Zaklików

Zaklików – wieś w Polsce na Równinie Biłgorajskiej, położona w województwie podkarpackim, w powiecie stalowowolskim, w gminie Zaklików. Miejscowość lokowana w XVI wieku jako miasto, do dziś zachowała małomiasteczkowy układ urbanistyczny z rynkiem w centrum i siecią prostopadle ułożonych uliczek.

Zaklików dzisiaj

Położenie

Zaklików liczy obecnie ok. 3000 mieszkańców. Jest siedzibą gminy wiejskiej Zaklików, obecnie najdalej na północ wysuniętej części województwa podkarpackiego. Historycznie położony jest w Małopolsce (początkowo w ziemi sandomierskiej, a następnie w ziemi lubelskiej). Geograficznie leży na skraju Kotliny Sandomierskiej i Wzniesień Urzędowskich, w zachodniej części Równiny Biłgorajskiej. Leży nad rzeką Sanną, około 20 km na wschód od Wisły. Od południa, wschodu i zachodu graniczy z lasami, przeważnie sosnowymi, tworzącymi zachodni kraniec Lasów Janowskich, które wchodzą w skład kompleksu Puszczy Solskiej. Na północy graniczy z Antoniówką i Zdziechowicami, na wschodnim krańcu wsi znajduje się zalew. Ze względu na położenie pośród lasów i posiadanie niewielkiego zalewu jest lokalnym ośrodkiem turystyczno-wypoczynkowym. Na północy Zaklikowa znajduje się stacja kolejowa na linii Lublin–Przeworsk (nr 68).

Warunki naturalne

Centrum dawnego miasta, wraz z ciągle istniejącym rynkiem, położone zostało na południowym brzegu rzeki Sanny (będącej prawobrzeżnym dopływem Wisły). Rynek leży na wysokości 175 m n.p.m. Niżej położone są tereny w dolinie rzecznej, wyżej natomiast część północna, tzw. Zaśluzie. Przeważają tu gleby bielicowe i piaski nie sprzyjające rozwojowi rolnictwa. Są one pozostałością po działalności lodowca z okresu zlodowacenia południowopolskiego. Efektem tego zlodowacenia jest również obecność granitowych głazów narzutowych – eratyków, które są wykorzystywane w miejscowym zakładzie kamieniarskim do wyrobu m.in. płyt nagrobnych. Natomiast obecność gliny umożliwiła rozwój cegielni i ułatwiła zakładanie licznych w okolicy stawów rybnych. Także z powodu gliny okoliczne lasy pełne są podmokłych i bagiennych niecek, otoczonych suchymi, piaskowymi wydmami porośniętymi lasem sosnowym. Część z wydm zostało w okresie powojennym zniwelowanych wraz z wydobyciem piasku do celów budowlanych. Lepsze gleby aluwialne znajdują się jedynie w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki Sanny. Północna część miejscowości, położona po drugiej stronie rzeki, wznosi się wyżej przechodząc stopniowo we wzgórza Wzniesień Urzędowskich, będących zachodnim przedłużeniem Roztocza. Na tym obszarze gleby bielicowe ustępują żyźniejszym lessom, charakterystycznym dla Wyżyny Lubelskiej.

Odległości

Odległości (drogowe) z Zaklikowa do wybranych miast Polski:

• Gdańsk – 555 km
• Kraków – 207 km
• Lublin – 75,3 km
• Rzeszów – 92,6 km
• Stalowa Wola – 23,8 km
• Warszawa – 216 km
• Wrocław – 476 km

Warto zobaczyć

We wsi znajduje się zabytkowy, modrzewiowy kościół pw. św. Anny (obecnie kaplica cmentarna), wzniesiony zapewne ok. 1580. W źródłach wzmiankowany jest w 1592. Był wielokrotnie remontowany w okresie XVIII-XX w. Prawdopodobnie w XIX w. dobudowane zostały zakrystia i kruchta. Kościół położony jest na cmentarzu ogrodzonym murem, z wejściem od zachodu przez bramę-dzwonnicę. Do niespotykanych gdzie indziej zwyczajów należy zawieszanie na zewnętrznych ścianach kościoła tabliczek z nazwiskami z trumien zmarłych mieszkańców parafii. Obok znajduje się także dawny cmentarz żydowski z nielicznie zachowanymi macewami.

