Brańsk

Brańsk – miasto i gmina w województwie podlaskim, w powiecie bielskim; jest ponadto siedzibą władz wiejskiej gminy Brańsk. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa białostockiego.

Według danych z 31 grudnia 2007 miasto liczyło 3822 mieszkańców.

Położone jest na Równinie Bielskiej, nad rzeką Nurzec, przy trasie z Warszawy do Bielska Podlaskiego i Białowieży. Sąsiaduje z gminą Rudka.

Struktura powierzchni

Według danych z roku 2002 Brańsk ma obszar 32,43 km², w tym:

• użytki rolne: 66%,
• użytki leśne: 27%.

Miasto stanowi 2,34% powierzchni powiatu.

Demografia

Dane z 31 grudnia 2007:

Historia

Nazwa miasta pochodzi od rzeki Bronki. W pobliżu miasta znajdują się stanowiska kultury amfor kulistych. W X/XI w. istniał w Brańsku gród obronny w miejscu zwanym dzisiaj Zamczyskiem.

Wiek XIII

Na uroczysku „Kumat” we wschodniej części miasta 23 czerwca w 1264 r. wojska polskie księcia Bolesława Wstydliwego stoczyły zwycięską bitwę z Jaćwingami pod dowództwem Komata.

Wiek XIV

W 1366 r. król Kazimierz Wielki przekazał te ziemie Litwie. Przez pewien czas należał on do posiadłości księcia mazowieckiego Janusza I Starszego.

Wiek XV

Od 1413 miasto wchodziło w skład województwa trockiego. W roku 1430 wzmiankowane jako Bransko. W latach ok. 1440–1444 należało przejściowo do księcia mazowieckiego Bolesława IV. Wtedy też prawdopodobnie miała miejsce lokacja na prawie chełmińskim i powstanie parafii rzymskokatolickiej (pierwsza wzmianka w roku 1446). Jako pierwsze miasto na Podlasiu, 18 stycznia 1493 roku, Brańsk został lokowany na prawie magdeburskim przez wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka.

Wiek XVI

Na XVI w. przypada szczyt rozwoju miasta. Mieszczanie handlowali zwłaszcza drewnem, w mniejszym stopniu zbożem. Od 1532 roku w mieście odbywały się sejmiki szlacheckie. W roku 1530 powstała szkoła parafialna. Działał tu także szpital i kościół przyszpitalny św. Ducha. W latach 1533–1556 starostwo brańskie było zarządzane przez faktorów królowej Bony, a następnie prawa do niego przeszły na króla Zygmunta Augusta. W roku 1569 na prośbę mieszczan król Zygmunt August włączył miasto do Korony. W 1591 roku pożar strawił połowę miasta.

Wiek XVII

W roku 1628 sąd ziemski skazał na śmierć 26 banitów trudniących się przez ponad rok rozbojami. Stąd powstało przekleństwo: "A bodaj cię kat brański oprawił". W 1652 roku miasto dotknęła epidemia. W latach 1653–1670 starostą brańskim był Bogusław Radziwiłł. Na ten czas datują się wielkie zniszczenia miasta przez wojska polskie, szwedzkie, siedmiogrodzkie, tatarskie i szczególnie moskiewskie w styczniu 1660 roku.

Wiek XVIII

W roku 1761, na tutejszym sejmiku został wybrany na posła na sejm walny ostatni król Polski Stanisław Poniatowski.

Pod zaborami

Brańsk najpierw znajdował się pod zaborem pruskim, a następnie, po traktacie w Tylży w 1807 r. – pod zaborem rosyjskim. W Brańsku powstała w XIX wieku duża społeczność żydowska (od 7% w 1807 r. w do 58% w 1897 r.), która w 1820 r. uniezależniła się i utworzyła własny kahał. W styczniu 1826 r. doszło tutaj do jedynego w Polsce większego wystąpienia dekabrystów, kiedy to żołnierze miejscowego batalionu saperów Samodzielnego Korpusu Litewskiego odmówili złożenia przysięgi na wierność rosyjskiemu carowi. Do kolejnych wystąpień zbrojnych dochodziło w czasie powstania listopadowego – przez Brańsk przemaszerował w drugiej połowie maja 1831 roku w drodze na Litwę 700-osobowy korpus pułkownika Dezyderego Chłapowskiego. W 1839 roku odebrano kościół unitom i przekształcono go w prawosławną cerkiew. W trakcie powstania styczniowego miały miejsce wystąpienia zbrojne. Do dużych zniszczeń miasta doszło w czasie I wojny światowej.

II Rzeczpospolita

W roku 1919 roku miasto powróciło w granice państwa polskiego. W dniach 30 i 31 lipca 1920 r. w odbyła się tu bitwa w czasie wojny polsko-bolszewickiej.

