ustanowione przez Austriaków różnego rodzaju nakazy np. informowanie o osobach podejrzanych o szpiegostwo. Były one jednak lekceważone i rzadko realizowane, szczególnie w ostatnim okresie wojny.

Zaczęły powstawać w tym czasie organizacje konspiracyjne przygotowujące się do przejęcia władzy po przegraniu wojny przez państwa zaborcze. Polska Organizacja Wojskowa, której członkami byli legioniści, młodzież i liczni dezerterzy z armii austriackiej, w listopadzie 1918 r. na polecenie Komisji Likwidacyjnej przejęła władzę od Austriaków.

Okres międzywojenny

Po 146 latach niewoli Polska, a wraz z nią Dynowszczyzna, odzyskała wolność. Miejscowości wchodzące w skład gminy Dynów były częścią powiatu brzozowskiego, województwa lwowskiego i tworzyły samodzielne gminy jednostkowe. Był to ciężki okres dla tego terenu. Wsie były przeludnione, gospodarstwa rolne mocno rozdrobnione. Nie istniał żaden zakład produkcyjny.

W 1933 r. przeprowadzono reorganizację samorządu wprowadzając gminy zbiorcze. Do gminy Dynów weszły: Bachórz, Harta, Laskówka, Łubno, Pawłokoma i Ulanica oraz Bartkówka i Przedmieście Dynowskie.

Nie polepszyło to sytuacji gospodarczej gminy. Pomimo, że Pogórze Dynowskie weszło w skład Centralnego Okręgu Przemysłowego, nie budowano tu zakładów przemysłowych z uwagi na słabo rozwiniętą sieć komunikacyjną. Kryzys gospodarczy nie przeszkadzał w rozwinięciu ożywionej działalności przez partie polityczne i organizacje społeczne. Największą siłę polityczną stanowiło Stronnictwo Ludowe. Jego koła były w każdej wsi i Uczyły po kilkudziesięciu członków, a w Harcie, Bachórzu i Ulanicy ponad stu członków.

W skład oddziałów obrony narodowej wchodzili rezerwiści, którzy posiadali umundurowanie i uzbrojenie. Młodzież zrzeszała się w kołach Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej i Żeńskiej oraz Związku Młodzieży Wiejskiej "Wici", którego koła działały w Bachórzu, Harcie, Dylągowej, Dąbrówce Starzeńskiej, Laskówce i Ulanicy. W Łubnie, Dąbrówce Starzeńskiej i Dylągowej istniały drużyny "Strzelca".

W Harcie istniała amatorska orkiestra, a w Bachórzu strażacka orkiestra dęta. Oprócz działalności statutowej wszystkie organizacje, mocno zaangażowane w sprawy swojego środowiska, prowadziły różnego rodzaju kursy np. kroju i szycia, gotowania, nauczania w zakresie szkoły podstawowej. W celu uzyskania środków finansowych organizowano zabawy taneczne, festyny i loterie.

W miejscowościach gminy Dynów funkcjonowały biblioteki, które cieszyły się ogromną popularnością. Sytuacja materialna ludności Dynowszczyzny utrzymującej się w przeważającej mierze z rolnictwa – podobnie jak w całej Polsce – była ciężka. W tej sytuacji naczelny komitet wykonawczy Stronnictwa Ludowego ogłosił strajk chłopski, który miał trwać 10 dni, począwszy od 16 sierpnia 1937 r. Ludność wiejska miała przez ten czas wstrzymać dostawy artykułów żywnościowych do miasta oraz zaprzestać robienia zakupów. Akcja Stronnictwa Ludowego, mającego silną i ugruntowana pozycję wśród chłopstwa Dynowszczyzny, zyskała szerokie poparcie. Szybko ustawiono wokół Dynowa posterunki chłopskie, które nie wpuszczały osób, chcących złamać zasady strajku. Prowadzono jednocześnie szeroko zakrojoną akcję propagandową. Spokojnie przebieg strajku został zakłócony 19 sierpnia przez oddział rezerwy policji w sile plutonu. Maszerujący do Dynowa policjanci rozpędzili zebranie Stronnictwa Ludowego w Bachórzu i pobili przy okazji kilku uczestniczących w nim chłopów. W odpowiedzi na to w Harcie zorganizowany został wiec, na który przybyli chłopi z Bachórza, Harty, Ulanicy, Przedmieścia Dy-nowskiego oraz z odleglejszych miejscowości. Uczestnicy wiecu zabarykadowali drogę Przemyśl – Krosno i oczekiwali przybycia policji, której zamierzano złożyć protest w związku z wcześniejszymi wydarzeniami -w Bachórzu oraz przedstawić postulaty strajkujących chłopów. Po przybyciu policji do rozmów nie doszło, gdyż padł strzał, bądź ze strony nieodpowiedzialnego uczestnika manifestacji, bądź ze strony prowokatora. W odpowiedzi policja oddała kilka serii z karabinu maszynowego. Śmierć ponieśli: Józef Surmacz z Laskówki, Andrzej Galej z Harty, a wskutek odniesionych ran wkrótce zmarł Józef Potoczny z Harty. Po tych wydarzeniach strajk chłopski zupełnie załamał się, nie przynosząc praktycznie żadnych pozytywnych rezultatów. W stosunku do strajkujących podjęto szereg środków represyjnych przede wszystkim w Harcie, Ulanicy i Bachórzu. Policja demolowała mieszkania, zrywała strzechy w poszukiwaniu broni. Przywódcy strajku zostali aresztowani i skazani na pobyt w więzieniu.

Prawdopodobnie związek ze strajkiem miało wydarzenie z 14 września 1937 r. w Harcie, gdzie nie wykryci sprawcy zastrzelili komendanta policji w Dynowie Jana Kulika oraz ciężko ranili posterunkowego Michalaka.

Wszystkie sprawy dzielące mieszkańców Dynowa i okolic zostały odsunięte w niepamięć w obliczu wybuchu II wojny światowej. Wszyscy zgodnie stanęli w obronie ojczyzny, a później walczyli w ruchu oporu.

