Białowieża

Białowieża (białorus. Белавежа-Bieławieża) — duża wieś w Polsce, w województwie podlaskim, w powiecie hajnowskim, w gminie Białowieża, mająca charakter małomiasteczkowy, położona nad Narewką, na Równinie Bielskiej.

Wieś jest siedzibą gminy Białowieża oraz Białowieskiego Parku Narodowego, obejmującego 17% polskiej części Puszczy Białowieskiej. Białowieża jest także siedzibą sołectwa obejmującego miejscowości: Podolany, Krzyże i Zastawa. W Białowieży znajdują się Białowieska Stacja Geobotaniczna, początkowo Polskiej Akademii Nauk, obecnie Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Biologii Ssaków Polskiej Akademii Naukoraz Europejskie Centrum Lasów Naturalnych Instytutu Badawczego Leśnictwa. W okresie międzywojennym gminę Białowieży zamieszkiwało około 9500 osób, w roku 1970 - 3566 osób, w roku 1980 - 3476 osób.

Miejscowość leży przy drodze wojewódzkiej nr 689 biegnącej z Bielska Podlaskiego. Od 2005 roku w Grudkach, oddalonych od Białowieży o 4 km, znajduje się pieszo-rowerowe polsko-białoruskie przejście graniczne. Białowieża jest punktem końcowym (czynnej do 1994 roku) linii kolejowej do Hajnówki (niezrealizowany projekt z lat 30. XX wieku przewidywał dalsze przedłużenie tej linii przez Prużanę w dawnym województwie poleskim, aż do trasy linii kolejowej Brześć-Mińsk).

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa białostockiego.

Historia

Ślady obecności człowieka na terenie dzisiejszej gminy Białowieża wskazują, że osadnictwo istniało tu w młodszej epoce kamienia. Najstarsze ślady obecności ludzkiej pochodzą z neolitu, mają więc około 5 tysięcy lat. W roku 1827 w uroczysku Stara Białowieża odkryto cmentarzysko szkieletowe płaskie, zaś do roku 1976 zinwentaryzowano na terenie Białowieskiego Parku Narodowego 30 stanowisk kurhanów.

W XIII wieku okolice Białowieży były terenem przygranicznym dla księstwa mazowieckiego, księstwa wołyńskiego, księstwa litewskiego i plemion jaćwieskich. W tym okresie najazdy tatarskie, krzyżackie i później litewskie spowodowały wyludnienie się Puszczy Białowieskiej. W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów Białowieża znajdowała się na obszarze województwa brzeskolitewskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwsze wzmianki o osadnictwie w Białowieży odnoszą się do roku 1639, gdy istniał tu folwark i dwór królewski króla Władysława IV Wazy. Następny dwór powstał w czasach panowania Augusta III Sasa. W roku 1775 roku wieś liczyła 20 domów. Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej w 1795 r., Białowieża do 1915 roku znalazła się pod zaborem rosyjskim. Okoliczne obszary puszczy były podczas zaboru objęte powstaniami narodowymi. W okresie powstania listopadowego w roku 1831, cała straż leśna przyłączyła się do powstania. W czasie powstania styczniowego w 1863 r. walki z wojskami rosyjskimi prowadziły tu powstańcze oddziały Rogińskiego, Duchińskiego i Wróblewskiego. Od 1915 do końca 1918 roku teren Białowieży znajdował się pod okupacją II Rzeszy Niemieckiej. Po zakończeniu I Wojny Światowej, na przełomie 1918 i 1919 r., Białowieża na krótko znalazła się pod administracją litewską, a oddziały polskie wkroczyły tu dopiero na początku 1919 roku.

W czerwcu i lipcu 1920 roku w pobliżu Białowieży miały miejsce dwie niewielkie potyczki wojsk polskich z oddziałami wojsk radzieckich. W 1924 roku w Białowieży umieszczono Dyrekcję Okręgową Lasów Państwowych. W dniu 1 września 1939 r. Białowieżę zbombardowało Luftwaffe - bomby poważnie uszkodziły cerkiew, spadły także, nie czyniąc większych szkód, w pobliżu polowego szpitala wojskowego, umieszczonego krótko przed wojną w skrzydle pałacu. 16 września do Białowieży weszła Podlaska Brygada Kawalerii. 20 września gen. Zygmunt Podhorski ps. “Zaza” powołał ze zgromadzonych oddziałów Suwalskiej Brygady Kawalerii i Podlaskiej Brygadę Kawalerii improwizowaną Dywizję Kawalerii "Zaza" złożoną z Brygady Kawalerii "Plis" i Brygady Kawalerii "Edward". Po zajęciu Białowieży przez niemiecką 3 Dywizję Pancerną, przekazano Białowieżę Rosjanom, którzy okupywali ją w latach 1939-1941 i wysiedlili wiele osób na Syberię. Po ataku Niemiec na Związek Radziecki, Białowieżę okupowali Niemcy. 322 batalion niemieckiej policji dokonał w Białowieży i w jej okolicach (m.in. w żwirowni) licznych mordów na miejscowej ludności. Białowieża i jej okolice były terenem wzmożonych działań partyzantki. W roku 1943 działała tu brygada partyzancka "W imię Ojczyzny", radzieckie oddziały partyzanckie i oddziały AK. Od końca 1944 i w 1945 r. w rejonie Puszczy Białowieskiej operował oddział mjr. Zygmunta Szendzielarza "Łupaszki".

