Rytel

Rytel – duża wieś borowiacka w Polsce położona w województwie pomorskim, w powiecie chojnickim, w gminie Czersk zamieszkana przez Borowiaków przy drodze krajowej nr 22.

W latach 1934-1954 i 1973-1976 miejscowość była siedzibą gminy Rytel. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa bydgoskiego.

Rytel to stara osada pomorska, położona nad rzeką Brdą (217 km). Wśród znalezisk archeologicznych z tego terenu dominują wyroby z przełomu epok brązu i żelaza datowane na 1700 - 1200 p.n.e. Najprawdopodobniej nazwa Rytel pochodzi od nazwiska karczmarza Retel.

Za umowną datę powstania miejscowości można przyjąć rok 1430, kiedy to ówczesny komtur krzyżacki z Tucholi, Jost Hohenkircher, wystawił Marcinowi Retel, karczmarzowi oraz jego spadkobiercom przywilej nadawczy na karczmę. Obiekt ten występował w lustracji dóbr królewskich z 1570 r., gdzie mowa jest "o karczmie należącej do starostwa tucholskiego... położonej w puszczy, na gościńcu chojnickim do Gdańska".

W latach 1842 - 1847 wybudowano kosztem 1,5 mln marek Wielki Kanał Brdy długości 21 km (14 km w wykopie, 7 km w nasypie), rozpoczynający się w Mylofie, a kończący przy Barłogach. Zadaniem kanału było doprowadzenie wody z Brdy do nawodnienia kompleksu łąk w rejonie Czersk - Barłogi. Szerokość kanału w koronie to 16 m, a w okresie szczytowym doprowadza średnio 9 m3 wody na sekundę. W 1870 r. Rytel otrzymał linię kolei dwutorowej i ekspedycję pocztową, zamienioną w 1885 r. na stałą pocztę. W 1899 r. zakończono budowę szkoły z czerwonej cegły (obecnie siedziba gimnazjum). W 1885 r. mieszkało w Rytlu 605 katolików, 57 ewangielików i 9 Żydów. W 1891 r. Niemiec N. Splet wybudował w Rytlu drugi tartak i młyn parowy, sprzedając później całość Kreńskiemu. Dwa lata później rozparcelowano majątek Klińskiego z Kłodni, położony na prawym brzegu Brdy. Z parcel skorzystali mieszkańcy Rytla. Gmina ewangielicka w 1891 r. wybudowała dla swoich parafian drewnianą kaplicę, a w 1909 r. kościół murowany, wyburzony po 1945 r. (obecnie w tym miejscu znajduje się Wiejski Ośrodek Zdrowia). W latach 1897 - 1899 wybudowano kaplicę katolicką z drewna. 15 września 1899 r. utworzono z parafii czerskiej kurację, której pierwszym proboszczem został ks. A. Kowalkowski, były wikary z Czerska, autor pieśni "Kiedyś o Jezu chodził po świecie". W latach 1909 - 1911 w miejsce drewnianej kaplicy wybudowano neobarokowy, masywny kościół z wieżą, pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny.

W okresie międzywojennym istniały w Rytlu dwa tartaki parowe, z których M. Kreńskiego należał do największych na Pomorzu. W 1933 r. zatrudniał ok. 200 robotników i przetwarzał miesięcznie 3300 m3 drewna. Tarcicę zbywał w 70% w Anglii, resztę wysyłając do Wolnego Miasta Gdańska oraz całego kraju. Jako nieliczny skutecznie konkurował z firmami z Finlandii i ZSRR. We wsi istniały trzy oberże oraz 6 sklepów spożywczych i przemysłowych. W 5-klasowej szkole powszechnej uczyło się ok. 200 dzieci. W 1933 r. Rytel zostaje siedzibą władz gminy zbiorczej.

W dniu 3 września 1939 r. wkroczyły do Rytla wojska niemieckie. Jedną z pierwszych ofiar był kierownik szkoły, Władysław Reszka. Szkoła rozpoczęła nauczanie dopiero na początku 1940 roku. Już w 1941 r. zorganizowała się w Rytlu gminna grupa Związku Walki Zbrojnej. Na czele gminnej komendy TOW "Gryf Pomorski" stanął Konrad Nałęcz ps. "Orlik". Bunkry partyzanckie zbudowano nad jeziorem Kociołek, położonym niedaleko Rytla. W okresie okupacji działał w Rytlu konspiracyjny punkt biblioteczny, którym kierował nauczyciel Kazimierz Korda. Dnia 22 lutego 1945 r. wojska radzieckie 49 Armii 2 Frontu Białoruskiego wyzwoliły Rytel. W walkach wyzwoleńczych na terenie gminy poległo 82 żołnierzy radzieckich. Ciała poległych ekshumowano 8 listopada 1946 r. i przewieziono na cmentarz w Czersku.

Po wojnie następuje szybka odbudowa wsi ze zniszczeń. Od kwietnia 1945 r. działa już szkoła, a w lipcu powstaje Gminna Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska". W lutym 1948 r. uruchomiono przystanek osobowy PKP Rytel Wieś, a w następnym roku otwarto bibliotekę gminną. W 1973 r. po likwidacji gminy, wieś powraca do roli sołectwa. W latach 1969 - 1970 następuje rozbudowa szkoły podstawowej, czego uwieńczeniem jest budowa w 1995 r. jednej z najnowocześniejszych w województwie sali gimnastycznej. Na Brdę powracają, po dłuższej nieobecności krajowe i międzynarodowe spływy kajakowe. Udział w krzewieniu lokalnej kultury ma nowo powstały Wiejski Dom Kultury. Liczne sekcje, zwłaszcza wokalno - instrumentalna, tworzone od podstaw przez p. Halinę Mayer oraz nieżyjącego już byłego kierownika Wiejskiego Domu Kultury p. Henryka Korzeniewskiego, licznie reprezentują Rytel podczas różnych uroczystości, imprez okolicznościowych oraz festiwali. Nie sposób w tym miejscu pominąć drużyny piłkarskiej Brda Rytel, która oprócz dostarczania wielu emocji, podczas rozgrywek ligowych, pełni funkcję niestrudzonego propagatora sportu. W 2002 r. oddano do użytku nowoczesną oczyszczalnię ścieków. Rytel liczy obecnie ok. 2000 mieszkańców. Wieś posiada szkołę podstawową, gimnazjum, ośrodek zdrowia, dom kultury, restaurację, bar, kilkanaście sklepów spożywczo - przemysłowych. Mieszkańcy znajdują zatrudnienie w lokalnych, niewielkich zakładach produkcyjnych oraz utrzymują się z rolnictwa. Jednak znaczna większość zatrudniona jest w zakładach pracy znajdujących się w okolicznych miastach Chojnicach i Czersku. O walorach turystycznych Rytla przekona się każdy kto choć raz odwiedzi to miejsce. Od wielu już lat wiele osób właśnie tutaj wybiera sobie miejsce na wypoczynek. Otoczona lasami wieś, położona malowniczo nad rzeką Brdą przyciąga turystów z kraju i z zagranicy. Mimo, że bum turystyczny wieś przeżywała w latach 70-tych i 80-tych, okolice Rytla to wciąż mekka dla wędkarzy i zbieraczy runa leśnego. To także doskonałe miejsce do wędrówek rowerowych i pieszych.

Inne miejscowości o nazwie Rytel: Rytele Suche, Rytele Święckie, Rytele-Olechny, Rytele-Wszołki

Zobacz też

• Gutowiec
• Krojanty
• Legbąd
• Lutom
• Rezerwat przyrody Mętne
• Mylof
• Brda