Stawiski

Stawiski – miasto w woj. podlaskim, w powiecie kolneńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Stawiski. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. łomżyńskiego.

Miasto jest położone nad rzeką Dzierzbią.

Według danych na dzień 31 grudnia 2004, miasto miało 2417 mieszkańców.

W miejscowości znajduje się kościół, który jest siedzibą parafii św. Antoniego Padewskiego. W strukturze kościoła rzymskokatolickiego parafia należy do metropolii białostockiej, diecezji łomżyńskiej, dekanatu Jedwabne.

Historia

Pierwotnie wieś, założona przez Kurzątków herbu Awdaniec, którzy w latach 1407-1411 otrzymali puszczańskie włóki nad Dzierzbią. Wieś istniała jeszcze przed rokiem 1426. Należała ona do różnych właścicieli. Kolejno do: Radzanowskich, Niszczyckich, Grabowieckich, Wegierskich, Zamoyskich herbu Grzymała, Skrodzkich, ponownie Zamoyskich, Drozdowskich, Karukowskich, Bikowskich i wreszcie w XX w. - Kisielnickich.

Staraniem Fortunata Zamoyskiego około 1688 r. uzyskała prawa miejskie. Wprowadzona wówczas zmiana nazwy na Fortunatowo nie utrzymała się. W latach 1870-1921 Stawiski nie posiadały praw miejskich.

Ośrodkiem rozplanowania miasta jest trapezoidalny rynek, który pierwotnie był placem targowym u zbiegu dróg z Łomży i Wizny. Przez zachodnią pierzeję rynku przebiegała szosa Warszawa-Suwałki. Jest to dawny trakt handlowy, stanowiący oś układu urbanistycznego. Południową zabudowę przyrynkową wypełnia kościół i dawny klasztor franciszkanów, sprowadzonych do Stawisk w 1688 r. Na południe od rynku znajduje się zespół budynków stacji pocztowej z 1828 roku. W południowo-zachodniej części miasta mieściła się murowana synagoga wzmiankowana w 1739 r., zburzona w 1942 roku. W budynku synagogi mieści się dziś kino i remiza strażacka. Zniszczeniu uległ również kirkut, położony za miastem. Nagrobki i sarkofagi usytuowane na niewielkim wzniesieniu przed wjazdem do miasteczka, pozapadały się w ziemię i pozarastały. W pobliżu szosy w stronę Łomży na terenie dawnego cmentarzyska, zwanego Mogiłki znajduje się grodzisko. Informuje o tym przydrożna płyta.

Budowę kościoła rozpoczęto w 1788 r. i ukończono go w latach 1813-18 z wyjątkiem wież. Otwarty w 1822 r. W 1927 roku dobudowano wieże. Zostały zniszczone w czasie II wojny światowej i odbudowane w latach 1951-52. Kościół późnobarokowy, bazylikowy, trójnawowy. W głównym ołtarzu znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z końca XVII w., zasuwany obrazem św. Józefa z I poł. XIX w. W zwieńczeniu widoczna jest płaskorzeźba Chrystusa. Po bokach stoją rzeźby św. Piotra i Pawła z 1954 r. Ołtarze boczne wykonane w I poł. XVIII w., a przebudowane w obecnym stuleciu. W kościele istnieje nagrobek Stanisława Kisielnickiego, klasycystyczny wykonany z gipsu w 1869 r.

Klasztor, obecnie plebania, został zbudowany w 1791 r. przez franciszkanów. Zostali oni usunięci ze Stawisk w 1867 r. za poparcie powstania styczniowego. Połowę budynku klasztornego przekształcono i przeznaczono na cele świeckie. Początkowo mieściły się w nim koszary, potem szkoła, a około 1935 r. przerobiono kilka cel piętra na salę teatralną. Wyburzono łącznik między klasztorem a kościołem.

Na pamiątkę walki o odzyskanie niepodległości w 1918 r. i walk w 1920 roku, wystawiono w 1924 r. na rynku, na cementowym cokole wizerunek Orła Białego rwącego się do lotu.

W czasie II wojny światowej na terenie miasta istniało getto żydowskie.

12 grudnia 1882 r. urodził się w Stawiskach Akiba Rubinstein, jeden z najwybitniejszych szachistów świata. W latach dwudziestych przeniósł się do Brukseli, gdzie zmarł 14 marca 1961 r.

