Sokoły (powiat wysokomazowiecki)

Sokoły – wieś w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie wysokomazowieckim, w gminie Sokoły.

Prawa miejskie: 1827-1867 i 1915-1950.

W latach 1975-1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa łomżyńskiego.

Miejscowość jest siedzibą gminy Sokoły.

Historia

Sokoły zostały założone w XIV wieku przez braci Sokołów, protoplastów rodu Sokołowskich, herbu Gozdawa. Pierwsze wzmianki pisane dotyczące miejscowości pochodzą z roku 1446. W 1471 r. czterech Sokołowskich h. Gozdawa dziedziców z Sokół i Kruszewa i Kruszewski z Kruszewa ufundowali erekcję kościoła. „1471 in Sokoły. Stanislaus Sokół, Joannes Kruszewski, Martinus, Stanislaus et Andreas filii Marci cum fratribus haeredes de Sokoły et Kruszewo, ecclesiam in bonis suis haereditariis Sokoły dictis erexerunt et fundaverunt” W 1659 otrzymały przywilej organizowania targów, które trwają do dziś. W 1676 r. do Sokołowskich h. Lilia, czyli Gozdawa należała połowa osady, pozostała część była własnością Kruszewskich herbu Abdank z Kruszewa oraz kościoła.

W końcu XVIII wieku połowa Sokół była własnością kościelną, a druga część należała do Marianny z Kruszewskich Markowskiej. Dzięki jej zabiegom Sokoły w 1827 r. podniesiono do rangi miasta.(Postanowieniem rady administracyjnej Królestwa z dnia 10 maja 1827 roku, w skutek prośby Marianny z Kruszewskich Markowskiej dziedziczki Sokół, z osady wiejskiej, do rzędu miasta wyniesione zostało). W tym czasie odbywało się tu od 5 do 9 jarmarków rocznie.

W roku 1858 miejscowość liczyła 83 domy (3 murowane), 1518 mieszkańców (w tym 1380 Żydów).

W przygotowaniach do powstania styczniowego uczestniczył wikary ks. Stanisław Jamiołkowski. Walenty Dworakowski zajął się m.in. werbowaniem ochotników. 23 I 1863 r. oddział partyzancki złożony z drobnej szlachty, pod dowództwem geometry Leopolda Chrzanowskiego, wszedł w utarczkę zbrojną z kompania rosyjską i chwilowo zajął Sokoły. Po powstaniu miejscowość została pozbawiona praw miejskich.

Pod koniec XIX w. osada należała do powiatu mazowieckiego. W miejscowości znajdowały się m.in.: kościół drewniany, synagoga, szkoła początkowa, przytułek dla ubogich, urząd gminny, 4 wiatraki; liczyła 94 domy i 1909 mieszkańców; powierzchnia użytków rolnych wynosiła 496 morgów.

27 XI 1893 r. zbudowano w pobliżu Kolej Nadnarwiańską prowadzącą z Łap do Ostrołęki. W tym samym roku otwarto szosę Zambrów – Wysokie Mazowieckie – Sokoły – Białystok.

Instytucje użyteczności publicznej działające w Sokołach w okresie gubernialnym:

• Ochotnicza Straż Pożarna założona w roku 1898
• dwie biblioteki publiczne (przy urzędzie gminnym i przy herbaciarni)
• oddział pocztowy, którego naczelnikiem w 1906 r. był Paweł Tkaczuk
• kasa oszczędnościowo-pożyczkowa

Oprócz nauczycieli, urzędników, księży, inteligencję sokolską tworzyli na przełomie XIX i XX w. także wolnopraktykujący: lekarz i felczer Icek Szwajcar (1904) oraz farmaceuta (w 1904 r. – Henryk Kulesza).

W 1919 r. przywrócono Sokołom prawa miejskie. Polacy trudniący się głównie rolnictwem, stanowili 30% mieszkańców. Żydzi pracowali w drobnym handlu, rzemiośle i usługach. W mieście: urząd gminy, kościół, mleczarnia, piekarnia, młyny, wytwórnia kafli. Funkcjonowała filia Stowarzyszenia Rolniczo-Handlowego z Wysokiego Mazowieckiego.

Wśród ludności w wieku powyżej 10 lat, w roku 1921 było ponad 50% analfabetów. Połączenia autobusowe z Wysokiem Mazowieckiem, Tykocinem i Białymstokiem (1 kurs).

Niemcy zajęli Sokoły 10 IX 1939 r. Spalili 8 domów i 16 budynków gospodarczych. Zabito kilkanaście osób. W latach 1941-1942 Żydzi żyli w utworzonym dla nich otwartym gettcie. 1 IX 1942 r. ludność żydowską wywieziono do getta w Białymstoku, skąd trafiła ona do obozu zagłady w Treblince. Zginęło tam co najmniej 900 żydowskich mieszkańców Sokół.