II wojna światowa

Zapowiedzią zbliżającej się wojny była mobilizacja Dynowskiej Kompanii Obrony Narodowej. Słabo uzbrojeni żołnierze zajęli pozycje w rejonie Przełęczy Dukielskiej. W nocy z 6 na 7 września do Bachórza przeniósł się sztab, walczącej w rejonie górnego i środkowego biegu Wisłoki, Armii "Małopolska" dowodzonej przez gen. dywizji Kazimierza Fabrycego, który ulokował się w dworze Skrzyńskich. Do Bachórza z Dynowa przeniósł się również sztab grupy operacyjnej "Południowej" dowodzonej przez gen. Orlik-Łukoskiego, walczącego na odcinku od granicy słowackiej do Sanoka.

W stacjonującym do 10 września sztabie przebywał w nocy z 7/8 IX płk Stanisław Maczek, dowódca 10 Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej, dowodzący między innymi I Dywizją Pancerną walczącą na froncie zachodnim.

12 września w rejonie Błażowej, Łubna i Przedmieścia Dynowskiego miała miejsce trwająca kilkanaście godzin bitwa pomiędzy 17 Pułkiem Piechoty tzw. rzeszowskim dowodzonym przez pułkownika Beniamina Kotarby z siłami niemieckiej II Dywizji Górskiej gen. Yalentina Feursteina. Oddziały polskie odcięte od macierzystej jednostki uległy przeważającym siłom niemieckim. W bitwie poległ podpułkownik Kotarba. O bohaterstwie żołnierzy polskich świadczy walka jaką stoczyła mała ich grupa dysponująca jedynie działkiem przeciwpancernym w rejonie Łubna Górnego w czasie, którego zniszczony został jeden czołg niemiecki, a jeden uszkodzony.

W rejonie na północ i zachód od Dynowa "walczyły jednostki 11 Karpackiej Dywizji Piechoty, które pod silnym niemieckim naporem musiały wycofać się w kierunku Przemyśla.

13 września 1939 r. do Dynowa i okolicznych miejscowości wkroczyli Niemcy. Rozpoczął się okres działań okupanta dążącego do wyniszczenia narodu polskiego. Wszystkie gospodarstwa rolne zmuszone były oddawać wysokie kontyngenty, które w warunkach rozdrobnionego, niskotowarowego rolnic twa prowadziło do głodu miejscowej ludności.

Organizowano łapanki, a zatrzymanych młodych ludzi wywożono na przymusowe roboty do Niemiec. Polacy zmuszeni byli do bezpłatnego wykonywania różnego rodzaju prac, np. przy budowie systemu fortyfikacyjnego w rejonie Bachórza i Laskówki. W związku z brakiem należytego odżywiania szerzyły się różnego rodzaju epidemie np. w 1941 r. gruźlicy i czerwonki, od 1942 r. – niemal do końca wojny – tyfusu brzusznego.

Szalejący terror hitlerowski dotknął niemal wszystkie miejscowości gminy Dynów. 21 maja 1943 r. w Harcie Niemcy zastrzelili 7 osób. W Łubnie aresztowano 10 osób, które później zostały rozstrzelane. W kwietniu 1944 r. cała ludność Dylągowej została spędzona do miejscowego kościoła z zamiarami rozstrzelania. 20 lipca 1944 r. w Bachórzu policja niemiecka zastrzeliła jedną osobę i aresztowała trzech dalszych mieszkańców, z których dwóch zostało straconych później.

Ludność polska nie pozostawała bierna wobec działań okupanta. Jako pierwsze zostały zorganizowane Grupy Służby Zwycięstwa Polski przekształcone w 1940 roku w Związek Walki Zbrojne, a w 1942 r. w Armię Krajową. Pierwszą na Dynowszczyźnie grupę ZWZ w kwietniu 1940 r. zorganizował w Łubnie Michał Barć ps. "Krogulec". Wiecie 1941 r. powstały dalsze grupy: w Ulanicy Harcie, Bachórzu i Laskówce. W późniejszym czasie powstały oddziały AK w Dylągowej, Dąbrówce Starz, i Pawłokomie.

Oprócz AK powstały na Dynowszczyźnie oddziały Batalionów Chłopskich, których organizatorem był Józef Banat ps. "Warski". Oddziały słabe liczebnie w 1942 r. połączyły się z AK. Placówka AK w Dynowie, która wchodziła w skład obwodu Rzeszów, dowodzona była przez Michała Barcia, który ukończył Szkołę Oficerską w Błażowie, skupiała następujące oddziały bojowe:

• Łubno – pluton 31 osób
• Bachórz – pluton 87 osób
• Harta – pluton 63 osoby
• Ulanica – pluton 28 osób
• Dylągowa – pluton 35 osób
• Dąbrówka – drużyna 15 osób
• Laskówka – drużyna 14 osób
• Pawłokoma – drużyna 12 osób
• Dynów z Przedmieściem – 3 plutony, 182 osoby
• Bartkówka – drużyna 16 osób

Tak więc łącznie placówka AK Dynów skupiała 483 żołnierzy, z czego 285 w miejscowościach obecnej gminy Dynów. Oddziały były dobrze wyszkolone i zdyscyplinowane. Brakowało jedynie właściwego uzbrojenia, co ograniczało przeprowadzanie większych akcji zbrojnych. Sytuacja uległa odczuwalnej poprawie po zrzucie broni w 1944 r.

Obecność na Dynowszczyźnie zorganizowanego ruchu oporu miejscowe społeczeństwo odczuwało na różnych płaszczyznach. Na szeroką skalę prowadziło akcję informacyjną o istnieniu poza granicami kraju Wojska Polskiego i rządu emigracyjnego. Kolportowano prasę podziemną.

Młodzież miała możliwość kształcenia się w zakresie szkoły średniej i zdobycia małej lub dużej matury. Wiele uwagi poświęcano kształtowaniu właściwych postaw społeczeństwa. Wszelki przypadki kolaboracji były surowo karane. Konfidenci karani byli śmiercią. Zdecydowaną walkę wydano wszelkim objawom bandytyzmu. Po zabiciu księdza Trzyny z Harty ustalono sprawców i na dwóch wykonano wyrok śmierci.