W dniu 25 lipca 1944 Józef Stalin z delegacją PKWN (E. Osóbka-Morawski, A. Witos) w Moskwie podzielili Puszczę Białowieską pomiędzy RP a BSRR. Białowieża pozostała w Polsce.

Dwory królewskie w Białowieży

Podczas wykopalisk archeologicznych prowadzonych w latach 2006-2008 na terenie Starej Białowieży odkryto pozostałości drewnianego dworu datowanego na drugą połowę XVI wieku. Związany on był prawdopodobnie z polowaniami Zygmunta Augusta i Stefana Batorego w Puszczy Białowieskiej.

Na podstawie wykopalisk archeologicznych (prowadzonych w latach 2004-2005) i wzmianki z 1639 roku wiemy, że na terenie dzisiejszego Parku Pałacowego w Białowieży w czasach królów z dynastii Wazów istniał kolejny dwór myśliwski. Najprawdopodobniej w tym dworze zatrzymywali się podczas polowań Władysław IV Waza (w 1643 roku) i Jan Kazimierz Waza (w 1650 roku). Dwór Wazów spalono przed 1658 rokiem, zapewne podczas walk prowadzonych przez Sapiehów z wojskami moskiewskimi.

W XVIII wieku zbudowano w pobliżu miejsca po dworze Wazów nowy dwór królewski. W dworze zatrzymał się we wrześniu 1752 r. król August III Sas podczas polowania w Puszczy Białowieskiej. W polowaniu brała udział też królowa i jego dwaj synowie. Pamiątką po polowaniu jest stojący do dzisiaj na grobli w Parku Pałacowym obelisk z piaskowca z napisami w języku niemieckim i polskim opisującymi to wydarzenie. W inwentarzu z 1773 roku dwór określono jako pałac drewniany, frontem zwrócony na południe, obity tarcicami heblowanymi, długości 11 sążni, szerokości 5 sążni .

W dniach od 30 sierpnia do 2 sierpnia 1784 roku w dworze przybywał król Stanisław August Poniatowski. Z tej okazji bratanek króla podskarbi wielki litewski Stanisław Poniatowski wyremontował przed przyjazdem króla istniejący dwór i dobudował widoczne na zachowanych widokach z epoki 2 oficyny – kuchenną i gościnną. Inwentarz sporządzony w 1796 roku wspomina także o stojącej w pobliżu kancelarii łowieckiej, domu dla audytora leśnictwa, młynie, psiarni i składzie na sieci. Zachował się widok dworu z 1821 roku, co oznacza, że budynek przetrwał przemarsz wojsk napoleońskich w 1812 roku. Dawny dwór królów Polski został prawdopodobnie zniszczony około roku 1831 w czasie walk prowadzonych w puszczy podczas powstania listopadowego.

Pałac w Białowieży

W 1889 roku na miejscu dworu polskich królów car Aleksander III polecił rozpoczęcie budowy pałacu. Budowa została ukończona w 1894 r. Była to letnio-jesienne rezydencja cara Rosji zbudowana z myślą o polowaniach w Puszczy Białowieskiej. W 1885 r. wokół pałacu założono Park Pałacowy z jeziorami, który można podziwiać do dziś. W tym samym czasie na wschód od pałacu powstał podobny do pałacowego Park Dyrekcyjny. Na potrzeby pałacu w 1897 r. wybudowano dworzec Białowieża Pałac, kilka lat później Białowieża Towarowa, którego budynek zachował się do dziś. Car Aleksander III wraz z rodziną przyjeżdżał na łowy właśnie koleją. Pałac spłonął wskutek działań wojennych w 1944 r., w 1958 r. zdecydowano o jego rozbiórce, co też wykonano w ciągu kilku najbliższych lat. Obecnie na jego miejscu wzniesiono nowy budynek, w którym znajduje się dyrekcja Białowieskiego Parku Narodowego, muzeum przyrodnicze, restauracja i hotel.

