Czersk

Czersk (kaszb. Czérsk) – miasto w południowej części województwa pomorskiego, w powiecie chojnickim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Czersk. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. bydgoskiego.

Prawa miejskie od 1 lipca 1926 roku.

Historia

Starożytność

Osadnictwo w Czersku i okolicach ma swoją genezę w kulturze wschodniopomorskiej. Znaleziska archeologiczne wskazują na to, iż na przełomie naszej ery z Tucholi przez Czersk, Rytel i Chojnice do Bałtyku biegła odnoga szlaku handlowego. Z tego okresu pochodzą także Kamienne Kręgi w Odrach.

W Czersku ustalono stanowiska archeologiczne z wczesnej epoki żelaza (ok. 500 p.n.e. - ok. 125 p.n.e.).

Średniowiecze

Odkryto ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego (VII-XIII wiek) choć rozwijało się ono mało intensywnie ze względu na niekorzystne położenie geograficzne tej krainy. W XII wieku Czersk wchodził w skład tzw. Zaborów, czyli obszarów leżących za borami, a te z kolei w skład kasztelanii raciąskiej. Podczas panowania książąt pomorskich osada była urządzona na prawie polskim. Pierwsze wzmianki pochodzą z 1330. Za panowania Krzyżaków, od 1309 Czersk i jego okolice należały do komturstwa tucholskiego. W czasach wojny trzynastoletniej (1454-1466) okoliczni Borowiacy dostarczali żołnierzom Kazimierza IV Jagiellończyka znaczne ilości prowiantów i za to otrzymali od króla przywilej o charakterze miejskim. Po zawarciu II pokoju toruńskiego Czersk wrócił do Polski i stał się królewszczyzną (wsią królewską). Czersk należał wtedy do starostwa tucholskiego i był siedzibą sądu bartnego. W 1565 w Czersku była karczma, młyn wodny o jednym kole napędowym oraz kościół. Ludność trudniła się bartnictwem, co wynikało z dużego zalesienia okolic. Staroście bartnemu - Jakubowi Glusowi - podlegało 24 bartników z "puszczy czerskiej". Ze względu na postępujący wyrąb puszczy następował upadek bartnictwa. Bartnicy skarżyli się:

W XVII wieku we wsi powstał browar i Czersk stał się siedzibą tzw. Ekonomii Czerskiej, która była dzierżawiona m.in. przez Raczyńskich herbu Nałęcz, Kilińskich herbu Junosza, a od połowy XVII wieku przez Łukowiczów, którym nadano Ekonomię w wieczyste użytkowanie.

Potop szwedzki

W latach 1655-1660 Czersk podupadł, w wyniku zniszczeń wojennych Potopu szwedzkiego. Miejscowa ludność wraz z proboszczem - ks. Gradzikowskim - musiała kryć się przed Szwedami w pobliskich lasach. Dla odbudowy zrujnowanego miasta przyczynić się miało uzyskane od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego prawo odbywania jarmarków w Czersku.

W administracji kościelnej Czersk wraz ze Starogardem stanowił odrębny dekanat z siedzibą w Czersku. W wieku XVII i XVIII w Czersku istniała szkółka parafialna.

Zabór pruski

W 1809 w Czersku, za zgodą właściciela dóbr czerskich Jana Warsza (Nepomuka Wazy) Dembińskiego, zorganizowano szkołę dla dzieci z tej wsi i okolic, fundując pensję nauczycielowi. Nauka odbywała się głównie w zimie, a dzieci czytały różne podręczniki gromadzone przez nauczyciela. Jan Dembiński na podstawie zarządzeń państwowych z 1816 przyznał prawo własności 16 gburom w zamian za pracę na jego gruntach przez określoną liczbę dni w tygodniu. Warunki te przez gburów nie zostały przyjęte i proces regulacji stosunków chłopskich w Czersku został zakończony w 1856, a nawet jeszcze w 1916 była rozpatrywana sprawa uprawnień tychże 16 gburów czerskich do połowu ryb.

21 lutego 1832 w Czersku zatrzymał się na nocleg jeden z pierwszych oddziałów Powstania listopadowego maszerujący z Tczewa. Oddział liczył 120 szeregowych i 40 oficerów pod dowództwem Wincentego Pola. Wydarzenie to Wincenty Pol upamiętnił w swoim wierszu.