Narastającym problemem było antypolskie nastawienie części ludności pochodzenia ukraińskiego. Po ustaleniu najbardziej fanatycznych aktywistów i szczegółowym zbadaniu zarzutów kilku z nich otrzymało wyroki śmierci, które zostały wykonane.

Żołnierze AK przeprowadzili również kilka akcji bojowych, które utrzymywały Niemców w przeświadczeniu, że na Dynowszczyźnie istnieje silnie uzbrojone podziemie.

W marcu 1943 r. zniszczone zostały mleczarnie w Błażowej i Harcie. W maju 1943 r. AK-owcy z placówki Dynów brali udział w ataku na oddział niemieckiej policji, mający swoją siedzibę w Pałacu Skrzyńskich w Nozdrzcu. Niepowodzeniem spowodowanym brakiem odpowiedniego uzbrojenia zakończył się atak na magazyny zbożowe w Bachórzu strzeżone przez Wehrmacht.

W grudniu 1943 r. między Futomą a Piątkową w nocy z 27/ 28 kwietnia 1944 r. między Ulanicą i Hartą na tzw. "Paproci" miały miejsce zrzuty broni. W jej osłonie brały udział niektóre oddziały z placówki Dynów.

25 kwietnia oddział AK z placówki Dynów i Błażowa rozbił silny posterunek policji ukraińskiej w Jaworniku Ruskim. W odwecie, oddziały niemieckie i ukraińskie wkroczyły do Dylągowej, z zamiarem dokonania pacyfikacji wsi. Zgromadzili wszystkich mieszkańców w kościele z zamiarem rozstrzelania wszystkich. Do tragedii nie doszło dzięki zdecydowanej i odważnej postawie biorącego udział w akcji, komendanta powiatowego granatowej policji z Krosna, majora Kazimierza Miąsowicza, który przeciwstawił się rozkazom oficera gestapo i komendanta policji ukraińskiej. Zaznaczyć należy, że mjr Miąsowicz był oficerem AK skierowanym do pracy w policji, mający za zadanie pracę wywiadowczą.

Latem 1944 r. plutony placówki Dynów brały udział w obronie Hyżnego przed niemiecką pacyfikacją. Odpowiedzią niemieckiego okupanta było wzmożenie terroru i akcje represyjne. 20 lipca 1944 r. zostali zatrzymani przez policję: Józef Drecinkiewicz i Antoni Prokop z Dynowa oraaz Jan Winiarski, Mieczysław Kaszycki i ks. Stefan Lenartowicz z Bachórza, Wojciech Zeńczak, który próbował zbiec, został zastrzelony.

Michał Barć ps. "Krogulec" zorganizował natychmiast akcję mającą na celu odbicie zatrzymanych, która niestety nie powiodła się. W czasie walki z niemiecką eskortą zginęło dwóch partyzantów z Futomy: Adolf Maciołek "Bogusz" i Wojciech Mierzwa "Drut", którzy przybyli z pomocą. Aresztowani, z wyjątkiem ks Lenartowicza, zostali zamordowani.

Wcześniej w dniu 16 maja 1944 r. policja rozstrzelała: – Franciszka Łacha – rolnika z Dylągowej, – Jana Radonia – rolnika z Pawłokomej, – Jana Kusia – rolnika z Pawłokomej, – Jana Ulanowskiego – rolnika z Pawłokomej.

W obwieszczeniu podpisanym przez szefa SS i policji Dystryktu Krakowskiego podano, że przyczyną rozstrzelania był udzial w nielegalnej organizacji, bezprawne posiadanie broni, udzielanie pomocy bandytom....

W lipcu 1944 r. w kierunku Dynowa zbliżały się jednostki radzieckie wchodzące w skład I Frontu Ukraińskiego. Jednostki placówki AK Dynów zgrupowane na "popielaku" w rejonie Łubna, z powodzeniem atakowały podążające na linię frontu pojazdy niemieckie, które korzystały z drogi Przemyśl – Krosno. Miejscem akcji był odcinek szosy Ujazdy – Dynów i Ujazdy – Błażowa, droga biegnąca przez Szklary.

Akcja "Burza" rozpoczęła się od zmiany miejsca koncentracji oddziałów placówki "Dynów". Z "Popielaka" w pobliżu Łubna przeszły one w rejon przysiółka Mójka obok wsi Futoma. Prowadzone nadal były akcje zbrojne wymierzone przeciwko niemieckim transportom samochodowym, które były na tyle skuteczne, że doprowadziły do przerwania dostaw na front. O dużych rozmiarach działań partyzantów świadczy fakt, że Niemcy skierowali przeciwko nim lotnictwo i czołgi, które spowodowały znaczące straty wśród zgrupowanych w Mójkach żołnierzy AK.

Nie udało się niestety wykonać Armii Krajowej głównego zadania Akcji "Burza", wyzwolenia Rzeszowa i przejęcia w nim władzy. W związku ze zbliżającymi się oddziałami sowieckimi, Niemcy wzmożyli prace przy przygotowaniu linii obrony, mającej na celu utrzymanie skrzyżowania dróg prowadzących do Krosna, Przemyśla, Sanoka, Rzeszowa i Przeworska.

Wykorzystując miejscową ludność rozbudowywali umocnienia ziemne wzdłuż Dynowa w kierunku Bachórza oraz Laskówki i Szklar. 26 lipca 1944 r. od strony Dubiecka uderzyły radzieckie czołgi. Między Bachórzem a Dynowem napotkały na silny opór niemiecki. Walki trwały całą noc z 26/ 27 lipca. 27 lipca nadciągnęły nowe oddziały sowieckie co wzmocniło siłę uderzeniową i doprowadziło do wyzwolenia Dynowa i okolic w dniu 28 lipca 1944 r.