Obecny kościół parafialny Zaklikowa, to pochodzący z początku XVII wieku barokowy kościół pw. św. Trójcy w Zaklikowie, w którym najcenniejszym zabytkiem jest wykonana w drewnie lipowym XV-wieczna płaskorzeźba ze szkoły Wita Stwosza. Obok kościoła stoi murowana dzwonnica z roku 1786 z trzema dzwonami. Inne obiekty sakralne to: kościół parafialny w Lipie, kaplice w Karkówce, Antoniówce i w Irenie w Domu Opieki Społecznej, zgromadzenie zakonne Sióstr św. Józefa na Radnej Górze.

Na terenie miejscowości znajduje się również „zamek” – wzniesiona pod koniec lat 60., na miejscu dawnego zamku, budowla. Obecnie w rękach prywatnych.

Instytucje i główne zakłady

Zaklików jest siedzibą wiejskiej gminy Zaklików. W tutejszym Gminnym Domu Kultury znajduje się niewielkie Muzeum Ziemi Zaklikowskiej. W miejscowości znajduje się szkoła podstawowa, gminne gimnazjum, i liceum ogólnokształcące tworzące razem Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Adama Sapińskiego w Zaklikowie. Jako główna miejscowość gminy Zaklików posiada własny Urząd Pocztowy, Bibliotekę Gminną i Bank Spółdzielczy.

Głównymi zakładami przemysłowymi pozostają Fabryka Elementów Złącznych (filia Huty Stalowa Wola) oraz tartak. Funkcjonuje też wciąż jedna z kilku istniejących tu dawniej cegielni przekształcona w zakład kamieniarsko-betoniarski. Od kilku lat istnieje też zakład produkujący okna PCV. Przed rokiem 1989 w miejscowości działało Państwowe Gospodarstwo Rolne Zaklików, zajmujące się głównie hodowlą ryb słodkowodnych, dziś częściowo na jego majątku funkcjonuje prywatna firma.

Demografia

Według danych własnych gminy Zaklików liczył 31 grudnia 2009 roku 3010 mieszkańców, co czyni go najludniejszą po Stalowej Woli miejscowością powiatu stalowowolskiego.

Historia

Od założenia miasta do 1795 roku

Najprawdopodobniej jeszcze w XV wieku na terenie dzisiejszego Zaklikowa powstał drewniano-kamienny zamek rycerski. Jednak sama miejscowość została założona dopiero w 1565 roku jako miasto na prawie magdeburskim, na gruntach wsi Zdziechowice Drugie. Miasto lokowano na „surowym korzeniu”, w zachodniej części Puszczy Solskiej, tzw. Lasach Janowskich na podstawie przywileju wydanego 9 kwietnia 1565 r. przez króla Zygmunta Augusta. Królewski przywilej zezwolił na odbywanie trzech jarmarków rocznie: na uroczystość św. Krzyża, św. Bartłomieja i św. Katarzyny. Mieszkańcy otrzymali 16-letni okres wolnizny od wszelkich podatków i świadczeń na rzecz króla i państwa. Nazwa i herb miejscowości pochodzą od założyciela i pierwszego właściciela Zaklikowa – kasztelana połanieckiego, Stanisława Zakliki z Czyżowa herbu Topór. Fundator miasta zmarł rok po akcie lokacji (1566) i swe dobra podzielił między czterech synów. Zdziechowice i Zaklików przypadły najstarszemu z nich, Zygmuntowi Zaklice, ożenionemu z Anną Koniecpolską. Wybudował on około 1576 roku wśród okolicznych rozlewisk nad Sanną niewielki kamienno-drewniany zamek.

