Kozarze

Kozarze – wieś w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie wysokomazowieckim, w gminie Ciechanowiec.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa łomżyńskiego.

Historia

Nazwa wsi posiada budowę słowotwórczą opartą o strukturę morfologiczną, podobnie jak w przypadku miejscowości: Rybaki czy Piwowary.

Można przypuszczać, że Kozarze istniały już w końcu XI w. W 1075 roku utworzono Biskupstwo mazowieckie, nadając mu ziemie również na wschodnim Mazowszu, w okolicy grodu w Święcku-Strumianach. Gród był otoczony zwartym kręgiem 44 wsi. W tym czasie nie były one wymieniane. W roku 1203 książę Konrad Mazowiecki potwierdził stan posiadania biskupstwa płockiego, wymieniając również wsie należące do kasztelanii święckiej. Dokument ten został w roku 1239 przepisany, zachowując się do naszych czasów. Według historyków zawiera on jednak niewątpliwie autentyczny stan posiadania biskupstwa mazowieckiego i to z czasów jego fundacji.

W akcie tym wymienia się, że: Bucce, Suchinicowo, Cosane (Kozarze), Woynowo, należące również do grodu w Święcku, zostały nadane na uposażenie kościoła w Zuzeli przez Krystyna Pomianowicza.

Niektórzy właściciele wsi

• początek XVI w. – Stanisław Kiszka, wielki hetman litewski, starosta grodzieński, marszałek ziemski
• 1542 - Jadwiga Ciechonowska c. Stanisława
• 1564 – Jan Szwejko (Świejko), który wszedł w posiadanie tej ziemi poprzez ożenek z ostatnią przedstawicielką rodu Ciechanowieckich, Anną herbu Dąbrowa
• królewski regestr poboru w powiecie drohiczyńskim z roku 1580 informuje, że pod koniec XVI w. posiadaczami wsi byli:
  • Mikołaj Kiszka, który płacił podatek od 7 włóki osiadłej (około 130 ha) i od jednego ogrodnika bezrolnego
  • ślachetny Stanisław Swejkowski z cześnikami swemi i dziatkami, niegdy Antoniego Swejka i z p. wdową Stanisławową z Tworkowic, Kozarzów z włók osiadłych 12 po złotemu, z półwłóczka 1 pustego, gr 5, Od ogrodników bezrolnych 10, po gr. 4
• po śmierci Mikołaja Kiszki w roku 1620 i jego syna Piotra w roku 1621, najprawdopodobniej część Kozarzy, w roku 1622 przeszła na własność Anny Iwanowskiej, siostry Piotra Kiszki
• 1624 – Janusz Kiszka, wojewoda połocki, starosta parnawski i bolnicki odprzedał część wsi Konstantynowi Eustachemu Zalieskiemu, stolnikowi mścisławskiemu
• 1627 – Anna Iwanowska odprzedała własność Janowi Stanisławowi Sapieże, który rok później przekazał pod zastaw 1000. złotych polskich 4 włóki Bożarskie wraz z poddanymi, pisarzowi ziemskiemu drohickiemu. W spisie maiętności Ciechanowieckiej, wykonanej na zlecenie nowego właściciela części wsi, wymienieni:
  • Mikołaj Jazgar, wawrzyniec gryczka, Woiciech griczka, Jakub kucaba, Stanisław Ruchai, Symon (?)ysik, każdy uprawiający czwierc ciągłą i podla siebie czynszową
  • Andrzej Parząnczyk pracujący na półwłoce ciągłej i podla siebie czynszową
  • Jan woicik pracujący na półwłoce ciągłej i podla siebie włokę cynszową
  • Ruchaiko zwanem gryczką posiadający półwłoczek kwi(?)sewski zczynszu
  • Andrzej Parzonka uprawiający półwłoki Tendirendzinski zczynszu

Razem tegoż właściciela w Kozarzach: włók ciągłych 2, czynszowych 4, domów osiadłych 9 z młynarzem, 1. dom pusty.

