Jastrzębie-Zdrój

Jastrzębie-Zdrój (śl. Jaščymbje–Zdrůj, niem. Bad Königsdorff-Jastrzemb) – miasto na prawach powiatu położone w południowej części województwa śląskiego. Jeden z ośrodków centralnych aglomeracji rybnickiej i Rybnickiego Okręgu Węglowego. Liczy 92 462 mieszkańców (stan na 31.12.2010 r.), a jego powierzchnia zajmuje 88,62 km².

Od połowy XIX wieku do lat 90. XX wieku uzdrowisko. W latach 50. XX wieku odkryto tu znaczne zasoby węgla kamiennego, co przekształciło miasto w ośrodek przemysłowy.

Położenie

Jastrzębie-Zdrój położone jest na Górnym Śląsku, przy granicy Polski z Czechami; graniczy ponadto z powiatami ziemskimi: pszczyńskim, rybnickim, wodzisławskim, cieszyńskim i powiatem grodzkim Żory. Przez miasto płyną małe rzeki: Pszczynka, Jastrzębianka, Szotkówka i Gmyrdek. Jastrzębie-Zdrój znajduje się na 14. miejscu pod względem ludności w województwie śląskim, a 43. pod względem liczby mieszkańców i 36. pod względem powierzchni w Polsce. Powierzchnia miasta to 88,62 km². Jastrzębie-Zdrój, choć nie leży na terenie historycznego Śląska Cieszyńskiego, to od 1998 r. należy do Euroregionu "Śląsk Cieszyński". Jest największym pod względem liczby ludności miastem euroregionu.

Z centrum miasta widoczne są główne masywy oddalonych o ok. 30-35 km w linii prostej od Jastrzębia Beskidów (Śląskiego, Małego oraz Śląsko-Morawskiego). Najbardziej rozpoznawalnymi szczytami widocznymi z Jastrzębia-Zdroju są: masyw Czantorii, Skrzyczne, Lysá hora. Przy dobrej widoczności z Bzia, Ruptawy oraz z wysokich pięter bloków znajdujących się w centrum miasta można dojrzeć Babią Górę (ok. 73 km w linii prostej od Jastrzębia) oraz – spoglądając w kierunku Parku Zdrojowego (kierunek Wodzisław Śląski) – masyw Pradziada (102 km w linii prostej) z ogromną, 162-metrową wieżą, położonego już w Jesionikach – po stronie czeskiej (Sudety Wschodnie). Z najwyższych punktów miasta można dostrzec najwyższe szczyty Tatr (między Babią Górą a Beskidem Śląskim), Małą Fatrę - Mały Krywań i Suchý (patrząc między Beskid Śląski a Morawsko-Śląski) oraz Jaworniki - głownie Wielki Jawornik (patrząc na południowy zachód, tuż przy krańcu Beskidu Morawsko-Śląskiego).

Podział administracyjny

Obszar miasta podzielono na 21 jednostek pomocniczych, których są 2 rodzaje. Są to sołectwa, które wyłaniają rady sołeckie oraz sołtysa, a także osiedla wyłaniające rady osiedlowe, a te z kolei zarząd osiedla. Obecnie Jastrzębie-Zdrój jest podzielone administracyjnie na 6 sołectw oraz 15 osiedli.

Sołectwa:

Borynia

Bzie

Moszczenica

Ruptawa-Cisówka (części Ruptawa-Cisówka)

Skrzeczkowice

Szeroka

Osiedla:

Arki Bożka (6632 mieszkańców)

Barbary (10 185 mieszkańców)

Bogoczowiec (1672 mieszkańców)

Chrobrego (5042 mieszkańców)

Gwarków (8126 mieszkańców)

Jastrzębie Górne i Dolne (4369 mieszkańców)

Morcinka (4534 mieszkańców)

Pionierów (11 210 mieszkańców)

Przyjaźń (4718 mieszkańców)

Staszica (6079 mieszkańców)

Tuwima

1000-lecia Szeroka (3242 mieszkańców)

Zdrój (7682 mieszkańców)

Złote Łany (1118 mieszkańców)

Zofiówka (3473 mieszkańców)

Środowisko naturalne

Rzeźba terenu

Jastrzębie-Zdrój położone jest na Płaskowyżu Rybnickim. Miasto leży na styku odmiennych krajobrazowo jednostek fizyczno-geograficznych, przez co ukształtowanie terenu jest znacząco różne w południowej i północnej części miasta. W południowej części Jastrzębia-Zdroju występują liczne sieci rzeczne, bogate urzeźbienie form krajobrazu oraz zróżnicowanie wysokości względnej. Północną część tworzą głównie obszary zurbanizowane oraz przekształcone przez działalność górniczą.

W mieście znajduje się 5 zwartych kompleksów leśnych: Kyndra, Biadoszek, Pastuszyniec, Dębina i Ruptawiec. Stanowią one 8% całego obszaru Jastrzębia-Zdroju.

Warunki wodne

W mieście swoje źródła ma 8 rzek i cieków wodnych: Jastrzębianka, Ruptawka, Gmyrdek, Pszczynka, Pająkówka, Bzianka, Dębinka i Cisówka. Przez miasto przebiega dział wodny I rzędu Wisła – Odra. Zbiorniki wodne znajdujące się na obszarze miasta są głównie wypełnionymi wodą zapadliskami górniczymi, a także osadniami wód dołowych i poflotacyjnych. Część tych zbiorników została zagospodarowana na stawy rybne, w których żyją gatunki ryb, takich jak np. karp, karaś, lin, wzdręga, szczupak, sandacz i ukleja.

