Zarszyn

Zarszyn – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie sanockim, w gminie Zarszyn; jest siedzibą gminy Zarszyn. Od października 1939 do roku sierpnia 1944 wieś była siedzibą urzędu gminy w powiecie sanockim.

Od 1340 do 1772 miejscowość leżała w województwie ruskim w ziemi sanockiej. Od 1772 do 1852 wieś należała do cyrkułu leskiego a następnie sanockiego. Od 1867 powiat sanocki, gmina Sanok w Galicji. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego.

Historia

W 1395 Władysław Jagiełło nadał osadę wraz z Posadą Zarszyńską i Długiem Jachnikowi zwanego Dzieweczka ze Swoszowa.

Prawa miejskie otrzymał Zarszyn w 1395.

W XIV w. pod niemiecką nazwą Sehrschoen,.

W roku 1429 właścicielem Zarszyna i Długiego był Krzczon – Krystyn z Kozichgłów, (zm. w 1437) kasztelan i starosta sądecki. W roku 1439 nabył te miejscowości Piotr Smolnicki ze Smolic, herbu Szreniawa – kasztelan (1438–1442) i starosta sanocki.

W roku 1441 Piotr Smolnicki, ze Smolic – kasztelan sanocki (1438-1442) powiększył uposażenie parafii. Potem Zarszyn był własnością Stanisława Zarszyńskiego.

W dokumentach króla Zygmunta Starego z 11 sierpnia 1530 o rozgraniczeniu dóbr, występuje chorąży Feliks z Zarszyna.

Kolejnymi właścicielami dóbr byli Zarszyńscy, Pieniążkowie. Tak np. w roku 1508, jako dziedzice figurują; Jakub Pieniążek i Piotr Zarszyński, a około 1590 Mikołaj Pieniążek i Anna Pieniążkówna, którzy przekazali do wynajęcia część tej miejscowości dla Jana Jędrzejowskiego. W latach 1589-1614 jako współwłaściciel wymieniany jest też obok Pieniążków; Jan Zabawski, w 1589 Okręglicki, a w 1644 Błoński.

W II połowie XVI wieku kościół katolicki w Zarszynie został zamieniony na zbór kalwiński. W 1624 Świątynia – zbór, oraz miasto zostało spalone przez Tatarów. W roku 1644 wyrokiem sądu królewskiego odebrano protestantom kościół oraz jego grunty będące uposażeniem. Od 1659 kościół był własnością Kolegium Jezuickiego w Krośnie. Dopiero biskup Wacław Hieronim Sierakowski nadał jezuitom zarząd całej parafii.

W XVII w. istniał tu obronny zamek i główna droga z Krosna przez Sanok do Lwowa. Lustracja jeszcze z 1565 wymienia „stawek we wsi Besko przy gościńcu, którem od Beska wsi ku Zarszynu jeżdżą i wspomina również o wybieraniu myta w tej wsi.

W dniach 6 i 7 lipca 1768 ruszyli mieszkańcy Zarszyna na pola do pobliskiej Sieniawy na generalny zjazd szlachty sanockiej i dukielskiej, który skupił około 6 tys. ludzi. Ogłoszono akt konfederacji ziemi sanockiej, a na marszałka wybrano Jakuba Ignacego Bronickiego, dziedzica Nowotańca. Spod Sieniawy ruszył nowo wybrany marszałek wraz z Konfederatami przez Krosno do Krakowa.

Po kasacie Jezuitów (1773), zaborczy rząd austriacki sprzedał Długie i Zarszyn hrabiemu Wilhelmowi Siemieńskiemu herbu Dąbrowa (1732-1802}, właścicielowi Biecza, Ropy i Magierowa i wielu innych miejscowości.

Utworzona wówczas nowa parafia katolicka w Zarszynie podlegała aż do roku 1947 pod dekanat sanocki, diecezji przemyskiej. Do parafii należały wsie Długie, Nowosielce (- Gniewosz) oraz Posada Zarszyńska.

W latach 1810–1842 roku miejscowość była w posiadaniu rodziny Ostaszewskich, 1842–1945 rodziny Wiktorów.