W latach 1828-1830 dokonano przebudowy tzw. traktu napoleońskiego przechodzącego przez Czersk wyznaczając tę szosę na trasę poczty królewskiej. W 1867 we wsi powstała pierwsza apteka, w 1870 uruchomiono ekspedycję pocztową z telegrafem zajmującą się również przewozem podróżnych, a w latach 1871-1873 przez Czersk wybudowano dwutorową linię kolejową z Berlina do Królewca i Gdańska w ramach sieci Preußische Ostbahn. Czersk uzyskał połączenie ze Szlachtą, a przez nią Laskowicami i Skórczem. Do Szlachty pierwszy pociąg ruszył 20 sierpnia 1908. Czersk stał się ośrodkiem przemysłu drzewnego. Jego rozwój ekonomiczny zaowocował tym, że w 1880 w Czersku był już Bank Ludowy, Spółka Rolniczo-Handlowa, a obok młyna wodnego - tartak (zwany wówczas piłą), cegielnia i browar. W ciągu roku odbywały się cztery wielkie targi kramne i na bydło.

Na przełomie XIX i XX wieku w Czersku powstała Fabryka Maszyn Rolniczych Victoria. Właściciele tej i innych fabryk i zakładów wyzyskiwali pracujących w nich robotników, co doprowadziło do fali strajków w latach 1904-1910. W tym okresie dochodziło także do strajków szkolnych. W strajku szkolnym od 5 listopada 1906 do 18 kwietnia 1907 wzięło udział 207 uczniów. Dwóch z nich - inicjatorzy strajku przeciwko nauce religii w języku niemieckim Władysław Narloch i Antoni Wiśniewski otrzymali karę chłosty po 12 kijów.

Miasto zwiększało liczbę mieszkańców w tamtym okresie przyrost był kilkusetprocentowy i przedstawiał się następująco:

Okres międzywojenny

Na mocy traktatu wersalskiego w dniu 20 stycznia 1920 (albo 29 stycznia 1920) do Czerska wkroczyły wojska polskie, przejmując wieś w posiadanie polskie. W Czersku utworzono gminę jednostkową, a pierwszym sołtysem i wójtem (komisarycznym) został Józef Ostrowski. W dniu 14 maja 1926 ukazało się Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 kwietnia 1926 r. o zezwoleniu gminie wiejskiej Czersk w powiecie chojnickim w województwie pomorskim na przyjęcie ustroju według pruskiej ordynacji miejskiej dla sześciu prowincyj wschodnich z dnia 30 maja 1853 r. (Dz. U. z 1926 r. Nr 48, poz. 289) i zgodnie z wyznaczonym tam terminem 1 lipca 1926 Czersk otrzymał prawa miejskie. Pierwszym stałym burmistrzem był wybrany przez Radę Miejską Paweł Trybull. W 1927 w Czersku - już jako mieście - powstał Okręgowy Pomorski Inspektorat Straży Granicznej. Liczba mieszkańców miasta wynosiła:

W latach międzywojennych w Czersku funkcjonowało kilka fabryk mebli. Około 80% produkcji tych fabryk kierowane było na rynki Śląska i Warszawy, w mieście działała tez odlewnia żelaza, wspomniana już fabryka maszyn rolniczych, 8 tartaków, 3 młyny parowe i jeden wodny oraz 2 browary. w mieście odbywały się systematycznie duże targi i jarmarki.

15 października 1928 oddano do eksploatacji linię kolejową z Czerska do Bąka, będący zarazem dogodnym połączeniem do Gdyni. W latach 1928-1929 wybudowano betonową szosę łączącą Czersk z Tucholą. W mieście powstawały nowe domy prywatne i komunalne. Zmodernizowano gazownię, założono system kanalizacji, uregulowano stosunki wodne.

Dotychczasowa szkoła prywatna o profilu czteroklasowym została przekształcona w sześcioklasową szkołę wydziałową. Do dwóch szkół 7-klasowych uczęszczało łącznie 813 dziewcząt i chłopców. W Czersku znajdowała się też ochronka i szkoła zawodowa. W Czersku funkcjonowała drukarnia i w mieście wychodziły następujące gazety:

Istotną część mieszkańców Czerska stanowili Niemcy - w 1910 r. 30% ogółu ludności, w 1934 r. około 12%. Zajmowali oni w mieście silną pozycję ekonomiczną, będąc w posiadaniu około połowy jego zakładów przemysłowych. Sytuacja ta, szczególnie w kontekście złych stosunków polsko-niemieckich i bliskości granicy, powodowała poważne napięcia społeczne.