Przyroda

Centrum Jastrzębia-Zdroju zbudowane zostało w miejscu istniejących wcześniej pól uprawnych, łąk i stawów hodowlanych często oddzielonych jarami i lasami. Pozostałości takiego krajobrazu w centrum miasta zachowały się m.in. przy ul. Cieszyńskiej, gdzie znajduje się Ośrodek Wypoczynku Niedzielnego. Na terenie miasta istnieje również cenny Park Zdrojowy z ponad 70 gatunkami drzew. Zachowały się także fragmenty lasów, w tym lasy Kyndra i Pastuszyniec, będące niegdyś częścią lasów beskidzkich. W wielu miejscach istnieją jeszcze zalesione jary, a także aleje dębowe – fragmenty dawnych traktów.

Przyroda najbardziej ucierpiała w trakcie budowy osiedli oraz z powodu rozpoczęcia wydobycia węgla kamiennego i tym samym konieczności powstania osadników i hałd, które wciąż się powiększają. Jednak niektóre dzielnice – m.in. Ruptawa i Bzie Zameckie nie zostały uprzemysłowione ani silnie zurbanizowane i są atrakcyjnym miejscem do wypoczynku i rekreacji m.in. dla rowerzystów.

W Jastrzębiu-Zdroju znajdują się 23 pomniki przyrody.

Zwierzęta

Na terenie miejskich osiedli i w ich najbliższym otoczeniu pospolicie występują m.in. ssaki takie jak jeże i wiewiórki, a także ptaki gnieżdżące się: sroki, sójki, dzięcioły pstre, sierpówki, kawki, kosy, szpaki oraz bażanty. Ponadto okresowo występują tu jemiołuszki, gawrony i kukułki. Na obrzeżach Jastrzębia-Zdroju występują: zające, króliki, lisy, sarny, ptaki gnieżdżące się: czajki, sieweczki (na terenach zdegradowanych przez przemysł), łyski, krzyżówki, perkozy dwuczube, perkozy zauszniki, łabędzie nieme, jastrzębie oraz pustułki. Gatunkiem zanikającym na terenie miasta są dzierlatki.

Toponimia

Nazwa miejscowości zmieniała się lub pisana była w różny sposób: do XIV w. brzmiała Hermannsdorf, następnie Jaskczambie, Giastrzabie w XV w., Jastrzembia, Jastrzembie w XVII w., w 1862 r. wprowadzono nazwę Bad Königsdorff-Jastrzemb. W czasie okupacji niemieckiej (1939-1945) funkcjonowała nazwa Bad Königsdorff.

Geneza nazwy Wg średniowiecznych podań i legend nazwa Jastrzębie wywodzi się od zbójnika napadającego znienacka na karawany kupieckie zmierzające szlakiem handlowym przez Bramę Morawską. Był nim były rycerz Ruchenstein, który oddelegowany przez króla w celu ochrony tych terenów przed zbójnikami sam zszedł na złą drogę. Ponieważ napadał znienacka jak jastrząb, tak właśnie był nazywany. Zła sława owego rycerza spowodowała, że tereny zdradzieckich jarów i wzgórz zaczęto nazywać Jastrzębie.

Historia

Pierwsza pisemna wzmianka z terenów, na których dziś położone jest miasto pochodzi z ok. 1270 roku. Wtedy w księdze fundacyjnej biskupstwa zanotowano słowa: Item in Bozegora sive Monte Oliveti solvitur decima more polonico valet 5 marcam ("Podobnie w Bożej Górze, zwanej też Górą Oliwną, była oddawana dziesięcina według zwyczaju polskiego, równowartości 5 marek"). W 1293 roku w dokumencie księcia opolskiego Przemysława wymienione zostaje Bzie. W 1481 roku dokonano podziału majątków w Bziu, które wówczas należało do rodziny Rostków. Wykształciły się odrębne majątki wzmiankowane na przełomie XVII i XVIII wieku – Bzie Dolne (1678), Bzie Górne (1711), Bzie Średnie (1711), Bzie Zameckie (1714), a także założona w 1783 roku Kolonia Jana. Kolejnymi najwcześniej wzmiankowanymi przysiółkami leżącymi na terenie obecnego Jastrzębia-Zdroju są wymieniona w 1276 roku Moszczenica, w 1305 Szeroka, w 1700 roku Pochwacie oraz w 1794 roku Zofiówka

Rozwój miejscowości nastąpił po odkryciu solanki jodowo-bromowej podczas wierceń w 1859 r. prowadzonych w poszukiwaniu węgla przez właściciela Jastrzębia Dolnego Emila von Schliebena. W 1861 r. Jastrzębie Dolne wykupił hrabia Feliks von Königsdorff i rozpoczął budowę obiektów leczniczych. Wzniesiono wówczas pierwsze urządzenia kąpielowe oraz m.in. Kasyno Zdrojowe (1862) – późniejszy Dom Zdrojowy i Łazienki (1861) – późniejszy Zakład Przyrodoleczniczy. Hrabia zmienił także nazwę miejscowości na Bad Königsdorff-Jastrzemb, nazwa ta obowiązywała do 1922 roku. W 1869 r. uzdrowisko stało się własnością spółki Actien Commandit Gesellschaft, która zmodernizowała istniejące obiekty i zbudowała muszlę koncertową i drewniany deptak. W 1890 r. Jastrzębie zakupił Juliusz Landau, który rozpoczął przekształcanie sanatorium w uzdrowisko dziecięce. W 1891 r. powstał pierwszy kompleks sanatoryjny z kaplicą, klasztorem (1905), szpitalem (1909) i budynkiem sanatoryjnym – należący do Katolickiego Zakładu Dziecięcego NMP, a wkrótce potem kolejne – Ewangelicki Zakład Dziecięcy "Betania" (1890-1905) oraz Żydowski Zakład dla Dzieci.

Uzdrowisko rozwinął kolejny właściciel – Mikołaj Witczak, który nabył Zdrój w 1896 roku. W czasie I wojny światowej z jastrzębskich obiektów korzystali ranni żołnierze, wiele z sanatoriów zamieniono w szpitale wojskowe. W 1918 r. w związku z niekorzystną sytuacją polityczną dr Mikołaj Witczak odsprzedał uzdrowisko Austriacko-Niemieckiemu Towarzystwu Zdrojowemu. Po śmierci Witczaka synowie – Mikołaj i Józef unieważnili transakcję i stali się właścicielami Jastrzębia.