Historia szkolnictwa

W okresie gubernialnym w Sokołach funkcjonowała szkoła jednoklasowa. Przed rokiem 1830 posiadała własny drewniany budynek przeznaczony dla 48 uczniów. W 1898 r. w zrujnowanym już budynku uczyło się 94. uczniów, w wieku 6-16 lat. Szkoła posiadała około 60 arów ziemi uprawnej, ogród i sad.

W 1903 r. zbudowano nowy, drewniany budynek kosztem 5 tys. rubli. Jeden nauczyciel uczył wszystkich przedmiotów. Otrzymywał wynagrodzenie w wysokości 270 rubli rocznie. Nauczyciele: Stanisław Pogorzelski (1871-1876), Antoni Kwiesielewicz (1886-1907), Stanisław Kruszewski (1878), Michał Ostrowski (1907-1910), Franciszek Urbajtis (1910-1914).

W II Rzeczypospolitej w mieście funkcjonowała 7-klasowa szkoła powszechna. Niektórzy nauczyciele: Zofia Perkówna (1928), Zofia Kłoskówna, Zofia Zappowa (1929), Sura Czerwońcowa (przed 1931), Józefa Perkowska (1934), Bronisław Bogacewicz – kierownik (1932-1934, 1941), Leonia Grzywa, Raila Modlińska, Antoni Modliński, Janina Olczak, Aniela Rogińska, Irmina Skolimowska, Stanisław Węgłowski (1941).

Istniały tu również szkoły żydowskie:

• 7-oddziałowa szkoła z 216 uczniami w roku 1922
• szkoła 4-oddziałowa miała w 1923 r. – 164 uczniów, w 1924 r. – 196, w 1925 – 225 uczniów
• szkoła 8-oddziałowa liczyła w 1924 roku 95 uczniów

Historia parafii i kościoła

• Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Sokołach
• Kościół Wniebowzięcia NMP w Sokołach

Obiekty zabytkowe

• murowany spichlerz plebański z około 1830 r.
• drewniana plebania o zrębowej konstrukcji, kryta dachem naczółkowym
• kościół cmentarny pw. Podwyższenia św. Krzyża z roku 1758, dawna cerkiew Bazylianów w Tykocinie

• dzwonnica drewniana z 1853 r., przeniesiona z Tykocina
• kościół parafialny, neogotycki, zbudowany w latach 1906-1912

• grób Karola Glogera, oficera wojsk polskich w czasie powstania listopadowego, stryja Zygmunta Glogera, etnografa i krajoznawcy

Demografia

Wykres liczby ludności Sokół od 1807 roku:

Źródła:

Żydzi w Sokołach

Pierwsi Żydzi osiedlili się w Sokołach najprawdopodobniej w XVI w. W 1765 r. było ich 165. Dane z lat 1816-1817 potwierdzają istnienie tu gminy żydowskiej i kahału. Na początku XIX w. Żydzi posiadali drewnianą bożnicę, cmentarz grzebalny i drewnianą mykwę. W 1867 r. rabinem w Sokołach był Lejbko Bursztyn, a w latach 1869-1902 Jankiel Goldsztejn.

Pod koniec XIX w. było w Sokołach 8 oficjalnych i kilka nielegalnych chederów.

Dochody okręgu bożniczego w Sokołach w 1899 r. pochodziły głównie z: dzierżawy łaźni, koszerni, czytania rodału, z ławek bożniczych, procentu od kapitału, opłat za posługi religijne, ofiar i dobrowolnych składek.

W 1911 r. na 4125 mieszkańców Sokół aż 3679 było Żydami. Lata poprzedzające wybuch I wojny światowej spowodowały liczny wyjazd rodzin, w tym nierzadko do Palestyny. Spis ludności z 1921 r. wykazał, że na 2207 mieszkańców 1558 było Żydami.

W okresie międzywojennym miały tu miejsca, inspirowane przez zwolenników endecji, akcje bojkotu handlu żydowskiego, połączone z demonstracją siły.

Tranzyt

Sokoły położone są przy drodze wojewódzkiej nr 678 (Wysokie Mazowieckie – Białystok) i nr 671 (Sokoły – Stare Jeżewo – Tykocin – Knyszyn – Korycin – Sokolany). droga krajowa nr 8 oddalona o 16 km. Z Sokół można również dojechać do miejscowości:

• Nowe Piekuty i Hodyszewo, gdzie znajduje się Sanktuarium Maryjne Matki Bożej Hodyszewskiej
• Waniewo i Kurowo z siedzibą Narwiańskiego Parku Narodowego

Najbliższe dworce PKP przy linii kolejowej (Białystok-Warszawa) znajdują się w Szepietowie i w Łapach.