II wojna światowa

10 września 1939 r. do Brańska wkroczył oddziały niemieckie gen. mjr. Schaala. Na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow 24 września 1939 r. do Brańska wkroczyła Armia Czerwona. W czasie wojny miasto zostało zniszczone w 35%. Po ataku Niemiec na Związek Radziecki w 1941 roku wiele osób z terenu miasta (głównie Żydzi, którzy na początku zostali umieszczeni w getcie)) zostało zgładzonych w obozie w Treblince. Brańsk został zajęty przez Armię Czerwoną 1 sierpnia 1944 r.

Po 1945 r.

Po zakończeniu wojny miasto zaczęło powoli się rozwijać: rozpoczęto odbudowę zniszczonych obiektów, w tym kościoła, a także stworzono gminę Brańsk. 15 marca 1947 roku Brańsk został opanowany przez partyzantów 6 Brygady Wileńskiej AK kpt. Władysława Łukasiuka "Młota", którzy rozbroili posterunek Milicji Obywatelskiej i rozstrzelali zastępcę komendanta do spraw politycznych, członka Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi i Polskiej Partii Robotniczej, a zarazem współpracownika UB.

W 1977 r. Brańsk zdobył główną nagrodę w ogólnopolskim konkursie „Mistrz Gospodarności”. Obecnie ośrodek handlowo-usługowy regionu rolniczego.

Zabytki

• układ przestrzenny, 1493–XVIII w. (nr rej.:457 z 17.12.1979)
• kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, 1859–1862 (nr rej.:680 z 9.12.1987)
• dzwonnica z 1863 (nr rej.:681 z 9.12.1987)
• drewniana nieużytkowana cerkiew prawosławna (obok nowej cerkwi pw. św. Symeona Słupnika, należącej do parafii w Maleszach)

• kapliczka z figurą św. Piotra, ul. Binduga/Jana Kilińskiego, poł. XIX w. (nr rej.:535 z 29.12.1983)
• cmentarz rzymskokatolicki, 1852 (nr rej.:A-75 z 27.10.1993)
• cmentarz prawosławny, 1803 (nr rej.:A-79 z 17.12.1979)
• cmentarz żydowski (nr rej.:A-76 z 20.10.1993)
• drewniany dom, ul. Józefa Piłsudskiego 3, 1900 (nr rej.:675 z 22.12.1987)
• zagroda, ul. Józefa Piłsudskiego 15, XVIII–XIX w. (nr.rej.:391 z 14.02.1977):
  • drewniany dom mieszkalny,
  • stodoła,
  • obora ;
• grodzisko z XI w.
• drewniane koszary carskie z lat 1875–1890

Zabytki w okolicy:

• Domanowo – kościół pw. św. Doroty z XVII w. z dzwonnicą z tego samego okresu; pomnik na mogile żołnierzy Podlaskiej Brygady Kawalerii poległych we wrześniu 1939 r.,
• Kalnica – park dworski z połowy XVIII w.,
• Klichy – kościół pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych.

Edukacja

W Brańsku działa Zespół Szkół Szkół im. Armii Krajowej, w skład którego wchodzi szkoła podstawowa, gimnazjum, liceum oraz zasadnicza szkoła zawodowa. Na terenie placówki znajduje się także hala sportowa i pełnowymiarowe boisko piłkarskie.

Religia

Kościół Rzymskokatolicki

• Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
  • Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

• Cerkiew filialna św. Symeona Słupnika, należąca do parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Maleszach

Transport

W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:

• 66 Zambrów – Brańsk – Bielsk Podlaski,
• 681 Łapy – Brańsk – Ciechanowiec.

Znane osoby

• Cezary Kosiński – polski aktor
• Aleksander Sewruk – polski aktor
• Profesor dr hab. n. med. – Andrzej Malinowski – polski lekarz o światowych osiągnięciach, kieruje Kliniką Ginekologii Operacyjnej i Endoskopowej w łódzkim Instytucie Centrum Zdrowia Matki Polki. Jest absolwentem łódzkiej Wojskowej Akademii Medycznej.
• Profesor dr hab. Kazimierz Lubowicki - prorektor ds. naukowo-dydaktyczych Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu, kierownik katedry teologii małżeństwa i rodziny, polski teolog duchowości, duchowny rzymskokatolicki, autor licznych książek, założyciel Wspólnoty Rodzin Katolickich Umiłowany i umiłowana". Absolwent Papieskiego Instytutu Duchowości "Teresianum" w Rzymie (1985-1990).

Źródła o mieście

• książka Evy Hoffman pod tytułem „Sztetl” poświęcona brańskim Żydom

Zobacz też

• Bitwa pod Brańskiem
• Mykwa w Brańsku