4 lipca 1922 r. Jastrzębie wraz z całym powiatem rybnickim znalazło się w granicach Polski. W okresie międzywojennym nastąpił rozkwit uzdrowiska. Powstały m.in.: Sanatorium im. Marszałka Piłsudskiego (1928), zbudowane dzięki funduszom autonomicznego województwa śląskiego, przeznaczone dla inwalidów wojennych i powstańców śląskich, sanatorium "Hutnik", basen (1938) i liczne prywatne pensjonaty.

W czasie II wojny światowej, Niemcy stworzyli na terenie uzdrowiska tzw. "miasto matek". Pod koniec wojny domy matek oraz szpitale dziecięce przekształcono na szpitale dla niemieckich żołnierzy.

Po wojnie uzdrowisko nadal funkcjonowało i było zaliczane do uzdrowisk I kategorii. W 1948 r. uzdrowisko Jastrzębie-Zdrój zostało uznane za posiadające charakter użyteczności publicznej.

W latach 1945–54 było siedzibą wiejskiej gminy zbiorowej Jastrzębie Zdrój. W 1955 r. Jastrzębie-Zdrój uzyskało status osiedla.

Wraz z odkryciem złóż węgla kamiennego rozpoczęto budowę kopalń i osiedli mieszkaniowych. Jastrzębie weszło w zupełnie nowy rozdział swojej historii. Pierwszą oddaną do użytku (w 1962) była kopalnia "Jastrzębie", a równolegle z nią wybudowano osiedla "Przyjaźń" i "Zdrój".

W 1963 r. Jastrzębie-Zdrój otrzymało prawa miejskie. W 1973 roku dołączono do miasta sołectwo Jastrzębie Górne.

Już kilkanaście lat później w granicach miasta działało 5 kopalń: Jastrzębie, Moszczenica, Pniówek, Borynia i Manifest Lipcowy. W latach 1954-1975 Jastrzębie-Zdrój należało administracyjnie do powiatu wodzisławskiego. W 1975 na skutek reformy administracyjnej przyłączono wsie: Ruptawa, Szeroka, Moszczenica, Borynia, Skrzeczkowice i (przejściowo) Pniówek (1977-1992).

W latach 80. XX w. Jastrzębie było jednym z ośrodków protestów robotniczych. W 1980 podpisano tu tzw. porozumienia jastrzębskie, ostatnie z tzw. porozumień sierpniowych. W czasie stanu wojennego 15 grudnia 1981 r. doszło do pacyfikacji kopalni Manifest Lipcowy (ob. "Zofiówka").

W 1994 r. zakłady uzdrowiskowe zostały zlikwidowane.

W 2007 r. miasto utraciło status uzdrowiska.

• Wykres liczby ludności Jastrzębia-Zdroju na przestrzeni ostatnich dwóch stuleci

Największą populację Jastrzębie-Zdrój odnotowało w 1991 r. – wg danych GUS 104 594 mieszkańców.

Architektura

W Jastrzębiu-Zdroju występuje zróżnicowana architektura. W centrum miasta przeważają bloki z wielkiej płyty z lat 60. i 70. XX w. oraz nowoczesne budynki zbudowane na początku XXI w. W dzielnicy Zdrój przeważają budynki posanatoryjne z XIX w. W dzielnicy Szeroka znajduje się barokowy kościół z XVII w. wraz z barokową kapliczką, ponadto domy wolnostojące oraz bloki mieszkalne przy ulicy J. Gagarina oraz na os. 1000-lecia. Południe miasta – Ruptawa, Cisówka oraz Moszczenica zabudowane były głównie architekturą drewnianą – kościoły drewniane w Moszczenicy i Bziu Zameckim (południowy wschód) uległy spaleniu, natomiast drewniany kościół w Ruptawie został przeniesiony do Kaczyc w latach 70. XX wieku. W mieście istnieje także kilka budynków klasycystycznych oraz dwór obronny z okresu późnego renesansu.

Zabytki

• Kaplica przydrożna, XVIII w., nr rej. 572/66
• Kościół franciszkanów, XV/XVI w., nr rej. A/745/66
• Kościół par. św. Barbary i Józefa, XVII w., nr rej. 738/66 – zabytkowy, drewniany obiekt sakralny przeniesiony do Jastrzębia z Jedłownika. W budynku znajdują się m.in. barokowe rzeźby Chrystusa Ukrzyżowanego, Matki Boskiej oraz św. Jana Ewangelisty, chór muzyczny z XIX w., barokowy ołtarz główny, a także ambona z wizerunkami czterech ewangelistów.
• Kościół par. pw. św. Katarzyny, XIX w., nr rej. 737/66 – barokowo-klasycystyczny obiekt sakralny zbudowany w 1825 roku z fundacji rodziny Strachwitzów. W kościele znajdują się m.in. trójkątny obraz z Okiem Opatrzności Boskiej, zamówiony w 1773, ambona zwieńczona rzeźbą anioła z tablicami Dziesięciu Przykazań oraz murowny chór muzyczny wsparty na trzech filarowych arkadach.
• Kościół par. pw. Wszystkich Świętych, XVIII/XIX w., nr rej. 571/66 – orientowany, barokowo-klasycystyczny obiekt sakralny zbudowany na planie prostokąta zakończonego półkolem, z wieżą zwieńczoną hełmem cebulastym, z ośmioboczną latarnią i krytym dachem. W budynku znajdują się m.in. drzwi klepkowe z antabami, zamkami i okuciami, późnobarokowy ołtarz główny, a także obraz Wszystkich Świętych z Trójcą Świętą.
• Willa Opolanka, XX w., nr rej. A/1468/92 – obiekt posanatoryjny wybudowany w 1927 roku. Do 2006 roku siedziba Sądu Rejonowego w Jastrzębiu-Zdroju.
• Zespół dworski, XVII w., nr rej. 736/66 – późnorenesansowy dwór obronny wybudowany w 1636 roku. Zachowały się formy renesansowe w szczytach elewacji wschodniej i zachodniej, natomiast nie zachowały się renesansowe zwieńczenia szczytów. Innymi charakterystycznymi cechami budynku są jego sklepienia kolebkowe i kolebkowo-krzyżowe. Wokół dworu znajduje się Park Dworski.
• Zespół pałacowy, XVIII w., nr rej. 565/66 – pałac został zbudowany w drugiej połowie XVIII wieku w stylu klasycystycznym z silnymi wpływami późnego baroku. Jest to budynek murowany z cegły, piętrowy budowany na planie prostokąta. Wokoł pałacu znajduje się Park Pałacowy.
• Zespół uzdrowiskowy, XIX w., nr rej. A/1524/93 – zespół obiektów posanatoryjnych z XIX i XX wieku. Większość obiektów wybudowana jest w stylu szwajcarskim. W skład zespołu wchodzą:

• • Dom Zdrojowy
  • Ewangelicki Zakład dla Dzieci Chorych, tj. Betania I, Betania II oraz Betania III
  • Masnówka
  • Muszla koncertowa
  • Pijalnia wód
  • Sanatorium Spółki Brackiej
  • Sanatorium im. Marszałka Józefa Piłsudskiego
  • Zakład sanatoryjny dla dzieci katolickich im. Najświętszej Marii Panny
  • Zakład sanatoryjny dla dzieci żydowskich Soolbad Königsdorff-Jastrzemb
  • Zespół Łazienek, tj. Łazienki I, Łazienki II oraz Łazienki III

Zieleń miejska

• Park Zdrojowy im. dr Mikołaja Witczaka (osiedle Zdrój), gdzie dominują graby pospolite, dęby szypułkowe z domieszką klonów pospolitych, klonów jaworów i brzóz brodawkowatych
• Park Dąbrówka (dz. Zdrój, koło hotelu Dąbrówka), gdzie rosną różanecznik katawbijski, dwie pomnikowe lipy drobnolistne, dąb szypułkowy, kilka modrzewi i robinie
• Park Uniwerstytecki (dz. Zdrój, wokół Uniwersytetu Śląskiego), gdzie rosną stare dęby szypułkowe i czerwone, klony, brzozy, pojedyncze modrzewie oraz lipy
• Park Zamkowy (wokół pałacu w Boryni)
• Park Dworski Krajobrazowy (Bzie Zameckie, wokół dworu obronnego; niedostępny)
• Jar Południowy
• Jar przy ulicy Turystycznej, na terenie którego znajduje się także skatepark

Wspólnoty religijne

Jastrzębie-Zdrój w czasie rozbudowy w latach 60. i 70. miało być wzorcowym miastem socjalistycznym i przez wiele lat nie wydawano zgody na budowę nowych obiektów sakralnych w centrum miasta, jednak na obrzeżach funkcjonowały kościoły wyznania protestanckiego i rzymskokatolickiego. W centrum organizowane były msze polowe w okolicy zabytkowej klasycystycznej kapliczki (miejsce, gdzie obecnie znajduje się Urząd Miasta) do momentu, gdy została przeniesiona na tzw. Górę Młyńską – stoi obecnie przed kościołem na tymże wzniesieniu. Protesty mieszkańców spowodowały, że władze wydały zgodę na budowę pierwszego nowego kościoła katolickiego, który powstał w okolicach osiedla Arki Bożka.

W Jastrzębiu-Zdroju działa 14 parafii rzymskokatolickich, a także 7 zborów protestanckich, w tym Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, Kościoła Wolnych Chrześcijan, Kościoła Zielonoświątkowego, Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan, Kościoła Ewangelickich Chrześcijan oraz Zboru Ewangelii Łaski. Ponadto w mieście swoje siedziby mają Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy z czterema Salami Królestwa i Chrześcijańskie Stowarzyszenie Dobroczynne. Wśród mieszkańców innych wyznań, którzy nie mają tu swoich świątyń są baptyści, prawosławni i muzułmanie.

Przed II wojną światową na terenie uzdrowiska znajdowały się dwa pensjonaty żydowskie oraz żydowski dom modlitwy. Do Jastrzębia-Zdroju przybył gliwicki rabin dr Wilhelm Münz. Na Bożej Górze znajdował się cmentarz żydowski, zniszczony w 1942 przez hitlerowców.

W Jastrzębiu-Zdroju działają liceum oraz gimnazjum sióstr Salezjanek. Ponadto w mieście znajduje się klasztor sióstr Boromeuszek, dom zgromadzenia sióstr Salezjanek, dom zgromadzenia Córek Bożej Miłości oraz dom zgromadzenia Sióstr Służebniczek Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej.

Na terenie Jastrzębia-Zdroju znajdują się trzy cmentarze komunalne, osiem rzymskokatolickich cmentarzy parafialnych, cmentarz ewangelicko-augsburski oraz cmentarz wojenny.

Turystyka

W Jastrzębiu-Zdroju znajduje się 6 hoteli. Atrakcjami turystycznymi miasta są m.in. Park Zdrojowy, klasycystyczny pałac w dzielnicy Borynia oraz zabytkowe kościoły, takie jak kościół pw. św. Katarzyny oraz kościół pw. Wszystkich Świętych. W mieście działają Izba Regionalna oraz Galeria Historii Miasta pełniące funkcje muzeum. Przez Jastrzębie-Zdrój przebiegają liczne ścieżki rowerowe oraz szlaki turystyczne (czerwony, czarny, żółty i niebieski). Przy KWK Zofiówka znajduje się pomnik Solidarności, wybudowany na pamiątkę wydarzeń z 1980 roku na terenie kopalni "Manifest lipcowy".