• na podstawie danych archiwum w Brańsku wiadomo, że w roku 1639 Kozarze należały, prawdopodobnie w części, do Łukasza Ciechanowieckiego-Świejko
• 1649 – Kazimierz Leon Sapieha zbył część wsi należącą wcześniej do Anny Kiszczanki (Iwanowskiej), Maciejowi Zadorowskiemu
• 1649 – Kazimierz Leon Sapieha zapisał w testamencie część wsi, Jerzemu Monwidowi Irzykowskiemu, marszałkowi wiłkomirskiemu i podkomorzemu drohickiemu. Włościanie z Kozarzy mieli ustalony wymiar dziesięciny snopowej na 20 kop żyta rocznie
• koniec XVII i początek XVIII – Marianna Bremerówna, primo voto Ossolińska, secundo voto Oborska
• 1703 – Franciszek Maksymilian Ossoliński
• 2 kwietnia 1806 – od Fryderyka von Kühlen’a wieś Kozarze nabył Antoni Szczuka

Po roku 1795 Kozarze znalazły się pod zaborem pruskim. W wyniku podpisania pierwszego traktatu tylżyckiego z 7 lipca 1807 r. miejscowość należała do Księstwa Warszawskiego, a południowa część Ciechanowca (z kościołem parafialnym) do Cesarstwa Rosyjskiego. Po 3 maja roku 1815 na mocy traktatu rosyjsko-austriacko-pruskiego i kongresu wiedeńskiego z 9 czerwca 1815 ziemia ta znalazła się w obrębie Królestwa Kongresowego, pozostającego pod kontrolą rosyjską.

Ponieważ Nurzec był rzeką graniczną, mieszkańcy Kozarzy (do 1807 r. parafia Ciechanowiec) zostali przydzieleni do parafii w Kuczynie. Dopiero w roku 1998 Biskup łomżyński Stanisław Stefanek erygował w północnej części Ciechanowca nową parafię, pw. NMP z Fatimy, która została wydzielona z parafii Kuczyn. W nowo powstałej parafii znalazły się Kozarze.

Po przeciwnej stronie Nurca, w obszarze od Ciechanowca do Tworkowic, stacjonował oddział wojsk rosyjskich. Obok Ciechanowca wyznaczono tzw. временый лагеръ, przy Tworkowicach Временный Артелериской Лагеръ. Pomiędzy nimi ulokowano постояны лагеръ. Żołnierze stacjonowali w obozie postojowym w tzw. pałatkach. Wały ziemne chroniące żołnierzy zachowały się do dziś.

W drugiej połowie wieku XVIII w miejscowości znajdowała się karczma będąca własnością rodu Ossolińskich, dzierżawiona przez ciechanowieckich żydów: Lejzora Dawidowicza oraz jego syna Tobiasza Lejzorowicza. Karczma istniała również w wieku XIX i na początku XX.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich podaje, że w roku 1827 w Kozarzach w 23 domach żyło 174 mieszkańców.

W roku 1830 dzięki staraniom Dominika Szczuki, włościanie z majątku Nowodwory i wsi Kozarze, mogli pod Tworkowicami bez paszportów przekraczać granicę na Nurcu, aby dotrzeć do pól znajdujących się pod Ciechanowcem.

Na początku XIX w. cegielnia funkcjonowała w obszarze późniejszego majątku Adamowo. W II połowie XIX w. w obrębie majątku Nowodwory, którego część należy współcześnie do Kozarzy również założono cegielnię. Z wypalonych tu cegieł wybudowano między innymi kościół parafialny w Kuczynie i zabudowania pałacowe rodziny Starzeńskich w Ciechanowcu-Nowodworach. Po drugiej wojnie światowej próbowano cegielnię uruchomić ponownie, lecz zrezygnowano z powodu niewielkich już złoży gliny.