Mieszkańcy gminy Dynów walczyli z Niemcami nie tylko w rejonie swojego miejsca zamieszkania. Uczestnikiem bitwy o Monte Cassino byli: Andrzej Łazor z Łubna i Kazimierz Chrobak, urodzony w Bachórzu, a mieszkający obecnie w Gliwicach. Jako żołnierz 13 baterii przeciwlotnicze w stopniu ogniomistrza walczył w kampanii wrześniowej, a po jej zakończeniu znalazł się we Lwowie. Po aresztowaniu przez NKWD w listopadzie 1939 r. uciekł z więzienia. Ponownie został aresztowany w marcu 1940 r. i otrzymał wyrok 15 lat więzienia i trafił do Komsomolska, gdzie pracował przy budowie linii kolejowej. Po zwolnieniu w grudniu 1941 r. uczył się w Szkole Podchorążych Artylerii. Po jej ukończeniu został przydzielony do 8 Pułku Artylerii Przeciwlotniczej i awansowany do stopnia podporucznika. Brał udział we wszystkich działaniach bojowych 2 Korpusu polskiego we Włoszech – od bitwy pod Monte Cassino do wyzwolenia Bolonii. Do kraju powrócił w 1947 roku. Posiada polskie i brytyjskie odznaczenia wojskowe oraz Krzyż Kawalerii Orderu Odrodzenia Polski.

Okres powojenny

Wyzwolenie nie przyniosło oczekiwanego spokoju. Istniało duże zagrożenie ze strony nacjonalistów ukraińskich. Napadali oni na Dynów i okoliczne wioski. W nocy z 4 na 5 października 1945 r. Dylągowa, Sielnica, Pawłokoma i Bartkówka zostały ostrzelane przez oddziały ukraińskie. Mieszkańcy Dylągowej musieli uciekać do okolicznych wiosek gdzie znaleźli schronienie. Z około 300 gospodarstw pozostało zaledwie kilkanaście, pozostałe spłonęły. Na szczęście napad nie spowodował żadnych ofiar śmiertelnych.

Byli żołnierze AK byli represjonowani przez nową władzę. Karani w pseudoprocesach byli skazywani na kary śmierci lub pobyt w więzieniu (Michał Trybalski "Śmigło"). Wielu żołnierzy zostało wywiezionych na Sybir.

Z Łubna do łagrów trafili: Jan i Józef Bielec, Jacenty Bogusz, Piotr Chromiak, Adam, Antoni, Ignacy i Paweł Kiełbasa, Andrzej Kustra, Paweł Myćka, Jan Salomon, Paweł i Kazimierz Sieńko, Bazyli Trojan.

Pomimo braku, w początkowym okresie po zakończeniu wojny, stabilizacji i spokoju mieszkańcy przystąpili do odbudowy zniszczeń i organizacji normalnego życia.

Rozwijający się w Dynowie przemysł dawał miejsca pracy dla mieszkańców okolicznych wsi, którzy w większości posiadali gospodarstwa rolne. Zwiększone dochody ludności spowodowały rozwój budownictwa oraz podniesienie poziomu życia. Nastąpił wyraźny rozwój infrastruktury. Wybudowano nowe szkoły, domy strażaka, które służyły również do prowadzenia działalności kulturalnej, ośrodki zdrowia, gminne spółdzielnie SCh. Powstała sieć placówek handlowych i usługowych.

Gospodarstwa rolne zostały zmechanizowane, a rolnicy mogli korzystać również z Państwowego Ośrodka Maszynowego i kółek rolniczych.

Wykonano wiele kilometrów dróg co wpłynęło na rozwój komunikacji autobusowej.

Pod względem administracyjnym miejscowości wchodzące w skład obecnej gminy Dynów od 1944 do 1955 r. należały do gminy zbiorowej Dynów, które po ich likwidacji zastąpione zostały przez Gromadzkie Rady Narodowe. W 1973 r. powstała gmina zbiorowa Dynów, którą tworzyły: Dynów, Bachórz, Bartkówka, Dąbrówka Starzeńska, Dylągowa, Harta, Laskówka, Łubno, Pawłokoma i Ulanica. W 1985 r. Wyręby, dotychczasowy przysiółek Łubna, stały się oddzielnym sołectwem i wszedł w skład gminy. W 1991 r. rozdzielono miasto i gminę Dynów tworząc dwie jednostki samorządowe.

Szkolnictwo

Początki oświaty na terenie gminy Dynów związane są ściśle z organizacją parafii. Synody biskupów polskich z XIV-XV w. zobowiązywały księży do otwierania szkół i utrzymywania w nich nauczycieli. Uczono w nich czytania, pisania, rachunków i podstaw języka łacińskiego. Najzdolniejsza młodzież kontynuowała naukę w szkołach diecezjalnych, a później na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie.

W 1416 r. naukę na Uniwersytecie Krakowskim rozpoczął Jan syn Pawła Jasieńskiego wojewody z Bachórza, w 1491 r. Andrzej syn Jerzego z Harty, a w 1497 r. Jan syn Konrada z Bachórza.

Po I rozbiorze Polski miejscowości gminy Dynów znalazły się pod zaborem austriackim. W 1774 roku w wyniku reformy oświaty wprowadzono obowiązkowe nauczanie. Na początku XIX wieku działały szkoły w Łubnie, Bachórzu, Dylągowej, Harcie, zatrudniające po jednym nauczycielu.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku na mocy dekretu "O obowiązku szkolnym" z 7 II 1919 roku, wprowadzono 7-letnią obowiązkową Państwową Szkołę Powszechną, dostępną dla wszystkich dzieci. W gminie Dynów funkcjonowały szkoły w Bachórzu, Harcie Dolnej i Górnej, Łubnie Góra i Dół, Laskówce, Pawłokomie oraz w Ulanicy.

W okresie II wojny światowej oprócz oficjalnego szkolnictwa, które musiała realizować narzucony przez okupanta program nauczania, działało szkolnictwo tajne. W Harcie lekcje prowadzone były w mieszkaniu Janiny Kosteczkównej, narzeczonej Stanisława Nyrkowskiego ps. "Korczak", który opiekował się tym terenem z ramienia "Kuźnicy".