Nocą z 23 na 24 sierpnia 1939 na Pomorzu zarządzono niejawną, alarmową mobilizację. Do Czerska przybyli rezerwiści z okolicznych wsi i utworzono Batalion Obrony Narodowej Czersk, któremu nadano kryptonim 85. Baonu Piechoty. Jednostka ta po zmobilizowaniu liczyła około 900 żołnierzy (bez artylerii) i następnie weszła w skład Grupy Operacyjnej Czersk, której główny trzon stanowiła Pomorska Brygada Kawalerii. 28 sierpnia 1939 Grupa Operacyjna Czersk pod dowództwem gen. Stanisława Grzmot-Skotnickiego przeniosła miejsce dowodzenia z Tucholi do Czerska. Gen. Grzmot-Skotnicki oprócz Grupy Operacyjnej Czersk miał także w dyspozycji 81. Dywizjon Pancerny (stanowiący odwód dowódcy) oraz 1. pluton Eskadry towarzyszącej.

II wojna światowa - działania w Czersku

W pierwszym dniu wojny, w godzinach 16-17, Batalion Obrony Narodowej Czersk odpierał napór nieprzyjaciela na stanowiskach obronnych rejonu Chojnice - Jezioro Charzykowskie. W wyniku zmasowanej ofensywy sił niemieckich wycofano się rejon wsi Mylof. Straty własne wynosiły około 50-60%. W takim stanie nastąpiło wycofanie wojsk polskich w okolice Błądzimia i częściowe rozproszenie w Borach Tucholskich. Utrudnieniem były silne bombardowania samolotów niemieckich - znaczna część żołnierzy dostała się do niewoli niemieckiej.

Wojska niemieckie weszły do Czerska 3 września 1939 około godziny 10. Niemieckim komendantem miasta został Gross, który zorganizował aparat okupacyjnego terroru - placówki służby bezpieczeństwa, policji ochronnej (Schutzpolizei), żandarmerii (komendant Korsanke) i Gestapo. Rozebrano synagogę zbudowaną w 1868, a nazwę miasta zmieniono na Heiderode (25 kwietnia 1942).

Okupant przystąpił do systematycznej likwidacji polskiej inteligencji i osób, które zostały uznane za niebezpieczne dla III Rzeszy. 18 października 1939 za współpracę z partyzantami demonstracyjnie zamordowano rodzinę Jana Kiedrowskiego ze Strugi, a 4 listopada dokonano masowej egzekucji 28 mieszkańców Czerska w lesie pod Łukowem. Niemcy wywłaszczali Polaków i zsyłali ich do obozów koncentracyjnych.

Kalendarium

• XIII w. – pierwsze wzmianki o miejscowości (nazwa Czirsk)
• 1309 – wejście pod panowanie zakonu krzyżackiego
• 1382 – lokacja wsi na prawie chełmińskim
• 1466 – na mocy II pokoju toruńskiego włączenie w obszar Prus Królewskich
• XVII w. – wieś została zniszczone podczas wojen szwedzkich
• 1772 – wejście w obszar zaboru pruskiego
• 1873 – uzyskanie połączenia kolejowego, w wyniku czego następuje rozwój miasta i zapoczątkowanie rozwoju przemysłu drzewnego
• 1913 – zakończenie budowy obecnego kościoła parafialnego
• 1920 – ponownie w granicach Polski
• 1924 – wizyta prezydenta Stanisława Wojciechowskiego
• 1926 – nadanie praw miejskich
• 6 sierpnia 1928 – wizyta prezydenta Ignacego Mościckiego
• 1939-1945 – wcielenie do III Rzeszy (26 października 1939), egzekucje mieszkańców
• 25 kwietnia 1942 – okupacyjna administracja III Rzeszy wprowadza dla miasta okupacyjną nazwę niem. Heiderode
• 21 lutego 1945 – wyzwolenie spod okupacji hitlerowskiej przez żołnierzy Armii Czerwonej
• 1994–2002 – przebudowa centrum miasta