Szlaki

Szlak im. Powstańców Śląskich (18,40 km) → trasa: Szeroka – Godów
Szlak Zebrzydowicki (9,80 km) → trasa: Zebrzydowice – Bzie Zameckie
Jastrzębski Szlak Krajoznawczy im. Jerzego Fudzińskiego (35,90 km) → trasa: Zebrzydowice – Turza Śląska
Szlak im. Ewakuacji Więźniów Oświęcimskich (91 km) → trasa: Oświęcim – Wodzisław Śląski

Miejsca pamięci narodowej

• Grób zbiorowy wojenny sierżanta Józefa Obracaja i ppor. Leona Woryna w Jastrzębiu Górnym,
• Grób zbiorowy wojenny 22 więźniów byłego hitlerowskiego obozu KL Auschwitz-Birkenau w Bziu Zameckim,
• Cmentarz wojenny oraz pomnik żołnierzy Armii Czerwonej i Armii Czechosłowackiej gen. Swobody na Bożej Górze,
• Pomnik upamiętniający miejsce powitania Wojska Polskiego w Bziu,
• Płyta upamiętniająca miejsce męczeńskiej śmierci 15 więźniów KL Auschwitz-Birkenau w Zdroju,
• Mogiła zbiorowa wojenna 36 więźniów byłego KL Auschwitz-Birkenau w Jastrzębiu Górnym,
• Grób zbiorowy wojenny poległych w czasie I wojny światowej w Moszczenicy,
• Tablica upamiętniająca miejsce śmierci Albina Stencla, Józefa Obracaja i Leona Woryna – żołnierzy Armii Krajowej w Pochwaciu,
• Grób zbiorowy wojenny: Teodora Bujaka, Jana Szmuka i Józefa Firuta w Moszczenicy,
• Grób zbiorowy Powstańców Śląskich: Adolfa Wodeckiego, Leona Kupsza, Pawła Grzonki, Maksymiliana Bronnego, Konstantego Cnoty w Jastrzębiu Górnym,
• Pomnik ku czci mieszkańców Jastrzębia, Boryni i Szerokiej poległych w czasie II wojny światowej znajdujący się w Szerokiej,
• Grób wojenny sapera Karola Zioły w Jastrzębiu Górnym,
• Grób zbiorowy wojenny mieszkańców Szerokiej przy kościele pw. Wszystkich Świętych,
• Grób zbiorowy wojenny Antoniego Kumora z Zawiercia i Pawła Sterniczuka z Równa w Jastrzębiu Górnym,
• Pomnik ku czci Powstańców Śląskich: Maksymiliana Bronnego, Konstantego Cnoty, Pawła Grzonki, Leona Kupsza, Adolfa Wodeckiego, Franciszka Pysznego i Romana Weinera w Moszczenicy,
• Grób Państwa Witczaków w Jastrzębiu Górnym,
• Tablica upamiętniająca zamordowanych księży Jastrzębskiego Dekanatu w Zdroju,
• Pomnik Sybiraków w Ruptawie,
• Drzewo wolności z tablicą zasadzone 4 lipca 1922 roku na pamiątkę włączenia Śląska do macierzy w Szerokiej,
• Pomnik upamiętniający wydarzenia związane z podpisaniem porozumień jastrzębskich.

Znani ludzie urodzeni w Jastrzębiu-Zdroju

• Paweł Bogocz (ur. 1975) – dziennikarz, reżyser, scenarzysta, producent
• Michał Chałbiński (ur. 1976) – piłkarz
• Jerzy Cnota (ur. 1942) – aktor
• Agnieszka Gryga – zawodniczka uprawiająca taekwondo
• Marian Janecki (ur. 1963) – obecny prezydent miasta
• Leszek Laszkiewicz (ur. 1978) – hokeista
• Magdalena Lewy Boulet (ur. 1973) – amerykańska lekkoatletka
• Krystian Lupa (ur. 1943) – reżyser teatralny
• Rudolf Ranoszek (1894-1986) – filolog orientalista
• Henryk Sławik (1894-1944) – polityk PPS, powstaniec śląski
• Dominik Ździebło (1914-1962) – wojskowy
• Anna Żemła-Krajewska (ur. 1979) – judoczka

Administracja i polityka

Rada Miasta Jastrzębia-Zdroju jest organem stanowiącym i kontrolnym, obraduje na sesjach, które odbywają się zwyczajowo raz w miesiącu. Przy radzie działa dziesięć komisji. W jastrzębskiej radzie miasta zasiadają 23 osoby, w tym 8 przedstawicieli Platformy Obywatelskiej, 6 przedstawicieli Wspólnoty Samorządowej, 6 przedstawicieli Prawa i Sprawiedliwości oraz 3 przedstawicieli Sojuszu Lewicy Demokratycznej.

Prezydenci Jastrzębia-Zdroju:

• Władysław Czyż (1990 - 1994)
• Janusz Ogiegło (1994 - 2002)
• Marian Janecki (od 2002)

W Sejmie Rzeczypospolitej Polskiej zasiada dwóch posłów VI kadencji z okręgu rybnickiego związanych z Jastrzębiem-Zdrojem: Krzysztof Gadowski z listy PO oraz Tadeusz Motowidło z listy Lewicy i Demokratów obecnie zasiadający w KP SLD.

Młodzieżowa Rada Miasta

Jastrzębie-Zdrój jest jednym z polskich miast, w którym utworzono Młodzieżową Radę Miasta – niezależny organ doradczo-konsultacyjny administracji samorządowej, reprezentujący młodych mieszkańców miasta.

Młodzieżową Radę Miasta Jastrzębie-Zdrój tworzą przedstawiciele szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, wybierani co 2 lata. Każdej ze szkół przysługują 1 lub 2 mandaty w Radzie. Pracami Rady kieruje jej Przewodniczący. Aktualnym Przewodniczącym Młodzieżowej Rady Miasta Jastrzębie-Zdrój jest Przemysław Orzechowski.

Zgodnie z uprawnieniami nadanymi przez Radę Miasta Jastrzębie-Zdrój, Młodzieżowa Rada ma prawo przedkładania własnych opinii do projektów uchwał Rady Miasta dotyczących młodzieży.

