Stary Dzierzgoń

Stary Dzierzgoń (dawniej Stary Kiszpork, niem. Alt Christburg) - wieś w Polsce na Powiślu położona w województwie pomorskim, w powiecie sztumskim, w gminie Stary Dzierzgoń przy skrzyżowaniu drogi wojewódzkiej nr 515 z drogą wojewódzką nr 519. W skład sołectwa Stary Dzierzgoń wchodzą również miejscowości Bartne Łąki, Białe Błoto, Piaski Morąskie, Zakręty i Zamek.

Miejscowość jest siedzibą gminy Stary Dzierzgoń. W roku 1973 wieś należała do powiatu morąskiego. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa elbląskiego.

W miejscu wsi stał dawniej gród pruski, który w 1249 r. opanowany został przez Krzyżaków. Wieś czynszowa na prawie chełmińskim lokowana w 1312 pod nazwą Alde Kirsburg, przez komtura dzierzgońskiego Gunthera von Arnsteina, na 80 włókach. Sołtys otrzymał 8 włók a cztery przeznaczono na utrzymanie kościoła.

Kościół we wsi zbudowany został w XIV w. W latach późniejszych był przebudowywany. Od roku 1591 mieściła się tu parafia ewangelicka. We wsi mieszkała także ludność polska. Księgi starostwa w Przezmarku z roku 1601 wymieniają nazwiska; Jan Wira, Bartosz Wircha, Jędrzej Naroga, Szymon Szkolnik, Michał Subnik, Jan Kopacznik, Jerzy Zawiel, Benedykt Rostópka, Jakub Mróz, Stanisław i Marcin Klucznicy.

Grodzisko kultury Bałtyjskiej. Użytkowane także podczas powstań Pruskich, przez krótki czas utrzymywała się tam placówka krzyżacka, badania archeologiczne wykazały pozostałości drewnianej wieży. Pierwotnie uważano je za twór germański, dopiero badania weryfikacyjne obaliły tę, postawioną przez Gustafa Kossinę teorię.

Stary Dzierzgoń był siedzibą urzędu leśnego, któremu podlegała Puszcza Pruska. Pod koniec XVIII w. utworzono dwa nadleśnictwa, jedno w Starym Dzierzgoniu, drugie we wsi Siemiany.

Szkoła we wsi powstała pod koniec XVII w. Przed 1945 r. była to szkoła trzyklasowa z trzema nauczycielami. Do szkoły w Starym Dzierzgoniu uczęszczały dzieci także z Bartnych Łąk, Zakrętu i leśnictwa Białe Błota.

W 1782 r. we wsi odnotowano 53 domy ("dymy"), w 1817 było już 59 domów z 422 mieszkańcami a w roku 1858 - 74 domy i 674 osób. W 1831 roku po separacji powstał przysiółek Piaski. W 1919 r. w Starym Dzierzgoniu było 735 mieszkańców. W 1939 r. gmina Stary Dzierzgoń liczyła 254 gospodarstwa domowe i 988 mieszkańców.

Zabytki

• Kościół gotycki, ceglany, zbudowany ok. poł. XIV w.; salowy, z wieżą frontową.

Bibliografia

• "Morąg - z dziejów miasta i powiatu", Pojezierze, Olsztyn 1973