"Kuźnica" była to organizacja związana z Armią Krajową, która zorganizowała i prowadziła tajną sieć kompletów i komisji egzaminacyjnych. Umożliwiało to uzyskanie dużej matury przez młodzież, a następnie kontynuowanie nauki na tajnych podchorążówkach.

Po zakończeniu wojny nastąpiło ożywienie działalności oświatowej we wszystkich miejscowościach gminy. Rozpoczęły działalność nowe szkoły podstawowe, wybudowano nowe obiekty szkolne.

Aktualnie na terenie gminy Dynów funkcjonuje 5 zespołów, w których skład wchodzą gimnazja i szkoły podstawowe, z oddziałami przedszkolnymi "0". Zespoły Szkół znajdują się w Bachórzu, Dylągowej, Harcie, Łubnie i Pawłokomie. Oddzielne szkoły podstawowe wraz z oddziałami przedszkolnymi "0" znajdują się w Dąbrówce Starzeńskiej, Harcie, Laskówce i Ulanicy.

W roku szkolnym 2005/2006 naukę rozpoczęło: – w gimnazjum: 339 uczniów, – w szkołach podstawowych: 614 uczniów, – w oddziałach przedszkolnych: 79 uczniów.

Na stanowiskach nauczycielskich pracuje 137 osób.

Z dowozu do szkół, transportem zorganizowanym przez gminę korzysta 128 osób. Z bezpłatnego transportu do specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych korzysta 3 dzieci niepełnosprawnych, 5 uczniom niepełnosprawnym gmina dokonuje zwrotu kosztów dojazdu środkami komunikacji publicznej.

W 2005 roku: – oddano nowy budynek Szkoły Podstawowej w Dąbrówce Starzeńskiej, – oddano salę gimnastyczną przy Zespole Szkół w Harcie, – dokonano wymiany części okien w budynku Zespołu Szkół w Bachórzu i Zespołu Szkół w Łubnie.

We wszystkich zespołach szkół funkcjonują pracownie komputerowe z dostępem do Internetu na 10 stanowisk, pozyskanych z projektów MEiN.

Działalność kulturalna i sportowa

Przy Urzędzie Gminy nie funkcjonuje Gminny Ośrodek Kultury. W tej sytuacji organizację życia kulturalnego przejęła Gminna Biblioteka Publiczna w Dynowie z siedzibą w Bachórzu.

W każdej miejscowości gminy działa jej punkt filialny. W 2005 roku ze zgromadzonego księgozbioru korzystało 1278 osób, czyli co szósty mieszkaniec gminy. Najliczniejszą grupę czytelników stanowi młodzież do lat 15 – 72,5%.

W ostatnim czasie wzrosło wyraźnie czytelnictwo wśród osób dorosłych. Czytelnicy mają do dyspozycji 54 480 książek. W 2005 roku zwiększono księgozbiór o 686 egzemplarzy. Dużym zainteresowaniem cieszą się prenumerowane w bibliotekach czasopisma.

W pomieszczeniach bibliotek nie ma czytelni z prawdziwego zdarzenia. Zastępują je z powodzeniem kąciki czytelnicze. Młodzież może tu odrabiać lekcje, dorośli przeczytać prasę, można pograć w gry planszowe.

Wiodącym zadaniem do realizacji dla władz gminy Dynów jest wyposażenie bibliotek w komputery oraz podłączenie do sieci Internetu. W 2004 roku w Bibliotece Publicznej w Bachórzu zainstalowano 3 komputery otrzymane w ramach Programu IKONKA z Ministerstwa Kultury.

Do organizowanej przez biblioteki działalności kulturalnej wykorzystane są działające w Harcie i Ulanicy Domy Ludowe oraz Domy Strażaka, istniejące w pozostałych miejscowościach gminy.

Organizacją życia kulturalnego zajmują się również Koła Gospodyń Wiejskich w Pawłokomie, Dylągowej, Ulanicy, Łubnie, Wyrębach. Tradycyjnie, zawsze można liczyć na pomoc członków, istniejących w każdej wsi, jednostek OSP.

Najciekawsze imprezy kulturalno-sportowe to Rajd Rowerowy "Szlakami Pogórza Dynowskiego" zaczynający się w Dąbrówce Starzeńskiej i organizowany wspólnie ze Związkiem Gmin Turystycznych. Na stałe do kalendarza imprez wszedł turniej szachowy w Harcie, który cieszy się dużym zainteresowaniem, a także gmina Dynów jest współorganizatorem i ma zawsze swoich reprezentantów w Dniach Pogórza Dynowskiego i Dniach Kultury Chrześcijańskiej.

Na stałe do kalendarza imprez wszedł turniej szachowy w Harcie, Karnawałowy Bal Czytelnika w Harcie, a także Gminny Konkurs na "Najpiękniejszy Koszyk Wielkanocny" organizowany przez KGW w Dylągowej. Swoje osiągnięcia w działalności kulturalnej prezentują również szkoły, zespoły muzyczne i śpiewacze.

Niezwykle miłe i wzruszające są uroczystości organizowane dla par obchodzących 50-lecie pożycia małżeńskiego.

Biblioteki są miejscem spotkań z pisarzami i poetami, w tym również pochodzącymi z najbliższych miejscowości.

Konkurs na najlepszego czytelnika mobilizuje do czytania coraz większą grupę młodzieży. Nie zapomina się o tradycyjnych uroczystościach z okazji Dnia Kobiet, Dnia Matki itp.

W parku podworskim w Dąbrówce Starzeńskiej odbywają się plenery malarskie, spotkania uczestników rajdów rowerowych i konkursów przyrodniczych. Prace konkursowe prezentowane są w Urzędzie Gminy Dynów.

Na terenie gminy Dynów działają zespoły artystyczne, znane nie tylko w najbliższych miejscowościach.

Kluby piłkarskie w gminie Dynów

• Pogórze Bachórz – Klasa A II Rzeszów
• KS Orzeł Harta – Klasa B III Rzeszów

Kapela ludowa "Bachórzanie" przy Urzędzie Gminy Dynów.