Miasta partnerskie

Jastrzębie-Zdrój utrzymuje kontakty partnerskie z miastami we Francji, Niemczech, Słowacji, Turcji i Republice Czeskiej. Między jastrzębskimi szkołami, a szkołami w Tourcoing odbywają się regularne wymiany uczniowskie.

Miasto	Państwo	Data podpisania porozumienia
Hawierzów	Czechy	1 marca 1995
Karwina	Czechy	6 marca 1995
Tourcoing	Francja	12 kwietnia 1997
Ibbenbüren	Niemcy	14 grudnia 2007
Prievidza	Słowacja	15 maja 2009
Mahmutlar	Turcja	15 kwietnia 2011

Komunikacja

Jastrzębie-Zdrój położone jest poza głównymi szlakami komunikacyjnymi. Posiada komunikację miejską łączącą osiedla i dzielnice, obsługuje również połączenia z okolicznymi miejscowościami – m.in. z Wodzisławiem, Rybnikiem, Żorami i Zebrzydowicami. PKS i prywatne przedsiębiorstwa obsługują linie do Katowic i Cieszyna.

W Jastrzębiu-Zdroju kursują 63 linie autobusowe MZK. Obsługują one również sąsiednie miejscowości (Zebrzydowice, Mszana, Świerklany, Pawłowice, Pielgrzymowice, Golasowice Jarząbkowice, Warszowice, Połomia, Skrzeczkowice) oraz inne pobliskie miasta (Żory, Wodzisław, Rybnik).

W latach 1910-1913 wybudowano 43,8 km 1-torową linię kolejową Żory-Jastrzębie Zdrój-Wodzisław Śląski. Zelektryfikowano ja w latach 1973-1984. Obecnie linia kolejowa została praktycznie zlikwidowana, w eksploatacji – pozostawiono sezonowy ruch pasażerski na 12,4 km zelektryfikowanym odcinku Żory-Pawłowice Śląskie. Na reszcie linii, od czerwca 1997, zawieszono wszelkie przewozy, zarówno pasażerskie jak i towarowe – od tej pory Jastrzębie jest największym miastem w Polsce nie posiadającym kolei pasażerskiej.

Najbliższy międzynarodowy port lotniczy znajduje się w Ostrawie-Mošnov, zaś najbliższy na terenie Polski – w Katowicach-Pyrzowicach – oddalony jest od Jastrzębia-Zdroju o 80 km, a port lotniczy w Krakowie-Balicach – o 120 km. W mieście znajduje się lądowisko dla helikopterów.

Przemysł i gospodarka

Główną gałęzią przemysłu w Jastrzębiu jest górnictwo węgla kamiennego. Znajdują się tu trzy czynne kopalnie zrzeszone w Jastrzębskiej Spółce Węglowej. Dawniej na terenie miasta działało pięć kopalń: Pniówek, Moszczenica, Jastrzębie, Borynia i Zofiówka. Kopalnia Jas-Mos powstała z połączenia Moszczenicy i Jastrzębia, a Pniówek został włączony do Pawłowic.

Kopalnia	Wydobycie dobowe netto	Obszar górniczy	Zasoby operatywne	Typ produkowanego węgla
KWK Borynia	9600t/d	17,4 km²	34 mln ton	35.1, 35.2A, 35.2B
KWK Zofiówka	10 300 t/d	16,4 km²	87 mln ton	35.1
KWK Jas-Mos	11 100 t/d	32,5 km²	34,1 mln ton	35.2B

Na obszarze Jastrzębia-Zdroju funkcjonują parki przemysłowe; oprócz nich istnienie podstrefa jastrzębsko-żorska Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, która została utworzona w celu wsparcia i przyspieszenia procesów restrukturyzacyjnych oraz stworzenia nowych miejsc pracy w regionie katowickim.

Na terenie miasta działa też Jastrzębska Strefa Aktywności Gospodarczej powstała w lipcu 2000 roku w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, której udziałowcami są miasto Jastrzębie-Zdrój oraz Jastrzębska Spółka Węglowa. Przedmiotem działalności JSAG jest zagospodarowanie majątku poprodukcyjnego likwidowanych kopalń i terenów poprzemysłowych.

Miasto posiada dwie nowoczesne oczyszczalnie ścieków.

Wedle danych GUS z 2003 roku w Jastrzębiu-Zdroju w przemyśle i budownictwie zatrudnionych było 65,5% ludności czynnej zawodowo. Ilość zarejestrowanych podmiotów gospodarczych wynosiła 5261, w tym w sektorze prywatnym 97,4% (a w sektorze publicznym – 2,6%). W tym m.in. spółki prawa handlowego 192, spółki akcyjne 9 i spółki z o.o. 183.

W ostatnich latach, nastąpił wzrost liczby nowych podmiotów gospodarczych. Zaczęły rozwijać się nowe branże m.in. artykułów spożywczych, materiałów budowlanych, przetwórstwa tworzyw sztucznych.

Kultura

Biblioteki

Miejska Biblioteka Publiczna powstała w 1948 roku, od lat 70. z siedzibą przy ulicy Wielkopolskiej, posiadająca 11 placówek filialnych. Biblioteka zaopatrzona jest 420 tysięcy woluminów księgozbioru, 300 tytułów czasopism oraz ponad 23 tys. zbiorów specjalnych. W główym budynku biblioteki znajdują się dwie galerie sztuki, czytelnia internetowa, centrum europejskie, wypożyczalnia literatury dla dzieci, wypożyczalnia literatury dla dorosłych, dział informacyjno-bibliograficzny oraz wypożyczalnia muzyczno-fonograficzna. W MBP znajdują się katalogi: centralny, alfabetyczny oraz elektroniczny. Miejska Biblioteka Publiczna od 20 lat zajmuje 1 miejsce w rankingu wielkomiejskich bibliotek w województwie śląskim. Biblioteka prowadzi spotkania autorskie, wykłady, kursy językowe oraz inne usługi.