Pod koniec XIX w. wieś w powiecie mazowieckim, gmina Klukowo, parafia Kuczyn. Osad 42. Grunty rolne o powierzchni 639 morgów. W roku 1929 wymieniony, gospodarujący na 118 ha ziemi w Adamowie, właściciel ziemski - Kołaczkowski Stan.

W roku 1921 we wsi 51 gospodarstw i 292. mieszkańców (146 mężczyzn i 146 kobiet). Wszyscy zadeklarowali narodowość polską i wyznanie rzymskokatolickie. W folwarkach: Adamowo 1 dom i 6. mieszkańców, w Dominikowie 4 domy i 96. mieszkańców.

W 1939 r. Kozarze na krótko znalazły się pod okupacją niemiecką, a na mocy porozumienia rosyjsko-niemieckiego z dnia 23 sierpnia 1939 i dodatkowego, tajnego protokołu z dnia 28 września 1939 pod rosyjską. W obszarze pobliskiego majątku Dominikowo znajdowało się polowe lotnisko rosyjskie oraz szkoła kadetów, natomiast w Adamowie, również wysiłkiem mieszkańców Kozarzy, Sowieci zbudowali cztery bunkry, wchodzące w skład Linii Mołotowa. Pod piąty wykonano wykopy, lecz z powodu niemieckiego uderzenia w dniu 22 czerwca 1941 zaplanowanego zadania nie ukończono.

Wyzwolenie Kozarzy spod okupacji hitlerowskiej nastąpiło 13 sierpnia 1944 roku. Jednak walki pomiędzy formującą się władzą ludową a oddziałami podziemia polityczno-wojskowego toczyły się na tym terenie do roku 1948.

Zmiany przynależności administracyjnej

• okres pierwszych Piastów i rozbicia dzielnicowego – Mazowsze
• 1238 – Księstwo Halicko-Włodzimierskie
• 1280 – Wielkie Księstwo Litewskie
• wiek XIV – wielokrotne zmiany przynależności między Litwą a Polską
• 2 września 1391 – Władysław Jagiełło nadał ziemię drohicką Januszowi I
• początek XV w. – ponownie Wielkie Księstwo Litewskie, województwo trockie
• 1513-1795 – województwo podlaskie w I Rzeczypospolitej, powiat drohiczyński
• 1795-1807 – Prusy Nowowschodnie, departament białostocki, powiat drohiczyński
• 1807-1815 – departament łomżyński, powiat tykociński
• 1816-1837 – województwo augustowskie, obwód łomżyński, powiat tykociński
• 7 marca 1837-1842 – gubernia augustowska z siedzibą w Łomży, powiat tykociński
• 1842-1844 – gubernia augustowska, powiat łomżyński, okręg tykociński
• 1 stycznia 1845-1867 – gubernia augustowska, powiat łomżyński
• 1867-1918 – gubernia łomżyńska, powiat mazowiecki z siedzibą w Mazowiecku (obecnie Wysokie Mazowieckie)
• II Rzeczpospolita – powiat wysokomazowiecki
• od 10 września do 28 września 1939 – krótka okupacja niemiecka
• 29 września 1939 – 22 czerwca 1941 – (okupacja sowiecka) – Zachodnia Białoruś, obwód białostocki
• 22 czerwca 1941 – 13 sierpnia 1944 – (ponowna okupacja niemiecka) – Prusy Wschodnie, Bezirk Bialystok (Okręg białostocki)
• 13 sierpnia 1944 – 31 grudnia 1972 – organizowanie się administracji polskiej – powiat wysokomazowiecki
• 1 stycznia 1973 – 31 maja 1975 – powiat siemiatycki
• 1 czerwca 1975 – 31 grudnia 1998 – gmina Ciechanowiec, województwo łomżyńskie (powiaty nie istniały)
• od 1 stycznia 1999 – powiat wysokomazowiecki

Po wojnie i współcześnie

W wyniku reformy rolnej z lat 1944-1945 w obrębie Kozarzy znalazł się w całości pobliski majątek ziemski Adamowo (ostatni przedwojenny właściciel Wacław Życiński), jak i w dużej części Dominikowo (wchodzący w skład posiadłości ziemskiej Nowodwory) – ostatni właściciel Michał Starzeński.