Założona została w 1959 roku przez braci Józefa i Stanisława Murasów. Do 1994 roku opiekowało się nią Państwowe Gospodarstwo Rolne w Bachórzu. Kapela swój repertuar tworzy w oparciu o rodzimy folklor ludowy, wywodzący się z Bachórza, Harty, Piątkowej, Hyżnego, Szklar i Laskówki. Dzięki temu od zapomnienia ocalały piękne i stare melodie ludowe. Wiele z tych nagrań znajduje się w taśmotekach Polskiego Radia w Warszawie, Rzeszowie i Lublinie, kapela nagrała również płytę CD. Utwory grane i śpiewane, a także tańczone przez jej członków charakteryzują się żywiołowością tempa, łatwo wpadają w ucho, a dzięki inwencji artystycznej muzyków, tworzą specyficzny i niepowtarzalny klimat muzyki tego regionu. W repertuarze kapeli znajdują się polki, oberki, walczyki, sztajerki i tramelki. Do połowy lat 80. kapela corocznie brała udział w dożynkach centralnych w Warszawie i innych miastach. Zespół wielokrotnie uczestniczył w Przeglądzie kapel i śpiewaków ludowych w Kazimierzu Dolnym, zajmując I i II miejsce oraz zdobywając liczne wyróżnienia. W 2001 roku zdobyli I miejsce na Przeglądzie Kapel Ludowych Województwa Podkarpackiego. Kapela koncertowała również w byłych ZSRR i NRD oraz w Austrii. Kapelę tworzą: – Zbigniew Galej – I skrzypce – kierownik artystyczny – muzyk od 50 lat, – Adolf Wyskiel – II skrzypce – muzyk od 50 lat, – Mieczysław Tadla – skrzypce sekund – muzyk od 55 lat, – Roman Makara – cymbały – muzyk od 15 lat, – Michał Chrzan – I klarnet – muzyk od 40 lat, – Dariusz Pyra – II klarnet – muzyk od 10 lat, – Andrzej Sowa – kontrabas – muzyk od 35 lat, – Elżbieta Klaczak-Łach – solistka, śpiew, taniec – śpiewa 10 lat, – Róża Klaczak – solistka, śpiew, taniec – śpiewa 4 lata, – Tomasz Paściak – solistka, śpiew, taniec – śpiewa 4 lata, Kierownikiem organizacyjnym jest Mieczysław Janowski.

Zespół Śpiewaczy Kobiet "Pogórzanki"

Zespół został założony w 1997 roku z inicjatywy działaczek Koła Gospodyń Wiejskich w Pawłokomie, Władysławy Krzysztoń i Zofii Sokolik. W jego skład wchodzi 10 kobiet w wieku od 19 do 70 lat. W skład repertuaru zespołu wchodzą stare piosenki, przyśpiewki i kolędy wywodzące się z ziemi dynowskiej. Panie występują zawsze w pięknych strojach ludowych nawiązujących do tradycji wsi dynowskiej. W latach 1999-2001 zespół brał udział w Wojewódzkim Przeglądzie Zespołów Śpiewaczych w Tyczynie, a w 2000 roku w I Ogólnopolskim Przeglądzie Spółdzielczych Zespołów Artystycznych "Tęcza Polska" w Polanicy Zdroju. Każdorazowo zdobywał wyróżnienia. Zespół zaprezentował się również podczas Dni Spółdzielczości w Medyce oraz V Krajowych Targów Spółdzielczości w Kielcach. W jego skład wchodzą: Janina Ulanowska, Zofia Sokolik, Danuta Banaś, Agata Banaś, Anna Sokolik, Magdalena Sokolik, Krystyna Banaś, Janina Sokolik. Kierownikiem zespołu jest Władysława Krzysztoń.

Zespół "Iskierki" przy Szkole Podstawowej w Pawłokomie.

Młodzież uczęszczająca do świetlicy terapeutycznej przy Zespole Szkół nr 4 w Pawłokomie oprócz uczestnictwa w zajęciach plastycznych i sportowych bardzo lubiła śpiewać. Wychodząc naprzeciw tym zainteresowaniom w 1999 roku grupa dzieci postanowiła utworzyć zespół muzyczny. Grupa przyjęła nazwę "Iskierki", w jej skład weszło 10 dziewczyn i 2 chłopców. W repertuarze znalazły się piosenki dotyczące zmian zachodzących w przyrodzie, patriotyczne, turystyczne i religijne. Grupa występuje podczas wszystkich uroczystości organizowanych w szkole takich jak: Dzień Matki, Dzień Babci i Dziadka, opłatek, pierwszy dzień wiosny i wiele innych. Poza szkołą zespół prezentował się podczas Dni Kultury Chrześcijańskiej w Dynowie, Przeglądu Artystycznego Szkół oraz posiedzenia Rady Gminy. Dzięki pomocy Komisji ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych zespół otrzymał nowe, jednakowe stroje. Aktualnie tworzą go: Paulina Sokolik, Agnieszka Martowicz, Magdalena Łybacka, Angelika Banaś, Edyta Sokolik, Katarzyna Kucz, Maja Słaby, Anna Sokolik, Sylwia Mudryk oraz Waldemar Pustelnik i Piotr Kulon. Opiekunką zespołu jest mgr Janina Śliwa.

Na terenie gminy Dynów znajdują się indywidualni twórcy-amatorzy. Danuta Bielec z Bachórza, poetka pisząca wiersze od czasu okupacji. Laureatka II konkursu "Wrzeciono". Z Harty pochodzi Józefa Uryć, również laureatka "Wrzeciona" 1995/96. Rzeźbą zajmuje się Wacław Skubisz z Bachórza, malarstwem Lidia Domin z Harty. Zofia Banaś z Pawłokomy znana jest jako znakomita pisankarka. W 2004 roku przy Zespole Szkół nr 2 w Harcie powstała Kapela Młodzieżowa "Młoda Harta", która już zbiera laury w konkursach, nawet ogólnopolskich. W 2005 r. w Kazimierzu nad Wisłą zdobyła I miejsce w kategorii kapel młodzieżowych.