Turystyka

Białowieża swą popularność zawdzięcza przede wszystkim Puszczy Białowieskiej i Białowieskiemu Parkowi Narodowemu, który wraz z częścią Puszczy Białowieskiej na terenach Białorusi, został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Białowieża w 2005 r. miała 375 hotelowych miejsc noclegowych. Z uwagi na turystów odwiedzających puszczę, Białowieża ma obecnie rozbudowaną bazę turystyczną. We wsi znajdują się cztery hotele (ciągle powiększane), kilka zajazdów i pensjonatów, a miejscowa ludność prowadzi kilkadziesiąt kwater agroturystycznych. Rocznie miejscowość udziela 44 400 noclegów, w tym 6390 osób to cudzoziemcy.

Głównym celem przyjazdu gości jest pobyt wypoczynkowy (42,2%), rozrywka (16,2%) wędrówki (9,0%). Prawie połowa osób odwiedzających Białowieżę, w tym prawie wszyscy cudzoziemcy, nastawieni są na turystykę przyrodniczą. Główną atrakcją jest Rezerwat Pokazowy Żubrów, zaś dla przyrodników - żubry na wolności i rzadkie ptaki Puszczy Białowieskiej, których nie można już spotkać w innych częściach kraju, a tym bardziej za granicą, oraz jezioro Siemianówka.

Poza turystyką pieszą w okolicy istnieje też możliwość uprawiania turystyki rowerowej, konnej i wodnej (spływy kajakowe). W Białowieży (w Parku Pałacowym) znajduje się Muzeum Przyrodniczo-Leśne Białowieskiego Parku Narodowego im. prof. J. Miklaszewskiego, dworek gubernatora grodzieńskiego (obecnie siedziba Ośrodka Edukacji Przyrodniczej BPN). Istnieją tu też budowle wzniesione za cara Aleksandra III, a mianowicie stajnie (dawniej Dom Turysty PTTK Białowieża), Dom Marszałkowski (obecnie siedziba Białowieskiego Parku Narodowego i Instytutu Badawczego Leśnictwa) oraz cerkiew pw. św. Mikołaja Cudotwórcy. Znajduje się tu też kościół rzymskokatolicki pw. Świętej Teresy z kaplicą św. Huberta - patrona myśliwych. W zachodniej części Białowieży zlokalizowany jest niewielki skansen budownictwa drewnianego z dwoma wiatrakami. Najbardziej na południe wysunięty jest dawny (nieczynny) carski dworzec kolejowy - Białowieża Towarowa (obecnie Restauracja Carska). W miejscowości Stacja Paliw Bliska, w której mieszczą się pokoje dla turystów.

Przy drodze z Hajnówki do Białowieży znajduje się Rezerwat Żubrów, gdzie można zobaczyć dziki, wilki, jelenie, sarny, żubronie (skrzyżowanie żubra z bydłem domowym), tarpany oraz żubry - wizytówkę Białowieskiego Parku Narodowego.

Atrakcją jest Białowieski Park Narodowy, reprezentujący najlepiej zachowany w Europie nizinny las naturalny (grąd, olsz, bór). Stwierdzono w nim 806 gatunków roślin naczyniowych (w tym 24 gat. drzew), ponad 3 tys. grzybów, 200 gat. mchów, 283 porostów. Odnotowano 120 gatunków ptaków gniazdujących, 52 gatunki ssaków i ponad 10 tys. gatunków bezkręgowców (w większości owadów). Dla zwiedzających jest dostępny 4-km pieszy szlak wyłącznie z licencjonowanym przewodnikiem (do 20 osób). Natomiast Obręb Ochronny Hwoźna, który w 1996 roku dołączono do parku narodowego, jest dostępny zarówno do turystyki pieszej jak i rowerowej. Znajduje się tam ponad 20 km szlaków pieszych oraz 14 km szlaków rowerowych. Po szlakach można poruszać się nieodpłatnie bez przewodnika. Szlaki są oznakowane i zaopatrzone w liczne wiaty, kładki, punkty widokowe oraz wieżę widokową.