Zabytki

• Cmentarz parafialny św. Marii Magdaleny - ul. Królowej Jadwigi.
• Kościół neogotycki św. Marii Magdaleny wzniesiony w latach 1910-1913, halowy, trójnawowy, na planie krzyża, z wieżą o wysokości 40 metrów. Barokowy ołtarz Trójcy Świętej fundowany w 1611, pochodzący pierwotnie z katedry pelplińskiej, którego centralnym elementem jest obraz Trójcy Świętej pędzla Hermana Hana. Ołtarz Świętego Krzyża w stylu rokokowym z 1766, ołtarz Świętego Michała Archanioła z połowy XVIII wieku, drewniana chrzcielnica w stylu rokokowym z 1766, kropielnice – romańska z XIII wieku i gotycka z XV wieku. Organy w stylu baroku nadwiślańskiego z 1913.
• Plebania przy kościele zbudowana w 1828 z cegły, z cechami klasycystycznymi. Budynek parterowy, wolno stojący, na planie prostokąta. Na osi budynku, od frontu niewielka sień. Dach dwuspadowy z tzw. powieką, kryty dachówką.
• Modernistyczny ratusz z ok. 1926 z cechami neogotyckimi, z wykuszem, zwieńczony szczytem.
• Zespół sądu grodzkiego (obecnie Zakład Karny Czersk) wybudowany w latach 1911-1913 wraz z budynkiem sędziego.
• Szkoła ewangelicka (obecnie Zespół Szkół im. Jana Pawła II) z lat 1896-1897.
• Szkoła (obecnie Zespół Szkół Licealnych) z początku XX wieku.
• Dom dla małych dzieci (obecnie przychodnia lekarska) z 1914.
• Zespół dworca kolejowego - dworzec z ok. 1900, budynek ekspedycji, dwie wieże ciśnień, 6 domów pracowniczych przy ul. Kolejowej.
• Budynek poczty z ok. 1900.
• Zajazd (obecnie restauracja) z końca XIX.

Infrastruktura

Transport kolejowy

Przez miasto przebiegają dwie linie kolejowe:

• linia kolejowa nr 203 z Tczewa do Kostrzyna nad Odrą – dwutorowa linia niezelektryfikowana tzw. Ostbahn.

• linia kolejowa nr 215 z Laskowic Pomorskich do Bąka – jednotorowa linia niezelektryfikowana.

Do dyspozycji podróżnych jest stacja kolejowa Czersk. Miasto posiada bezpośrednie połączenia kolejowe z Tczewem, Chojnicami, Laskowicami, Bydgoszczą, Gdynią, Kościerzyną. Pociągi zapewniają Arriva RP i PKP Przewozy Regionalne.

Transport drogowy

Przez teren miasta przebiegają następujące drogi:

• Droga krajowa nr 22: Grzechotki - Malbork - Starogard Gdański - Czersk - Chojnice - Człuchów - Wałcz - Gorzów Wielkopolski - Kostrzyn nad Odrą (główna droga przebiegająca przez miasto i gminę – popularnie zwana berlinką), stanowiąca połączenie Czerska z Trójmiastem, Piłą i Koszalinem.
• Droga wojewódzka nr 237: Mąkowarsko - Tuchola - Czersk, stanowiąca połączenie z Bydgoszczą.

Komunikację autobusową w Czersku i okolicy zapewniają przedsiębiorstwa PKS Chojnice i PKS Starogard Gdański. Miasto posiada bezpośrednie połączenia autobusowe z Gdańskiem, Bydgoszczą, Chojnicami, Tucholą, Starogardem Gdańskim, Tczewem, Czarną Wodą oraz mniejszymi miejscowościami w bliskiej okolicy.

Związani z Czerskiem

• Mieczysław Piechowski – dziennikarz i polski działacz patriotyczny.
• Wincenty Pol – wizytę w Czersku upamiętnił w wierszu "Nocleg w Czersku", patron tutejszego liceum ogólnokształcącego.
• Lidia Główczewska – działaczka ruchu oporu podczas II wojny światowej i była więźniarka niemieckiego obozu koncentracyjnego Stutthof.

Czersk w twórczości

Miasta partnerskie

• Boizenburg/Elbe

Zobacz też

• Cmentarz żydowski w Czersku