Universitas Litterarum (biblioteka uniwersytyecka) powstała w 2006 roku na potrzeby trzech uczelni wyższych – Akademii Górniczo-Hutniczej, Akademii Wychowania Fizycznego oraz Uniwersytetu Śląskiego. Biblioteka wyposażona jest w specjalistyczny księgozbiór z zakresu pedagogiki i górnictwa liczący ponad 3600 książek, 70 tytułów czasopism bieżących i archiwalnych z zakresu pedagogiki i górnictwa, wypożyczalnię z czterema stanowiskami komputerowymi z dostępem do Internetu, czytelnię internetową z dziewięcioma stanowiskami komputerowymi z dostępem do Internetu. W budynku mieści się także galeria sztuki "Da Vinci" oraz kawiarnia o tej samej nazwie.

Ośrodki kultury

Na terenie Jastrzębia-Zdroju głównym ośrodkiem kultury sa Miejski Ośrodek Kultury powstały w 1987, do którego należą m.in. kluby Kaktus, Mentronom i Modelarnia, 6 świetlic młodzieżowych, Galeria Historii Miasta oraz Dom Zdrojowy z salą teatralną i galerią sztuki.

W Miejskim Ośrodku Kultury mającym siedzibę przy al. Piłsudskiego znajduje się Centrum Kultury Filmowej z kinem Centrum dzielącym się na salę dużą oraz studyjną. W 2008 zakończyło swoją działalność kino Panorama w Górniczym Centrum Kultury. Ponadto w okresie wakacyjnym działa Kino "Pod chmurką" w Ruptawie.

Do 2008 roku w mieście działało także Górnicze Centrum Kultury z salą teatralną, kinem, galerią sztuki i klubem rozrywki, które zostało zlikwidowane. Budynek GCK został wystawiony przez Jastrzębską Agencję Turystyczną na sprzedaż.

Na terenie miasta znajduje się także 9 galerii sztuki ze zmiennymi ekspozycjami. Większość z nich stanowią galerie należące do Miejskiego Ośrodka Kultury oraz Miejskiej Biblioteki Publicznej. Galerie przedstawiają ekspozycje historyczne, regionalne oraz współczesne.

Muzea

W Jastrzębiu-Zdroju działalność muzealna lub zbliżona do muzealnej prowadzona jest w pouzdrowiskowym osiedlu Zdrój oraz w sołectwie Moszczenica. Na Moszczenicy znajduje się szkolne muzeum prof. Rudolfa Ranoszka zachowujące ekspozycje pamiątek po prof. Ranoszku oraz pamiątek związanych z Moszczenicą. W Zdroju swoją siedzibę ma Izba Regionalna im. rodziny Witczaków z ekspozycjami stałymi (m.in. życie rodziny Witczaków oraz życie Józefa Piłsudskiego) oraz zmiennymi. Przy ulicy Wrzosowej działa Galeria Historii Miasta, w której wystawiane są zmienne i stałe ekspozycje dotyczące historii i kultury Jastrzębia-Zdroju oraz Śląska. Galeria wydaje także comiesięczny biuletyn informacyjny.

W sołectwie Bzie projektowane jest muzeum miejskie wraz ze skansenem. W 2004 roku powołano Stowarzyszenie na Rzecz Parku Etnograficznego w Jastrzębiu-Zdroju – Bziu. Stworzono projekt budowy i rozwoju parku i muzeum, wstępny plan finansowania, zgromadzono informację na temat istniejących w okolicy pamiątek i obiektów. Warunkiem budowy parku etnograficznego i utworzenia muzeum jest uzyskanie wsparcia ze strony władz miasta Jastrzębie-Zdrój.

Do 2008 roku działało w Jastrzębiu-Szerokiej największe w Europie muzeum dzwonków liczące ponad 2,7 tys. eksponatów. Po śmierci właściciela, ks. Antoniego Łatko, zgodnie z wolą jego spadkobiercy, zbiory zostały przewiezione do podwarszawskiego zakonu sióstr Loretanek.

Co ciekawe, ponieważ w Jastrzębiu nie istnieje Muzeum Państwowe ze względu na rejonizację i dawną przynależność Jastrzębia do powiatu wodzisławskiego, wiele zabytków z Jastrzębia znajduje się w Muzeum Regionalnym w Wodzisławiu Śląskim.

Edukacja

Edukacja na terenach obecnego Jastrzębia-Zdroju trwała już w XVII wieku, kiedy wzmiankowana jest pierwsza jednoizbowa szkoła w Bziu. Obecnie w Jastrzębiu-Zdroju oświatę tworzą publiczne i niepubliczne placówki dydaktyczne. Wśród publicznych placówek wyróżnia się 23 przedszkola, 18 szkół podstawowych, 14 gimnazjów, 14 szkół ponadgimnazjanych, Państwową Szkołę Muzyczną I i II stopnia, a także Centrum Nauki Biznesu "Żak" i Centrum Kształcenia Praktycznego. Dodaktowo rozwinęły się szkoły niepubliczne – 10 policealnych uczelni uzupełniających, 6 szkół językowych, szkoła muzyczna Yamaha oraz otwarte w 2008 roku pierwsze w mieście prywatne przedszkole "Dzwoneczek".

Pierwszą uczelnią wyższą w Jastrzębiu-Zdroju było otwarte w 1992 roku Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych, które obecnie prowadzi nauczanie na sekcjach francuskiej, angielskiej i niemieckiej.

W 1998 roku otwarto drugą w Jastrzębiu-Zdroju uczelnie wyższą – wydział zamiejscowy Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Jego siedziba pierwotnie miała miejsce w trzech budynkach, z czego główną był posanatoryjny obiekt Sanatorium Spółki Brackiej, który po gruntownej modernizacji został zaopatrzony w dwie kompletnie wyposażone sale wykładowe, cztery kompletnie wyposażone sale do prowadzenia ćwiczeń i konserwatoriów, pracownię informatyczną, laboratorium fizyczne i elektroniczne, a także pomieszczenia administracyjno-biurowe. W roku szkolnym 1998/1999 rozpoczęto studia na wydziałach matematyki, fizyki i chemii, wydziale pedagogiczno-artystycznym oraz wydziale zarządzania.