Muzeum Przyrodniczo-Leśne Białowieskiego Parku Narodowego w sposób innowacyjny i bardzo atrakcyjny dokumentuje cenny przyrodniczo i kulturowo obszar Podlasia - Puszczę Białowieską. Jest to najnowocześniejsze muzeum przyrodnicze w Polsce. W dwóch salach wystawowych prezentowana jest przyroda i historia Białowieskiego Parku Narodowego i całej Puszczy Białowieskiej oraz wielowiekowa działalność człowieka na tym terenie. Zgodnie z najnowszymi trendami, treści prezentowane są blokami problemowymi, eksponowanymi w formie dioram, co pozwala wykorzystać środki ekspresyjnego przekazu - światło, dźwięk, przestrzeń. Zastosowane w przekazie informacji rozwiązania multimedialne pozwalają zapoznać się z prezentowanymi zagadnieniami. Posiada ono też wystawy czasowe oraz galerie malarskie i fotograficzne. Dysponuje salą konferencyjną na 176 miejsc, gdzie prezentowane są filmy przyrodnicze, zwłaszcza z terenu Białowieży i Puszczy Białowieskiej.

W Białowieży znajduje się też Ośrodek Edukacji Leśnej "Jagiellońskie", należący do Nadleśnictwa Białowieża.

Od Białowieży bierze początek wiele szlaków turystycznych wytyczonych przez PTTK Bialowieża , pieszych i rowerowych. Liczą one już kilkaset kilometrów. W "Starej Białowieży" wyznaczony jest szlak dębów królewskich, gdzie rosną m.in. 400-letnie. Tereny te są zagospodarowane pod miejsca ogniskowe dla grup turystycznych. Niedaleko północno-zachodniej granicy Białowieży, przy drodze w kierunku Bud (przedłużenie ul. Zastawa) znajduje się ścieżka edukacyjna Kładka Żebra Żubra. W zabytkowym odrestaurowanym budyneczku dawnej kasy kolejowej , przy wejsciu na mostek i groblę prowadzacą do Muzeum Przyrodniczego oraz do Rezerwatu Ścisłego mieści się Certyfikowane Centrum Informacji Turystycznej PTTK Bialowieża , gdzie można oprócz zasięgnięcia informacji na temat miejscowych atrakcji turystycznych skorzystać z usług licencjonowanych przewodników i zorganizowac wycieczkę szkolną .

Zabytki

• obelisk na grobli pałacowej na cześć króla Polski i elektora saskiego - najstarszy zabytek Białowieży (tekst z obelisku – zob. Puszcza Białowieska)
• prawosławna cerkiew parafialna pw. św. Mikołaja Cudotwórcy z 1895 roku z majolikowym ikonostasem
• Park Pałacowy z XIX wieku zaprojektowany przez Waleriana Kronenberga.
• Gospodarcza brama pałacowa z XIX wieku
• Park Dyrekcyjny
• stacja kolejowa "Białowieża Towarowa" wybudowana w 1903 roku
• kościół katolicki pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus w stylu neorenesansowym z 1927 roku wg projektu Borysa von Zinserlinga
• Skansen - zespół budownictwa drewnianego ludności ruskiej Podlasia
• plebania z 1933 roku
• drewniany dom mieszkalny nr 9
• dom "jegierski", ul. Parkowa 2
• dom "hofmarszalski"
• stajnia i powozownia
• wieża ciśnień
• zespół nadleśnictwa przy ul. Wojciechówka 4 z 1925 roku
• zespół nadleśnictwa "Jagiellońskiego" z ok. 1927 r.

Związki wyznaniowe

Na terenie miejscowości działalność prowadzą następujące związki wyznaniowe:

• Kościół Rzymskokatolicki - parafia św. Teresy od Dzieciątka Jezus,
• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny - parafia św. Mikołaja

oraz dwie protestanckie wspólnoty o charakterze ewangelicznym:

• Kościół Chrześcijan Baptystów - zbór w Białowieży,
• Kościół Zielonoświątkowy - zbór w Białowieży.

Ciekawostki

• Na terenie Parku Pałacowego 23 stycznia 1962 r. miał miejsce pożar, który strawił XIX-wieczny Domek Myśliwski - mały hotel Białowieskiego Parku Narodowego, przeznaczony dla specjalnych gości. Stało się to podczas wizyty w hotelu Nikity Chruszczowa. Istnieją poglądy świadczące o nieudolnej akcji przeciwpożarowej, utrudnianej przez przepisy i procedury protokołu dyplomatycznego.
• Z uwagi na duże skupienie placówek badawczych Białowieża jest miejscowością w Polsce, w której występuje najwyższy odsetek osób z wyższym wykształceniem, mieszka w niej 8 naukowców z tytułem profesora belwederskiego