Nowogród (województwo podlaskie)

Nowogród – miasto w woj. podlaskim, w powiecie łomżyńskim, nad Narwią, ok. 15 km od Łomży. Jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej Nowogród. Wprawdzie dzisiejszy Nowogród położony jest na wzgórzu, jednak pierwotnie miasto zlokalizowane było u zbiegu rzek Narwi i Pisy, które dziś stanowią szlaki spływów kajakowych, łącząc dorzecze Wisły z Wielkimi Jeziorami Mazurskimi.

Prawa miejskie Nowogród uzyskał w 1427. W 1869 je utracił, a następnie wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości, zostały one przywrócone. W okresie przedrozbiorowym miasto było siedzibą kasztelanii i jednym z ważniejszych grodów Mazowsza. W Nowogrodzie mieścił się także sąd bartny.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. łomżyńskiego. Według danych z 2008 miasto liczyło 2084 mieszkańców.

W miejscowości znajduje się kościół, który jest siedzibą parafii Narodzenia NMP. W strukturze kościoła rzymskokatolickiego parafia należy do metropolii białostockiej, diecezji łomżyńskiej, dekanatu Łomża - św. Brunona.

Z dziejów Nowogrodu

W IX wieku w widłach Pisy i Narwi powstał pierwszy gródek obronny, który istniał aż do XII wieku. Najprawdopodobniej miejsce jego położenia różniło się od współczesnego położenia miasteczka. Ówczesny gród leżał po drugiej stronie rzeki Narwi, po lewej od ujścia Pisy. Świadczą o tym znalezione w tamtym miejscu groty strzał oraz topory bojowe. W XIII wieku na wysokim brzegu Narwi, gdzie obecnie znajduje się skansen, wybudowano nowy gród o umocnieniach drewniano-ziemnych.

Za panowania Kazimierza Wielkiego na wzgórzu Ziemowita powstał murowany zamek, jeden z najstarszych w tym regionie. Pierwsze pisemne wzmianki o Nowogrodzie pochodzą z 27 grudnia 1355. Mówią one o nadaniu przez króla Kazimierza Wielkiego ziemi warszawskiej Siemowitowi III. Z 1320 pochodzi pieczęć Nowogrodu, która jest świadectwem istnienia kasztelanii. Na pieczęci widnieje wizerunek trzech murowanych baszt z otwartą bramą i napisem łacińskim "Signum Novogrodensis". Nowogród prawa miejskie otrzymał dopiero w 1427 od Janusza I Starszego – syna Siemowita III.

W 1794 podczas powstania kościuszkowskiego miasto było jednym punktów polskiej obrony na linii Narwi. W czasie powstania listopadowego w mieście i okolicy doszło do bitwy, w trakcie której oddziały polskie zaatakowały garnizon rosyjski stacjonujący w mieście.

W 1937 mieszkało tutaj 260 rolników, 60 kupców, 15 stolarzy, 17 szewców, 6 młynarzy, ponadto funkcjonowały 34 sklepy. Po wybuchu 2. wojny światowej miasto było miejscem zaciętych walk, toczonych w ramach kampanii wrześniowej. Do obrony wykorzystane były m.in. schrony bojowe, wybudowane latem 1939 w granicach miasta i na przyległych do niego terenach (odcinek Nowogród-Szablak).

W następstwie walk Nowogród doznał bardzo poważnych zniszczeń. W 1978 miejscowość odznaczono - za zasługi w wojnie obronnej z 1939 - Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy.

W Nowogrodzie znajduje się Gimnazjum im. Papieża Jana Pawła II oraz Szkoła Podstawowa, której patronem jest założyciel miejscowego skansenu kurpiowskiego - Adam Chętnik.

Obiekty zabytkowe

• Ciekawym obiektem w Nowogrodzie jest skansen im. Adama Chętnika, prezentujący budownictwo kurpiowskie (najczęściej XIX-wieczne). Skansen ten został założony w 1927 przez etnografa i działacza społecznego - Adama Chętnika. Wprawdzie podczas ostatniej wojny wiele zbiorów zostało zniszczonych bądź zagrabionych, jednak Adam Chętnik podjął starania na rzecz odbudowy skansenu i powiększenia ilości znajdujących się w nim eksponatów. Obecnie skansen kurpiowski, mający charakter parku etnograficznego, prezentuje walory architektoniczne ok. 3000 obiektów, pochodzących z okolicznych terenów.

• Zabytkowy kościół murowany pw. Narodzenia NMP pochodził pierwotnie z XV w. Na przestrzeni lat był wielokrotnie przebudowywany po pożarach i zniszczeniach wojennych. Po zakończeniu ostatniej wojny, odbudowano go w latach 1946-1956 dzięki staraniom proboszczów: ks. Stanisława Prószyńskiego oraz Stanisława Miklaszewicza. W latach 1980-1982 wykonano polichromie wnętrza kościoła, ufundowano dzwony i odbudowano wieże.

• Obok kościoła znajduje się murowana plebania. Zbudowana została w 1882 dzięki staraniom ówczesnego proboszcza ks. W. Sien­kiewicza. Budynek plebanii również znajduje się w rejestrze obiektów zabytkowych. Kilkaset metrów od kościoła znajduje się parafialny cmentarz grzebalny (o pow. 2,8 ha) z bramą i 4 nagrobki o znaczeniu historycznym z 1850.

• Do zabytków należy też cmentarz wojenny żołnierzy polskich z 1920. Położony jest on w północno-zachodniej części Nowogrodu, w lasku przy ul. Sikorskiego. Teren cmentarza wojennego wyznaczony przez wkopane betonowe słupy.