Nowy Dwór Gdański

Nowy Dwór Gdański (niem. Tiegenhof) – miasto w woj. pomorskim, w powiecie nowodworskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Nowy Dwór Gdański, położone nad Tugą w centralnej części Żuław Wiślanych. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. elbląskiego.

Miasto na szlaku Żuławskiej Kolei Dojazdowej.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 9904 mieszkańców.

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 5,07 km².

Historia

Teren późniejszego miasta należał we wczesnym średniowieczu do księstwa pomorskiego, w latach 1282-1466 do państwa krzyżackiego. Na mocy pokoju toruńskiego od 1466 Żuławy wraz z Pomorzem Gdańskim zostały przyłączone do Królestwa Polskiego w ramach Prus Królewskich. Żuławskie tereny będące królewszczyzną zostały wydzierżawione rodzinie Falkenbergów, dzięki której staraniom obszar dzierżawy uległ powiększeniu i w 1515 r. wyodrębniono oddzielną od ekonomii malborskiej – ekonomię nowodworską. Po Falkenbargach ekonomię dzierżawili: Loitzowie, Weyherowie, Jacobsenowie, Krzysztof Gembicki,a po 1680 r. była własnością króla Jana III Sobieskiego, po nim jego synów – Jakuba i Konstantego, a następnie Marii Antoniny Zamoyskiej. W 1548 Michael Loitz przeniósł siedzibę swojej rodziny z Gdańska na Żuławy i nad Tugą postawił dwór, przebudowany następnie na zamek. Loitz sprowadził też osadników z Niderlandów – mennonitów, którzy przyczynili się do osuszenia i zagospodarowania regionu.

W 1660 Melchior Wejher po przeciwnej stronie zamku wytyczył nową ulicę (istnieje do dnia dzisiejszego i obecnie nazywa się Wejhera), która staje się zaczątkiem nowej osady o charakterze rzemieślniczym. Miejsce to stało się wkrótce centrum handlowo–rzemieślniczym na Żuławach Północnych, z dwoma młynami i gorzelnią. Niezależnie rozwijała się też osada przyzamkowa, która w 1645 roku otrzymała prawo prowadzenia własnej działalności rzemieślniczej. Spokój ośrodka przerywały powodzie, z którymi jednak nauczono się walczyć. Więcej nieszczęść przyniosły wojny ze Szwecją w XVII w., a szczególnie okres wojny północnej, kiedy to stacjonujący w Malborku (1704-1715) garnizon szwedzki grabił i gnębił okolicę licznymi kontrybucjami. Nawet wojna siedmioletnia (1756-63), podczas której Rzeczpospolita była formalnie neutralna, nie ominęła Żuław, które padły ofiarą grabieży zarówno przez wojska rosyjskie jak i szwedzkie.

W wyniku I rozbioru Polski Żuławy weszły w skład Prus. Niszczejący zamek nowodworski został przekazany przez króla Fryderyka II miejscowym luteranom i w jednej z sal utworzono zbór ewangelicki (1784). Miejsce to okazało się się jednak niewystarczające i w latach 1831-1834 na piwnicach rozebranego zamku wybudowano nową świątynię. W latach 1847-1851 wybudowano kościół katolicki. Po niekorzystnym dla regionu okresie wojen napoleońskich (1807-1813), kiedy to na Żuławach stacjonowały wojska francuskie, Nowy Dwór zaczął się dynamicznie rozwijać się, dzięki czemu w 1824 r. przeniesiono tu z pobliskiego Nowego Stawu pruski Sąd Królewski, w 1859 nadano mu prawa osady targowej (1859). Najważniejszym wydarzeniem było nadanie przez cesarza Wilhelma I praw miejskich w 1880. W miasteczku znajdowały się browary, tkalnia lnu, wytwórnia tytoniu, garbarnia, fabryka mydeł, cukrownia. Wizytówką miasta była jednak produkowana od 1776 roku przez rodzinę Stobbe słynna wódka jałowcowa Stobbes Machandel. W 1886 miasteczko uzyskało połączenie kolejowe z Szymankowem, skąd można było się udać do Berlina i Królewca. Ogromne znaczenie miało otwarcie linii kolei wąskotorowej (pierwszy odcinek 1891 r.) stale rozbudowywanej do lat dwudziestych XX w. Dzięki wybrukowaniu ulic i przyłączeniu budynków do sieci wodociągowej i energetycznej, miasto stało się schludnym, nowoczesnym ośrodkiem. Po pierwszej wojnie światowej w wyniku traktatu wersalskiego 10 stycznia 1920 Nowy Dwór został włączony do Wolnego Miasta Gdańska i zyskał rangę stolicy powiatu Żuławy Wielkie. W miasteczku otwarto polską placówkę celną kontrolującą odcinek granicy z Prusami Wschodnimi. W zasięgu polskiej administracji znajdowała się też kolej.

1 września 1939 roku Nowy Dwór włączono w granice III Rzeszy, aresztowano też polskich celników. W okresie II wojny światowej toczyło się pozornie normalne życie, jednak z dworca nowodworskiej kolejki odjeżdzały transporty do obozu koncentracyjnego Stutthof- Sztutowo. Ponadto więźniowie wykorzystywani byli do prac na kolei (Außenkommando Kleinbahn Tiegenhof), a także w cegielni i browarze. 11 marca 1945 roku miasteczko zostało zajęte przez wojska rosyjskie II Frontu Białoruskiego i przekazane Polsce (stanowiło część województwa pomorskiego). W wyniku działań wojennych i zalania Żuław przez wycofujące się oddziały niemieckie Nowy Dwór poniósł ogromne straty. Rdzenni mieszkańcy musieli opuścić Żuławy, stopniowo zastępowani przez polskich osadników z różnych części Polski. Miasto w początkowym okresie odcięte od świata, pozbawione wody i prądu, plądrowane przez rzesze szabrowników, odradzało się. W 1948 zakończyła się akcja osuszania. W latach 1954-1975 Nowy Dwór Gdański był stolicą powiatu. Reforma administracyjna z 1999 roku ponownie uczyniła miasto stolicą powiatu.

Nazwa miasta

Wcześniejsze nazwy to: Nowy Dwór oraz w jęz. niem. Weihershof (wywodząca się od okolicznych terenów podmokłych) i niem. Tiegenhof (wywodząca się od rzeki Tugi).

Ludność

• 1772: 1096 mieszkańców
• 1817: 1694
• 1846: 2072
• 1910: 2901
• 1943: 4295
• 1967: 6500
• 2007: 10123
• 2008: 9981
• 2009: 9962

Zabytki

• wieża ciśnień z 1909 – jedna z pierwszych budowli w Europie o konstrukcji żelbetowej
• neogotycki kościół katolicki z 1851
• most zwodzony z 1936 o konstrukcji stalowo-betonowej
• spichrz nad Tugą z 1878 r.
• dom byłej parafii ewangelickiej (ul. B.Chrobrego 6), obok którego stał nieistniejący kościół ewangelicki na fundamentach dawnego zamku Loitzów z XVIw.
• charakterystyczne dla regionu parterowe budynki (XIX w.) ustawione szczytem do ulicy m.in. prz ul. Sikorskiego

Wspólnoty wyznaniowe

Większość mieszkańców miasta stanowią katolicy; znajdują się tu dwa kościoły katolickie: kościół Przemienienia Pańskiego i kościół NMP. Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą także zbory Kościoła Chrześcijan Baptystów oraz Kościoła Zielonoświątkowego, protestanckie wspólnoty o charakterze ewangelicznym.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Hennef
• Swietłyj
• Sarny
• Velka nad Velickou

Zobacz też

• powiat nowodworsko-gdański
• Cmentarz żydowski w Nowym Dworze Gdańskim