Soce

Soce – wieś w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie hajnowskim, w gminie Narew.

Miejscowość znajduje się ok. 30 km na południowy wschód od Białegostoku i 30 km na północny zachód od Hajnówki. Ze względu na wyjątkowo dobrze zachowaną tradycyjną drewnianą architekturę, wieś została wliczona do Krainy Otwartych Okiennic, w skład której wchodzą jeszcze Trześcianka i Puchły. Mieszkańcy wsi wyznają prawosławie, a na co dzień posługują się ukraińską gwarą podlaską, przesiąkniętą elementami polskimi, białoruskimi i częściowo rosyjskimi. Owo narzecze skutecznie wypierane jest obecnie przez język polski.

Historia wsi

Nazwa wsi pochodzi najprawdopodobniej od socenia czyli sączenia, ponieważ pierwsi osadnicy po przybyciu w okolice dzisiejszych Soc zastali niewielki strumyczek, ledwie sączący się z ziemi. Pierwsze wzmianki o wsi pochodzącą z 1560 roku, kiedy to wieś ta należała do wójtowstwa Trościanickiego.

Warto odnotować, iż mimo analfabetyzmu, jaki często występował w XIX wieku wśród ludności chłopskiej, Soce podobnie jak i reszta wsi należących wówczas do parafii prawosławnej w Puchłach, zdecydowanie odróżniały się pod tym względem. Zdecydowana większość ludności umiała tu bowiem czytać i pisać. To wszystko ówcześni Sycze (jak się określa mieszkańców Soc) zawdzięczali pozytywistycznej działalności miejscowych prawosławnych księży Grzegorza i Flora Sosnowskich. Duchowni ci zakładali w swojej parafii sieć szkółek dla dzieci miejscowych biednych chłopów, widząc w tym szansę na awans społeczny tego najbardziej zubożałego stanu. W ten sposób chcieli oni poprawić sytuację zacofanej i przepełnionej ówcześnie podlaskiej wsi. Szkoła w Socach powstała w 1884 roku, a na początku lat 90. XIX w. została przekształcona w jednoklasówkę cerkiewno-parafialną. Dzięki otrzymywaniu stałych funduszy synodalnych popularność szkoły zwiększyła się. Jej działalność była ściśle powiązana z Seminarium Nauczycielskim im. Świętych Cyryla i Metodego w uroczysku Stawok (niedaleko Trześcianki). Działała do 1915 roku. Pamięć o piśmiennych przodkach była powodem do dumy i długo ją pielęgnowano wśród miejscowej ludności.

Rok 1915 czarno zapisał się w historii Soc. Mieszkańcy w obawie przed nadchodzącym frontem niemieckim zmuszeni zostali (podobnie jak większość prawosławnych mieszkańców Podlasia i Lubelszczyzny w ramach tzw. bieżeństwa) do ewakuacji w głąb Rosji. Zaczęli oni powracać dopiero po 1919 roku. Wracano na kompletne ruiny i zgliszcza, sama ludność znajdowała się w bardzo ciężkiej sytuacji materialnej. Po zakończeniu I wojny światowej niepodległe już polskie władze nie zaakceptowały istnienia samodzielnej parafii prawosławnej w Puchłach ani w Trześciance. Mieszkańców Soc skierowano aż do cerkwi w Rybołach, co ujemnie odbiło się na ich życiu religijnym. Te nowe okoliczności, w jakich znaleźli się mieszkańcy Soc, były powodem licznych, nieznanych dotąd frustracji, które w znaczny sposób przyczyniły się do powstania, działającego do wybuchu II wojny światowej, ruchu sekciarskiego pod przywództwem samozwańczego proroka Ilji (Eliasza Klimowicza ze wsi Grzybowszczyzna niedaleko Krynek). Prorok Ilja miał swych zwolenników wśród części ludności Soc. W okresie międzywojennym zarówno w Socach jak i w okolicznych wsiach swą działalność rozwijała także wspólnota adwentystyczna, której członkowie nazywani byli przez miejscowych subotnikami.

Sytuacja życiowa mieszkańców zdecydowanie zmieniła się po II wojnie światowej. W latach 60., 70. i 80. XX wieku większość mieszkańców emigrowała do aglomeracji miejskich, co spowodowało proces wyludnienia wsi widoczny po dzień dzisiejszy. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa białostockiego.

Zabytki

We wsi Soce występuje tradycyjny układ dwuczęściowej wsi szeregowej, w której niemal wszystkie budynki gospodarcze i mieszkalne są drewniane. W części z nich zachowała się bogata dekoracja snycerska w formie nad- i podokienników, okiennic, wiatrownic, narożników oraz ozdobne oszalowania elewacji i szczytów tych chłopskich chałup. Ornamentyka ta, niespotykana w innych regionach Polski, nawiązuje do zdobnictwa stosowanego w rosyjskim budownictwie ludowym.

W wyniku modernizacji i braku szacunku do tradycji przodków specyficzne okiennice i zdobienia, z których wieś jest tak znana, zanikają. Wykupujący te ziemie unowocześniają chłopskie zagrody i domostwa tworząc z nich wręcz wille. Dlatego też realizowany od 2001 roku projekt Krainy Otwartych Okiennic ma za zadanie zachowanie krajobrazu kulturowego doliny rzeki Narwi. W ramach tego projektu odnowiono kilka starych budynków mieszkalnych we wsiach Soce i Puchły poprzez odmalowanie ozdobnych okiennic czy narożników. Kilka z nich potrzebowało drobnych napraw stolarskich. Inicjatorem tego czynu jest Północnopodlaskie Towarzystwo Ochrony Ptaków.

We wsi znajdują się ponadto: drewniana kapliczka prawosławna pw. św. Proroka Eliasza z pocz. XX wieku rozbudowana w 1990 roku (należy do parafii w Puchłach) oraz stare krzyże wotywne znajdujące się na każdym końcu wsi, pochodzące z 1895 roku, kiedy to we wsi szalała epidemia.

Bibliografia

• Dr Irena Matus: Lud nadnarwiański cz.1, prace Katedry Kultury Białoruskiej Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok, 2000. ISBN 83-9141197-1-1
• Dr Irena Matus: W Puchłach, Stawku, Trześciance. Białoruskie Towarzystwo Historyczne, Białystok, 2000. ISBN 83-909009-2-0
• Jerzy Hawryluk: Kraje ruskie Bielsk, Mielnik, Drohiczyn. Rusini-Ukraińcy na Podlaszu-fakty i kontrowersje. Fundacja Świętego Włodzimierza Chrzciciela Rusi Kijowskiej, Kraków, 1999. ISBN 83-911205-1-1
• Ks. Grzegorz Sosna: Katalog świątyń i duchowieństwa prawosławnej diecezji warszawsko-bielskiej w: ELPIS, czasopismo teologiczne Katedry Teologii Prawosławnej Uniwersytetu w Białymstoku . Białystok, 2000. ISSN 1508-7719