Turystyka

Gmina Dynów jest niezwykle atrakcyjna pod względem turystycznym. Głównym atutem jest jej położenie na czystym, nieskażonym terenie. Część obszaru gminy objęta jest ochroną przyrody w ramach Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego oraz Przemysko-Dynowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.

Na terenie Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego, trzeciego pod względem wielkości w Polsce, w Dąbrówce Starzeńskiej, nadleśnictwo Dynów urządziło ścieżkę przyrodniczo-dydaktyczną "Kopaniny". Nazwa ścieżki pochodzi od nazwy uroczyska o wysokości 333 m n.p.m. Jej długość wynosi około 3 km, a na jej przejście potrzeba około 2,5 godz. Wyznaczonych jest 8 przystanków z najbardziej atrakcyjnymi okazami flory i fauny. Rozpoczyna się ona na polu biwakowym gdzie można rozbić namiot po wcześniejszym uzgodnieniu z nadleśnictwem.

Wielką atrakcją turystyczną jest przejazd kolejką wąskotorową z Przeworska do Dynowa z przejazdem przez Bachórz. Walory turystyczne gminy podnosi rzeka San, mająca na tym obszarze charakter górski, co stwarza doskonałe warunki do uprawiania sportów wodnych. San to również raj dla wędkarzy.

Obecnie istnieją w gminie cztery gospodarstwa agroturystyczne, położone w atrakcyjnych miejscach, ze świetną kuchnią i przytulnie urządzonymi pokojami. Można w nich spędzić bardzo ciekawie czas wolny lub urlop.

Przez obszar gminy Dynów przebiegają dwa szlaki turystyczne:

• Dynów-Sufczyna-Krasiczyn-Przemyśl o długości 62 km. Przechodzi on przez Dąbrówkę Starzeńską i Dylągową.
• Dynów-Laskówka-Jawornik Polski-Biała koło Rzeszowa, długość 38 km. Przechodzący przez Bachórz, Laskówkę i Hartę.
• Dynów-Ujazdy-Połomia-Czudec, długości 40 km. Przechodzący przez Łubno.

Szlak nadsańskich bunkrów-Ustrzyki Dolne-Przemyśl. Trasy rowerowe w miejscowości Dylągowa oraz ścieżki przyrodnicze w Dąbrówce Starzeńskiej.

Zabytki

Bachórz

• zabytkowy zespół dworski z I połowy XIX wieku
• kościół parafialny z lat 1872-73
• murowany dworzec kolei wąskotorowej z 1887 roku

Dąbrówka Starzeńska

• ruiny zamku murowanego z II połowy XVI wieku

Harta

• kościół parafialny z lat 1779-1804
• dzwonnica z 1886 roku
• plebania z końca XVIII wieku

Infrastruktura techniczna

Przez teren gminy Dynów przebiegają dwie drogi wojewódzkie stanowiące szkielet układu drogowego. Są to drogi: nr 884 Przemyśl-Miejsce Piastowe na kierunku wschód-zachód i droga nr 835 z Przeworska do Sanoka na kierunku północ-południe. Ich łączna długość na terenie gminy wynosi 16 km.

Uzupełnieniem jest sieć dróg powiatowych o długości 39,5 km, gminnych o długości 61 km i dróg wiejskich o długości 840 km.

Ważnym elementem komunikacyjnym – głównie turystycznym – jest kolej wąskotorowa Przeworsk-Dynów, funkcjonująca w okresie letnim.

Na bieżące remonty i konserwacje dróg powiatowych i gminnych przeznaczono w latach 1999 – 2002 kwotę 420 000 zł. Odnowiona została nawierzchnia asfaltowa dróg powiatowych w:

– Pawłokomie – 1670 mb;

– Dąbrówce Starzeńskiej – 1000 mb;

– Łubno Wieś – 1500 mb;

– Łubno Kazimierówka – 2500 mb;

– Dylągowa – 1100 mb;

– Laskówka – 2100 mb;

– Ulanica – cały ciąg drogi w tej miejscowości.

Położono masę asfaltowa na drogach gminnych w następujących sołectwach:

– Pawłokoma – 900 mb;

– Dąbrówka Starzeńska – 300 mb;

– Harta – 1000 mb;

– Laskówka – 1400 mb;

– Ulanica – 400 mb;

– Dylągowa – 400 mb;

W Dąbrówce Starzeńskiej został przeprowadzony remont mostu, a w Dylągowej zabezpieczono 3 osuwiska. W miejscowości Bachórz wykonano 1900 mb chodnika wzdłuż drogi wojewódzkiej co poprawiło stan bezpieczeństwa pieszych. Łączny koszt zamknął się kwotą 302 tys. zł, z czego 50% pochodziło z funduszy gminy, a 50% z Podkarpackiego Zarządu Dróg Wojewódzkich w Rzeszowie.

Wykonano oświetlenie kablowe przy drogach wojewódzkich w Wyrębach, Bachórzu oraz powiatowej Błażowa – Harta.

Przez teren gminy przebiega trasa kolei wąskotorowej z Przeworska do Dynowa, która funkcjonuje w okresie letnim, a przejeżdża przez Bachórz.

Wykaz dróg powiatowych w gminie Dynów:

Numer drogi	Długość	Przebieg
1426R	12 560 m	Błażowa-Piątkowa-Harta
1427R	9769 m	Piątkowa-Futoma-Ulanica-Dynów
1428R	6668 m	Łubno-Nozdrzec
1430R	5145 m	Łubno-Dynów
1431R	4877 m	Dynów-Dąbrówka Starzeńska
1432R	9850 m	Dynów-Pawłokoma-Sielnica
1433R	4917 m	Bachórz-Laskówka

Rolnictwo

Gmina Dynów posiada dobre warunki dla rozwoju rolnictwa. W dolinie Sanu i jego dopływów występują urodzajne mady rzeczne. Na płaskowyżach występują gleby gliniaste i gliniasto-ilaste.