Początkowo należał Zaklików do parafii Zdziechowice (erygowanej w roku 1409), staraniem mieszczan ok. roku 1580 wybudowano w Zaklikowie drewniany kościół św. Anny będący filią parafii w Zdziechowicach. Przy kościele w 1581 r. wybudowano szpital (przytułek) i założono szkołę parafialną. Zygmunt Zaklika nie pozostawił spadkobiercy i po jego śmierci w 1585 dobra zdziechowicko-zaklikowskie nabył od jego braci Marcin Gniewosz herbu Kościesza z Dalewic, który nadał mieszczanom 1/4 gruntów. Przywilej ten potwierdził Zygmunt III Waza w roku 1590. Gdy nowy właściciel Zaklikowa i Zdziechowic przeszedł na kalwinizm zamienił kościół parafialny w zbór kalwiński. Jednak po jego śmierci wdowa po nim, Anna nawróciła się na katolicyzm, a zbór w Zdziechowicach spłonął (1594). Nową parafię – już w Zaklikowie – pw. Trójcy Przenajświętszej erygowano staraniem Anny Gniewoszowej w nowym, murowanym kościele w roku 1608. Anna ufundowała też uposażenie dla nauczyciela szkoły parafialnej, która od tej pory działała przy nowym kościele. Jeszcze w XVII wieku właścicielami dóbr zdziechowicko-zaklikowskich została rodzina Załuskich zaś w wieku XVIII Małachowskich. W czasie trwającej w latach 1700-1721 wojny północnej uległ zniszczeniu zaklikowski zamek. W roku 1791 Zaklików nabył Józef Puchała.

Okres rozbiorów: utrata praw miejskich

W czasach I Rzeczypospolitej Zaklików leżał w granicach województwa lubelskiego. Po upadku Polski znalazł się w 1795 roku w zaborze austriackim, jednak po klęsce Austrii w wojnie z napoleońską Francją w roku 1809 przeszedł Zaklików do Księstwa Warszawskiego, a po upadku Napoleona znalazł się w granicach Królestwa Kongresowego, pod panowaniem rosyjskim (1815). Granica pomiędzy cesarstwami znajdowała się nieopodal Zaklikowa – do dziś na pamiątkę w centrum osady stoi słup graniczny. W roku 1820 zaczęła działać pierwsza świecka szkoła elementarna, która funkcjonowała z przerwami do roku 1915. W 1833 w okolicy miało miejsce tzw. „powstanie Zaliwskiego” – próba wywołania nowego zrywu narodowego przeciw zaborcom. Mieszkańcy Zaklikowa wspierali również partyzantkę polską w trakcie powstania styczniowego. W 1863 roku oddział Marcina Borelowskiego „Lelewela” rozbił znajdujące się w miasteczku carskie magazyny wojskowe. W ramach represji po upadku powstania styczniowego, 13 czerwca 1869, na mocy ukazu Senatu Rządzącego Zaklików, podobnie jak wiele innych miast polskich wspierających powstanie został pozbawiony praw miejskich. W wieku XIX znalazł się w dobrach rodziny Szlubowskich, od której, w roku 1872 został Zaklików wykupiony za 102 tys. rubli przez Spółkę Obywatelską, która rozparcelowała dawne dobra miejskie.

Wiek XX i XXI

Na początku XX wieku Zaklików liczył 4000 mieszkańców (1911), znaczną część mieszkańców stanowiła społeczność żydowska. Podczas I wojny światowej, w r. 1915, wybudowano linię kolejową, która połączyła Lublin z zaborem austriackim. Po klęskach Rosjan w lipcu 1915 roku osada znalazła się pod okupacją austriacką. Od 1916 roku zaczęła funkcjonować powszechna szkoła polska. Po upadku Monarchii Austro-Węgierskiej mieszkańcy sami zaczęli rozbrajać okupantów i 4 listopada 1918 r. Zaklików był już wolny. W okresie międzywojennym Zaklików ponownie znalazł się w województwie lubelskim. W roku 1929 powstała przy młynie elektrownia wodna. W czasie okupacji niemieckiej Zaklików znalazł się w Generalnym Gubernatorstwie – dystrykcie lubelskim. Utworzono tu jedno z 8 gett żydowskich tego dystryktu, znaleźli się w nim m.in. Żydzi z Modliborzyc. Getto zostało zlikwidowane w roku 1943, a większość zaklikowskich Żydów zginęła w obozie zagłady w Bełżcu.