W czasie Powstania Kościuszkowskiego, 1-2 lipca 1794 r. gen. A. Karwowski zorganizował obóz wojsk powstańczych, a następnie starł się z Prusakami pod Lachowem. Stawiski w 1812 r. strawił pożar. Odbudowane miasto stało się ośrodkiem słynącym z wyrobu kożuchów, sukna i kapeluszy. Czynne były również garbarnie i farbiarnie. Ponownie Stawiski zostały spalone w lipcu 1915 r. w czasie walk wojsk rosyjskich i pruskich. Pod Stawiskami stoczono bitwę z bolszewikami w lipcu 1920 r. W czasie II wojny światowej aktywnie działała placówka AK pod dowództwem kpt. Władysława Steczkowskiego "Biały Orzeł"

Zabytki

• Teren części miasta, nr rej.: 112 z 29 kwietnia 1958.
• Zespół klasztorny franciszkanów, XVII-XIX w.:
  • kościół ob. parafialny pw. św. Antoniego, XVII/XVIII w., 1790-XIX w., 1951-52, nr rej.: 110 z 6 marca 1958;
  • klasztor, ob. plebania, XVII/XVIII w., 1788, nr rej.: 111 z 30 kwietnia 1958.
• Cmentarz rzymskokatolicki, nieczynny, za miastem, 2 połowa XIX w., nr rej.: 329 z 14 września 1987.
• Cmentarz żydowski, 1 połowa XIX w., nr rej.: 375 z 2 sierpnia 1988.
• Cmentarz żydowski z okresu II wojny światowej, w lesie „Płaszczatka”, nr rej.: 426 z 31 grudnia 1991.
• Park dworski z układem alejowym oraz aleja lipowa wzdłuż granicy parku, przy drodze Łomża – Grajewo, XIX w., nr rej.: 75 z 29 kwietnia 1980 oraz 176 z 21 lipca 1981.
• Zespół poczty, ul. Łomżynska 21, 2 ćwierć XIX w., nr rej.: A-290 z 18 czerwca 1987:
  • poczta (budynek główny),
  • wozownia,
  • stajnia.

Edukacja

Przedszkola

• Miejskiego Przedszkola w Stawiskach (ul. Cedrowska 1)

Szkoły Podstawowe

• Szkoła Podstawowa im. Tadeusza Kościuszki w Stawiskach (ul. Polowa 12)

Gimnazja

• Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Stawiskach (ul. Polowa 26)

Szkoły Ponadgimnazjalne

• Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Stawiskach (ul. Smolniki 1)

Szkoły Filialne

• Szkoła Filialna w Budach Stawiskich
• Szkoła Filialna w Jurcu Szlacheckim
• Szkoła Filialna w Dzierzbi

Kultura

Szerzeniem kultury zajmuje się Gminny Ośrodek Kultury, w skład którego wchodzi Biblioteka Publiczna i jej filie znajdujące się w Porytem Włościańskiem i Romanach. Jednym z jego zadań jest organizacja różnego typu imprez o zasięgu gminnym. W GOK – u odbywają się m.in. Walentynki, Dzień Dziecka, Powitanie lata, Święto Niepodległości, Mikołajki. W Gminnym Ośrodku Kultury odbywają się również pokazy osiągnięć sekcji: tanecznej, szachowej, muzycznej, teatralnej oraz spotkania czytelnicze w bibliotekach oraz spotkania świetlicowe.

Sport

W Stawiskach działa założona w 2008 r. drużyna piłkarska GKS Stawiski grająca w B-klasie.

Transport

Przez Gminę Stawiski przebiega ważny szlak komunikacji drogowej, wiodący na Pojezierze Suwalsko-Augustowskie. W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:

• 61 kierunek Augustów-Grajewo-Stawiski-Łomża-Legionowo
• 647647 kierunek Kolno
• 648648 kierunek Nowogród

Znane osoby

• Akiba Rubinstein (1882-1961) – najwybitniejszy polski szachista
• płk. Stanisław Steczkowski – urodził się w Stawiskach 19.12.1897 r. w rodzinie o patriotycznych tradycjach. W listopadzie 1918 roku brał udział w rozbrajaniu Niemców w Stawiskach z ramienia POW.

Zobacz też

• Wielka Synagoga w Stawiskach
• Mała Synagoga w Stawiskach
• Rezerwat przyrody Dzierzbia