Powojenne działania i inwestycje w Kozarzach

• 1944 – przygotowanie budynku szkoły do prowadzenia zajęć

• połowa lat 50. – doprowadzenie programu I Polskiego Radia z radiowęzła w Ciechanowcu za pomocą linii napowietrznej. Odbiornikami były tzw. toczki, zwane również kołchoźnikami. Instalacja działała do końca lat 60.
• koniec lat 50. – położenie nowego bruku w części wioski
• 1959 – zbudowano nową szkołę. W starej urządzono dwa mieszkania dla nauczycieli
• grudzień 1960 – doprowadzenie energii elektrycznej, oświetlenie wioski lampami ulicznymi
• początek lat 60. – Kółko Rolnicze zostało wyposażone w podstawowy sprzęt
• połowa lat 60. – utwardzenie żwirem pozostałej części drogi prowadzącej do Ciechanowca
• połowa lat 60. – utworzenie strefy przeciwpożarowej w środkowej, najbardziej zagęszczonej części wioski – wymiana słomianego przykrycia dachów na ognioodporne przykrycie dachówkowe lub eternitowe
• 1974 – urządzenie przez członków LZS boiska piłki nożnej na tzw. wądoliskach, przy wpółpracy z władzami Gminy w Ciechanowcu
• 1975 – zorganizowanie Klubu Rolnika, wyposażenie pomieszczenia w stoliki, krzesła, szafki
• 1979 – adaptacja budynku szkoły podstawowej na potrzeby Domu Pomocy Społecznej dla 18 pensjonariuszy
• 1981 – położenie dywanika asfaltowego na żwirowej części drogi
• 1985 – rozpoczęcie budowy nowych obiektów DPS, gdzie umiejscowiono też kaplicę pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego, dostępną również dla mieszkańców wioski. Inwestycję ukończono w roku 1994
• początek lat 90. – budowa remizy strażackiej z przestronną salą i zapleczem kuchennym. Strażacy dysponują jednym wozem bojowym
• początek lat 90. – doprowadzenie wody ze studni głębinowej w Ciechanowcu z możliwością podłączenia węży strażackich do sieci wodnej
• 1995 – uruchomienie oczyszczalni mechaniczno-biologicznej przy Domu Pomocy Społecznej o przepustowości 40 m3/d.
• 2001 – przebudowa i wyasfaltowanie brukowanej części drogi
• 2005 – położenie chodnika z jednej strony zmodernizowanej drogi
• wrzesień 2008 – zakup średniego samochodu strażackiego dla OSP
• 2010 – opracowanie Planu odnowy miejscowości Kozarze
• 2011:
  • IV-VIII - prace nad przebudową świetlicy wiejskiej wraz z zagospodarowaniem otoczenia
  • 3 IX - w pięćdziesiątą rocznicę powstania, OSP w Kozarzach otrzymała sztandar ufundowany przez instytucje, firmy i osoby prywatne

Demografia

Kozarze są najbardziej zaludnioną wsią w gminie Ciechanowiec. W roku 2001 stanowiły 4,2% ogółu populacji gminy. Mieszkańcy zajmują się przede wszystkim prowadzeniem gospodarstwach rolnych. Kilka osób pracuje w pobliskim Ciechanowcu, a kilkunastoosobowa grupa w Domu Pomocy Społecznej.