8 lipca 1943 roku miała miejsce także niemiecka akcja pacyfikacyjna na ludności polskiej. W czasie II wojny światowej Zaklików był także zbombardowany: zniszczeniu uległ m.in. budynek stacji kolejowej i kamienny most kolejowy na Sannie. Armia Czerwona wyzwoliła miasteczko 28 lipca 1944 r. Już w październiku tego roku założono w Zaklikowie Prywatne Koedukacyjne Gimnazjum Szkoły Średniej w Zaklikowie – dziś Liceum Ogólnokształcące. Po wojnie nastąpiła pełna elektryfikacja miejscowości. Powstał też PGR Zaklików, który rozwinął na szeroką skalę produkcję karpi w stawach zlokalizowanych wokół miejscowości. W roku 1970 na fundamentach dawnego powstał nowy „Zamek”, jako ośrodek harcerski. Natomiast w roku 1971 otwarto filię Huty Stalowa Wola, dzisiejszą Fabrykę Elementów Złącznych. Administracyjnie Zaklików należał po wojnie do województwa lubelskiego, a po reformie, w latach 1975-1998, do województwa tarnobrzeskiego. Gdy w roku 1999 zlikwidowano małe województwa i przywrócono powiaty, Zaklików znalazł się w powiecie stalowowolskim, co uczyniło go częścią województwa podkarpackiego, utożsamianego z dawną Galicją, do której Zaklików nigdy nie należał. Wywołało to niechęć części mieszkańców pamiętających o wieloletnich związkach Zaklikowa ze znacznie bliższym od Rzeszowa Lublinem. Dlatego też w roku 2000 w Gminie Zaklików odbyło się pierwsze w Polsce referendum lokalne mające zadecydować o przynależności administracyjnej całej gminy. Ze względu jednak na postawę mieszkańców innych gminnych miejscowości jak i silne związki z Hutą Stalowa Wola, referendum wygrali zwolennicy pozostania w powiecie stalowowolskim. Za przyłączeniem się do powiatu kraśnickiego głosowało zaledwie 20% uczestników referendum.

Urodzeni w Zaklikowie

• W 1941 roku urodził się w Zaklikowie Leszek Długosz, aktor, literat, kompozytor, pianista, jeden z najbardziej znanych polskich śpiewających poetów, związany w pewnym okresie z Piwnicą pod baranami.
• W trakcie wojny (1942) urodziła się w Zaklikowie aktorka Teatru Polskiego w Warszawie, Zofia Bawankiewicz-Potocka.
• Z Zaklikowa pochodzi znana aktorka filmowa i teatralna Bożena Adamek (ur. 1952), znana z ról w Znaku Orła, czy Królowej Bonie.
• W roku 1966 urodził się w Zaklikowie Zbigniew Świętek, w latach 1989-1993 piłkarz Wisły Kraków.

Ciekawostki

Zaklików leży na granicy dwóch odmian języka polskiego, pokrywającej się z dawniej przebiegającą tędy granicą rozbiorową. Do dziś mieszkańcy wsi sąsiadujących z Zaklikowem od południa (dawna Galicja) wychodząc z domu idą „na pole”, zaś w samym Zaklikowie i terenach leżących na północ (dawna Kongresówka) wychodzi się „na dwór”. Na „dwór”, nie dlatego, że jakoby mieszkańcy Zaboru Rosyjskiego chodzili na dwór szlachecki, lecz na „podwórko”, dawniej „dwór”. Takich lokalnych różnic jest więcej.