W 1810 Kazimierz Ostaszewski (1756-1845), były rotmistrz kawalerii narodowej, nabył Zarszyn, Posadę Zarszyńską i Długie od hr. Stanisława Siemieńskiego (1763-1821).

W czasie powstania listopadowego, w maju 1831, w Zarszynie zatrzymał swój korpus gen. Józef Dwernicki. Matka generała, Helena z Załęskich Dwernicka, i teść Kazimierza Ostaszewskiego, Józef Załęski, byli rodzeństwem. Kazimierz Ostaszewski, który z małżeństwa z Heleną z Załęskich pozostawił dwie córki: Franciszkę, wydaną za Ksawerego Czermińskiego i Ludwikę, zamężną za Franciszkiem Niezabitowskim, przekazał dobra zarszyńskie w 1842 swej wnuczce, Adeli Czermińskiej (1822-1904), zamężnej za Janem Wiktorem (1812-1877).

Zarszyn, Posadę Zarszyńską i Długie po Janie i Adeli Wiktorach dziedziczył ich syn Kazimierz Wiktor (1845–1904), a po nim ; jego syn Jan Wiktor (1878–1944). W wyniku II wojny światowej i akcji wywłaszczeń majątek przeszedł na Skarb Państwa.

W roku 1880 miasteczko liczyło 193 domy i 959 mieszkańców (w tym m.in. 825 Polaków i 128 Żydów). Dzieliło się na Zarszyn miasteczko oraz Zarszyn przedmieścia. Własność większościowa należała do Kazimierza Wiktora herbu Brochwicz. Dwór ziemiański znajdował się na wyspie, który okalał staw dworski. Pod koniec XIX wieku w mieści był już dworzec kolejowy, browar, poczta-telegraf oraz szkoła. Nowy murowany kościół wzniesiony został w roku 1882.

Podczas I wojny światowej w 1915 Zarszyn został znacznie zniszczony i utracił prawa miejskie w 1934.

W roku 1929 miejscowość liczyła 975 mieszkańców. Prowadziła tędy linia kolejowa w kierunku Sanoka , Chyrowa i Jasła. Znacząca większość dóbr ziemskich na terenie Zarszyna należało wówczas do Jana Wiktora. Z większych zakładów funkcjonował browar oraz gorzelnia.

W 1944 Zarszyn uległ prawie całkowitemu zniszczeniu i zginęło wielu mieszkańców. Od kwietnia do czerwca 1943 policja niemiecka i SS rozstrzelała 2 Polaków i 13 Żydów. Obok dworca wybudowano im pomnik.

W Zarszynie w czasie okupacji znajdowała się placówka AK nr II. Dowódcy: III 1940 – I 1941 Franciszek Gorynia, I 1941 – V 1944 Mieczysław Granatowski „Gram”, V 1944 Franciszek Singler „Odwet”.

15 września 1944 Zarszyn zajęli Sowieci wyzwalając Zarszyn spod okupacji hitlerowskiej.

Archeologia

Osadnictwo na tym terenie pochodzi z młodszej epoki kamienia (5000 – 1700 lat p.n.e.). świadczą o tym, m.in.: kamienne narzędzia odkryte w Odrzechowej i Pielni. a o epoce brązu świadczy, znaleziony w Zarszynie, skarb brązowy: naszyjniki, naramienniki, szpile, paciorki.

Bibliografia

• Jan Ciupka: W gminie Zarszyn i okolicy. Przewodnik po gminie Zarszyn i jej okolicach. Wydawnictwo: Roksana,s. 208, ISBN: 838812658X
• Przewodnik po miejscach męczeństwa i walki. (Województwo Rzeszowskie), Warszawa 1964 r. s. 154
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XIV, s.423

Turystyka

Religia

Obecny kościół parafialny pw. św. Marcina i Matki Boskiej Szkaplerznej należy do dekanatu jaćmierskiego, diecezji przemyskiej. Kościół w stylu gotyckim został wybudowany w 1872.

Drogi krajowe

droga krajowa nr 28: Zator – Wadowice – Nowy Sącz – Gorlice – Biecz – Jasło – Krosno – Sanok – Medyka.

Zobacz też

• szlak naftowy
• Zarszyn (stacja kolejowa)