Użytki rolne zajmują 7441 ha (74,41 km²) ogólnej powierzchni gminy, z czego:

• grunty orne – 5851 ha (58,51 km²);
• sady – 10 ha (0,10 km²);
• łąki – 456 ha (4,56 km²);
• pastwiska – 1124 ha (11,24 km²);
• lasy i grunty leśne – 3548 ha (35,48 km²).

Wieś Dynowszczyzny cechuje się bardzo dużym rozdrobnieniem gospodarstw rolnych. Na ogólną liczbę 1415 gospodarstw rolnych powierzchnię:

• 1-2 ha zajmuje 19% gospodarstw
• 2-4 ha zajmuje 39% gospodarstw
• 4-7 ha zajmuje 32,7% gospodarstw
• 7-10 ha zajmuje 7,3% gospodarstw
• powyżej 10 ha zajmuje 2% gospodarstw.

Średnia liczba działek przypadających na jedno gospodarstwo wynosi 7,4. Niestety obserwuje się tendencję dalszego rozdrabniania gospodarstw. Widoczne jest również starzenie się właścicieli gospodarstw rolnych, aż 23% ma więcej niż 65 lat.

Dominującymi kierunkami w produkcji rolnej są:

• uprawa zbóż (2359 ha),
• roślin pastewnych (1103 ha),
• ziemniaków (657 ha).

Warunki naturalne gminy predysponują rolników do produkcji zdrowej żywności odpowiadającej standardom europejskim. Wymaga to wprowadzenia odrębnych gospodarstw, na terenach strefy podgórskiej, o profilu rolno-hodowlanym powiązanych z agroturystyką jako funkcją uzupełniającą.

Gmina Dynów specjalizuje się w produkcji bydła mlecznego, trzody chlewnej i bydła opasowego, zajmując czołowe miejsce w powiecie rzeszowskim.

Gospodarstwa rolne są dobrze wyposażone w maszyny rolnicze. Również kultura rolna jest na dobrym poziomie.

W wystarczającym stopniu rozwinięta jest sieć handlowa zaopatrująca rolników w środki do produkcji rolnej.

Działalność gospodarcza

Teren gminy Dynów jest bardzo słabo uprzemysłowiony. Nie występuje tu żaden znaczący zakład przemysłowy. W latach 90. likwidacji uległy:

• Państwowe Gospodarstwo Rolne w Bachórzu, gdzie pracowało 170 osób;
• Zakład Mleczarski w Harcie, gdzie pracowało 40 osób.

Na ich bazie powstały zakłady prywatne. Do największych należy zaliczyć: piekarnię, Zakład Remontu Pieców do Piekarń, Zakład Wytwórczy Wyrobów z Gumy, Zakład Przetwórstwa Drewna, tartaki.

Ogółem na terenie gminy zarejestrowanych jest 125 podmiotów gospodarczych, które prowadzą działalność w następujących branżach:

działalność produkcyjna	24
budownictwo	26
handel i naprawy	38
transport i łączność	17
obsługa nieruchomości i firm	10

Na terenie gminy nie ma udokumentowanych zasobów wód podziemnych, mogących w wystarczającym stopniu zabezpieczyć zapotrzebowanie na wodę pitną. Ujęcia wody sprowadzają się do wodociągów lokalnych opartych na studniach kopanych i wierconych. Wodociąg zbiorczy występuje w Bachórzu na osiedlu po byłym PGR, oraz w sołectwie Wyręby – zaopatrujący w wodę całą miejscowość. Na terenie gminy działają dwie lokalne oczyszczalnie ścieków dla osiedla po byłym PGR Bachórz oraz w Pawłokomie obsługująca szkołę i kilkanaście gospodarstw indywidualnych. Obecnie trwają prace projektowe nad systemem kanalizacji sanitarnej dla miejscowości Bachórz i Harta.

W gminie prowadzona jest selektywna zbiórka odpadów komunalnych oparta na tzw. systemie workowym.

Telekomunikacja

W 1999 r. w gminie Dynów na 1000 mieszkańców przypadało zaledwie 9 telefonów, a pojemność centrali telefonicznej wynosiła 70 numerów. W ramach przeprowadzanej akcji telefonicznej przy pomocy społecznych komitetów telefonizacji wsi, sytuacja uległa radykalnej poprawie. Obecnie zmontowanych jest w gminie około 2000 numerów telefonicznych.

Wodociągi i kanalizacja

Na terenie gminy nie ma udokumentowanych zasobów wód podziemnych, mogących w wystarczającym stopniu zabezpieczyć zapotrzebowanie na wodę pitną. Ujęcia wody sprowadzają się do wodociągów lokalnych opartych na studniach kopanych i wierconych. Wodociąg zbiorczy występuje jedynie w Bachórzu na osiedlu po byłym PGR. Funkcjonuje tam również oczyszczalnia ścieków. W 1998 r. przy nowej szkole w Pawłokomie zaczęto budowę lokalnej oczyszczalni ścieków obsługującej szkołę i kilka sąsiednich gospodarstw.

Rozpoczęta została budowa ujęcia wody, stacji uzdatniania wraz z wodociągiem i przyłączeniami do miejscowości Wyręby.

W gminie wprowadzono kontenerowy system gromadzenia odpadów komunalnych. Śmieci wywożone są do Kozodrzy w powiecie ropczycko-sędziszowskim oraz na wysypisko miejskie w Dynowie.

Demografia

Dane z 30 czerwca 2004:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	7236	100	3589	49,6	3647	50,4
gęstość zaludnienia (mieszk./km²)	60,9		30,2		30,7

Sołectwa

Nazwa sołectwa	Ludność
Bachórz	1224
Dąbrówka Starzeńska	445
Dylągowa	649
Harta	2156
Laskówka	453
Łubno	1266
Pawłokoma	527
Ulanica	409
Wyręby	211

Źródło: GUS.

Sąsiednie gminy

Bircza, Błażowa, Dubiecko, Dynów, Hyżne, Jawornik Polski, Nozdrzec