Wykres liczby ludności Kozarzy od 1827 roku:

Źródła:, , , , ,

Warunki naturalne

Krajobraz wsi zbliżony jest do naturalnego. Pomiędzy obszarami wysoczyznowymi, a doliną Nurca występują duże deniwelacje. Wysokości względne pomiędzy poszczególnymi formami morfologicznymi dochodzą do kilkunastu metrów, a nachylenia terenu sięgają miejscami ponad 20°.

Płynący w pobliżu Nurzec wyznacza naturalną granicę między Wysoczyzną Wysokomazowiecką a Drohiczyńską. W okolicy przeważają sosnowe lasy o umiarkowanemu zwarciu podszytu.

Klimat ma charakter umiarkowany, przejściowy z wyraźnym wpływem czynników kontynentalnych. Lato trwa średnio 60-70 dni, a zima 100-110 dni. Współczynnik zachmurzenia wynosi (6,4) i jest niższy od współczynnika dla Polski. Według A. Górniaka Kozarze leżą w obrębie mazowieckiego regionu klimatycznego, subregion nadbużański. Suma rocznych opadów wynosi około 600 mm. Ich największa intensywność przypada na okres od kwietnia do września (60%). Dominują wiatry zachodnie – 23,9%. Średnie prędkości wiatrów wynoszą 2,3 m/s.

Część wsi zawiera się w tzw. Obszarze Chronionego Krajobrazu Doliny Bugu i Nurca.

Organizacje pożytku publicznego

• Ochotnicza Straż Pożarna, jednostka typu "S", Kozarze 9B, 18-230 Ciechanowiec
• Stowarzyszenie na rzecz osób niepełnosprawnych "NATURA", Kozarze 63, 18-230 Ciechanowiec
• Stowarzyszenie "TUTOR", Kozarze 93, 18-230 Ciechanowiec
• Dom Pomocy Społecznej

Usługi

• dwa gospodarstwa agroturystyczne, w tym jedno o profilu artystyczno-ekologicznym
• cztery zakłady świadczące usługi remontowo-budowlane
• zakład krawiectwa damskiego, ciężkiego i męskiego
• sklep spożywczy
• firma handlu stałego i obwoźnego

Urodzeni w Kozarzach, mieszkali w Kozarzach

• Adam Wilkowski (1897-1941) - kapłan diecezji płockiej
• Stanisław Tenderenda (1898-1984) - ksiądz katolicki, prałat, profesor w Seminarium Duchownym w Płocku
• Czesław Wilkowski (1916-2009) - ksiądz katolicki, Kanonik Honorowy Kapituły Kolegiackiej Sejneńskiej
• Zdzisław Tadeusz Mikołajczyk (1928-2007) - ksiądz katolicki, prałat, kapelan Jego Świątobliwości

Obiekty zabytkowe i pamięci narodowej

• dwa domy drewniane z początku XX w.
• cmentarz–mogiła zbiorowa, z okresu II wojny światowej, przy drodze do Ciechanowca. Pochowano tu około 200 Polaków, Żydów, jeńców radzieckich rozstrzelanych w latach 1941-1944. Wpisany do rejestru zabytków pod nr rej. A-427, decyzją wojewody łomżyńskiego z dnia 30 grudnia 1991 r.
• mogiła zbiorowa - zlokalizowana w lesie, między wsią Kozarze i Zaszków. Granitowa płyta memoratywna z napisem: Wymordowani przez okupanta hitlerowskiego w czerwcu 1944 r. Cześć Ich Pamięci. Pochowano tu 80 niezidentyfikowanych osób narodowości polskiej
• przydrożny krzyż z roku 1890,za którym pochowani są zabici z okresu I wojny światowej
• fragment czółna (dłubanki), długości 5,35 m, z I w. p.n.e., znaleziony nad urwiskiem Nurca, wykonany z drewna dębowego, konserwowany w latach 1999-2004 w Muzeum Archeologicznym w Biskupinie. Współcześnie zabytek jest wyeksponowany w Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu.