Sztum

Sztum (niem. Stuhm) – miasto w północnej Polsce, w woj. pomorskim, w powiecie sztumskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Sztum. Położone nad jeziorami: Zajezierskim i Barlewickim (dawniej tworzyły jedno Jezioro Białe), przy drodze krajowej nr 55 (Kwidzyn–Malbork).

Według danych z 31 grudnia 2010 miasto miało 10106 mieszkańców.

W miejscowości działało Państwowe Gospodarstwo Rybackie Sztum.

Położenie

Według danych z 1 stycznia 2011 powierzchnia miasta wynosiła 4,59 km².

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. elbląskiego.

Historia

We wczesnym średniowieczu gród pruski, zdobyty w 1236 przez Krzyżaków. Zamek zbudowany został w latach 1326–1335. Od 1330 siedziba krzyżackiego wójta. W 1377 miasto odwiedził książę austriacki Albrecht, który pozostawił zakonowi herb, którym posługiwał się wójt sztumski, oraz fundusze na budowę wieży. W 1410 podczas wielkiej wojny Polski z Zakonem Krzyżackim zamek i miasto na krótko trafiło w ręce wojsk polskich, dowodzonych przez Jędrzeja z Brochocic. Prawa miejskie Sztum otrzymał w 1416, nadane przez wielkiego mistrza Michaela Küchmeistera von Sternberg, a potwierdzone przez polskiego króla Zygmunta II Augusta w 1553. Miasto otoczono murami z dwoma bramami na osi północ-południe na szlaku Malbork–Kwidzyn. Wytyczono 50 działek osadniczych. Władza spoczywała w rękach rady, na której czele stał wójt. Dwa razy w roku (22 VI i 11 XI) odbywał się w Sztumie jarmark, a w każdy piątek targ.

Podczas wojny 13-letniej miasto i zamek na krótko trafiły w ręce Polaków – od 8 sierpnia do 21 września 1454.

Na podstawie pokoju toruńskiego z 1466 Sztum został włączony do Korony Polskiej. W latach 1468–1772 miasto powiatowe w województwie malborskim oraz miejsce sejmików tegoż województwa. Polska nazwa Sztum występuje po raz pierwszy w źródłach z 1565.

Od XVI w. w sztumskim kościele (wybudowanym po wojnie trzynastoletniej) odbywały się często wojewódzkie sejmiki ziemskie, a w ratuszu szlacheckie sądy ziemskie dla województwa malborskiego. Mieszczanie zajmowali się przeważnie uprawą roli i warzeniem piwa. Podczas V wojny polsko-szwedzkiej tzw. o "Ujście Wisły" miasto było okupowane przez wojska szwedzkie. Po przegranej bitwie pod Trzcianą Gustaw II Adolf schronił się na sztumskim zamku. Na mocy rozejmu w Starym Targu miasto wraz z zamkiem znalazły się w rękach elektora brandenburskiego, od 6 września 1629 aż do rozejmu w Sztumskiej Wsi 12 września 1635. Ponownie pod okupacją szwedzką miasto było w czasie "Potopu Szwedzkiego" (1655–1660).

Po I rozbiorze Sztum znalazł się na terytorium Królestwa Prus, od 1870 w granicach Cesarstwa Niemiec. Rozwój miasta nastąpił na przełomie XIX/XX w. dzięki uruchomieniu linii kolejowej z Malborka do Torunia w 1883. W plebiscycie w 1920 ludność opowiedziała się za pozostaniem w państwie niemieckim, jednak Sztum stanowił główny ośrodek mniejszości polskiej na niemieckim Powiślu dzięki ziemiańskim rodzinom Sierakowskich i Donimirskich.

Sztum przyłączony został ponownie do Polski w 1945 jako siedziba powiatu w województwie gdańskim do 1975. Po reformie administracyjnej kraju i likwidacji powiatów wszedł w skład województwa elbląskiego. W 1998 w mieście wybuchły protesty mieszkańców w związku z nieumieszczeniem Sztumu na powiatowej mapie Polski, co przyczyniło się do tego, że decyzją z 2001 Sztum ponownie jest miastem powiatowym (od 1 stycznia 2002).

Od 2009, dzięki dotacjom z Unii Europejskiej, w Sztumie odbywa się szeroko zakrojona rewitalizacja miasta.

Zabytki

• Częściowo zachowany zamek krzyżacki, gotycki, zbudowany po 1331, przebudowany w 1414, z ruinami ośmiobocznej wieży w narożu północno-wschodnim. W historii był letnią rezydencją Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego. Należy do Stowarzyszenia Gmin "Polskie Zamki Gotyckie". Na terenie zamku odbywają się turnieje oraz pokazy walk rycerskich. Dziedziniec zamkowy to również miejsce plenerów malarskich.

• Kościół parafialny św. Anny – główny element w krajobrazie staromiejskiej części Sztumu. Zbudowany po wojnie 13-letniej, obecny kształt uzyskał na przełomie lat 1900–1901. Wnętrze utrzymano w stylu neogotyckim z elementami wystroju barokowego.

• Kościół poewangelicki – na miejscu dawnego ratusza, w centralnej części rynku. Powstał w latach 1816–1818 w stylu neoklasycystycznym. Obecnie mieści się tam Muzeum Alyem.

• Fragmenty murów miejskich.

• Wieża ciśnień zbudowana w 1911. Jest na planie koła, a na wysokości piątej kondygnacji z cylindrycznej przechodzi w ośmioboczną. Usytuowana jest na wzniesieniu przy rozwidleniu ulic Kochanowskiego, Nowowiejskiego oraz Słowackiego.

• Cmentarz wraz z kaplicą cmentarną przy ulicy Kochanowskiego powstały na przełomie XVII i XVIII wieku. Jest to najstarszy cmentarz w mieście, który zachował się do dzisiaj. Funkcje cmentarza miejskiego pełnił do 1945, co upamiętniają dwie tablice pamiątkowe, poświęcone pochowanym tu katolikom oraz ewangelikom.

• Cmentarz katolicki przy rozwidleniu ulic Domańskiego i Pieniężnego powstały na początku XX wieku.

• Więzienie powstałe na początku XX wieku.

Imprezy

• Ogólnopolski Przegląd Sztuki Więziennej
• Międzynarodowy Plener Malarski Sztum–Barlewice
• Dni Ziemi Sztumskiej, Targi Powiśla
• Święto Ryby

Sport w Sztumie

• Klub Kolarski Lider Sztum. Trenerem klubu jest Eugeniusz Słonina. Data założenia klubu to 2005 rok.
• Klub kajakarski MLKS Victoria Sztum. Prezesem klubu jest Stanisław Kuczyński. Data założenia klubu to 1980 rok. Zawodnikiem klubu jest m.in. Wojciech Tyszyński.
• Lekkoatletyczny Klub Sportowy "Zantyr" Sztum. Klub jest głównym organizatorem Grand Prix Sztumu w Biegach Przełajowych. Prezesem klubu jest Bogdan Owsiany, a wiceprezesem Ryszard Mazerski. Data założenia klubu: 28 czerwca 2005.
• Klub Piłkarski Olimpia Sztum. Dane podstawowe:
  • Prezes klubu: Andrzej Parafiniuk
  • Dyrektor klubu: Jan Gutowski
  • Kierownik drużyny: Andrzej Gałązka
  • Trener drużyny: Mirosław Zarański
  • Data założenia: 1 maja 1946
  • Barwy klubu: biało-niebieskie

Klub nosił nazwy:

od 1946 do 1949 – Klub Sportowy Gryf Sztum od 1950 do 1955 – ZS Milicyjny Klub Sportowy Gwardia Sztum od 1956 do 1959 – Ludowy Zespół Sportowy Sztum od 1959 do 1964 – Klub Sportowy Olimpia Sztum od 1964 do 1972 – Gwardyjski Klub Sportowy Olimpia Sztum od 1972 do 1974 – Ludowy Zespół Sportowy Sztum od 1974 do 1978 – Zakładowy Klub Piłkarski POM Sztum od 5 kwietnia 1978 do 1993 – Ludowy Klub Sportowy Powiśle Czernin od 24 czerwca 1993 – Klub Piłkarski Olimpia Sztum

Wspólnoty religijne

Kościół rzymskokatolicki:

• Dekanat Sztum
  • Parafia św. Andrzeja Boboli w Sztumie
  • Parafia św. Anny w Sztumie

Świadkowie Jehowy:

• Zbór Sztum

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Ritterhude
• Val de Reuil
• Varde

Honorowi obywatele miasta

• Stanisław Donimirski
• Halina Donimirska-Szyrmerowa

Zobacz też

• Ludzie związani ze Sztumem
• Szlak Zamków Gotyckich
• Synagoga w Sztumie
• Cmentarz żydowski w Sztumie
• Zakład Karny Sztum
• Liceum Ogólnokształcące w Sztumie
• Sztum (stacja kolejowa)