W 2006 roku otwarto kolejną uczelnię wyższą – Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Utworzono wydziały górnictwa i geoinżynierii oraz fizyki i informatyki stosowanej.

W 2006 roku został również otwarty Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach.

W roku 2009 rozpoczęto nabór na studia w Zamiejscowym Ośrodku Dydaktycznym Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi.

Sport

Największym miejskim piłkarskim klubem sportowym jest GKS 1962 Jastrzębie założony w 1962 roku, który od sezonu 2010/2011 gra w IV lidze. Niestety jest to spadek z 1 ligi (dawnego GKS Jastrzębie). Spadek był spowodowany brakiem funduszy na spłacenie drużyny i takim to sposobem została założona nowa. Drużyna rozgrywa mecze piłkarskie na Stadionie miejskim przy ulicy Harcerskiej o pojemności sześciu tysięcy miejsc siedzących.

Kolejnym klubem sportowym jest założony w 1949 roku klub siatkarski Jastrzębski Węgiel, który od 1997 roku występuje w polskiej ekstraklasie siatkówki mężczyzn (Plus liga). Klub zdobył łącznie: 6 medali mistrzostw Polski: 1 złoty, 2 srebrne i 3 brązowe, a w tabeli wszech czasów mistrzostw Polski zajmuje obecnie 14 miejsce. Mecze drużyny rozgrywane są w hali widowiskowo-sportowej w Jastrzębiu Zdroju, która została kompletnie odnowiona w 2011 roku. W 2005 roku klub zgodnie z ustawą o sporcie kwalifikowanym przekształcił się ze stowarzyszenia w spółką akcyjną.

W mieście działa również klub hokejowy JKH GKS Jastrzębie, który od sezonu 2008/2009 występuje w ekstralidze polskiego hokeja. Drużyna rozgrywa mecze na lodowisku Jastor, którego pojemność wynosi 2800 miejsc siedzących. W sezonie 2010/2011 drużyna otarła się o podium i zajęła 4 miejsce.

Ponadto w Jastrzębiu-Zdroju działają kluby sportowe: BKS Jastrzębie (boks), UKH Białe Jastrzębie-Zdrój (hokej na lodzie kobiet), Międzyszkolny Ośrodek Sportowy Jastrzębie, LKS Granica Ruptawa (piłka nożna), LZS Zryw Bzie (piłka nożna), LKS Żar Szeroka (piłka nożna), Jastrzębski Klub Tenisa Stołowego, Koka Jastrzębie (judo), Klub Piłki Ręcznej, UKS ROMI Jastrzębie (piłka ręczna dziewcząt) oraz Jastrzębski Koszykarski Klub Sportowy (koszykówka dziewcząt).

W Jastrzębiu-Zdroju znajduje się ścianka wspinaczkowa, o powierzchni 200 m kw. Ścianka zarządzana jest przez Klub Wysokogórski Jastrzębie Zdrój. KW Jastrzębie działa od 1984 roku, od tego samego roku jest zrzeszony w Polskim Związku Alpinizmu. Zawodniczki i zawodnicy KW Jastrzębie Zdrój w 2010 roku wchodzili w skład kadry narodowej wspinaczki sportowej PZA.

Główną instytucją sportową w Jastrzębiu-Zdroju jest Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji powstały w 1991 roku. MOSiR jest jednostką organizacyjną działającą na terenie całego miasta. Głównym obszarem zadań tej instytucji jest organizacja imprez sportowo-rekreacyjnych, a także współpraca z klubami i organizacjami młodzieżowymi. Ośrodek regularnie organizuje rozgrywki w czterech dyscyplinach sportowych: Miejskiej Ligi Siatkówki Amatorów, Grand Prix Miejskiej Ligi Piłki Halowej, Miejskiej Indywidualnej Ligi Tenisa Stołowego, a także Jastrzębskiej Ligi Szachowej. Obiektami sportowymi należącymi do MOSiR-u są: stadion miejski przy ul. Harcerskiej, stadion przy ul. Kościelnej, kompleks sportowy Omega przy ulicy Harcerskiej, kryta pływalnia Laguna przy ul. Opolskiej, lodowisko Jastor przy ul. Leśnej, dwa boiska sportowe, w tym jedno wybudowane w ramach programu Orlik 2012 oraz kąpielisko Zdrój przy ul. Witczaka. Ponadto w mieście znajdują się hala sportowa (dzielnica Szeroka) oraz hala widowiskowo-sportowa przy ul. Leśnej.

Nagrody i wyróżnienia

• II miejsce w konkursie "Na najlepiej oświetloną gminę roku 2006" (I miejsca nie przyznano, III miejsce Toruń)
• Wyróżnienie w IV edycji konkursu "Bezpieczna Gmina"
• Wyróżnienie za prawidłowe przeprowadzenie akcji "Przejrzysta Polska"
• Laureat konkursu "Miasto otwarte na fundusze strukturalne"
• Wyróżnienie w plebiscycie Europejskie Miasto za osiągnięcia z pozyskiwaniu środków unijnych
• 7 miejsce w rankingu na miasto najlepiej radzące sobie z wykorzystaniem środków unijnych w Polsce oraz II miejsce w woj. śląskim
• Certyfikat ISO 9001:2000 dla Urzędu Miejskiego
• Złoty Medal im. Franciszka Stefczyka dla Urzędu Miasta z Kapituły Medalu Krajowego Związku Banków Spółdzielczych
• Złoty Medal Regionu Śląsko-Dąbrowskiego za Porozumienia Jastrzębskie
• Wyróżnienie za współpracę oraz promowanie przedsiębiorczości podczas 10-lecia Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości