Łaziska Górne

Łaziska Górne (śl. Gůrne Łaźiska, niem. Ober Lazisk, łac. Lazyska Superiori, czes. hist. Horní Lazyska) – miasto w południowo-zachodniej Polsce, w województwie śląskim, w powiecie mikołowskim, w południowej części Wyżyny Katowickiej oraz na południowym krańcu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

Według danych z 31 grudnia 2008 r. miasto miało 21 983 mieszkańców.

W latach 1945-50 siedziba gminy Łaziska Górne. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa katowickiego.

Sąsiaduje z miastami: Mikołów i Orzesze oraz gminą Wyry.

Łaziska leżą 18 kilometrów na południe od stolicy województwa - Katowic, w powiecie mikołowskim. Na terenie dzisiejszego miasta dawniej istniały trzy odrębne wsie - Łaziska Górne, Łaziska Średnie i Łaziska Dolne. W XVIII wieku odkryto bogate złoża węgla, w XIX wieku szybki rozwój górnictwa i hutnictwa; pierwsze linie kolejowe. Na początku XX wieku pierwsza elektryfikacja i wodociągi. Od 1922 roku w granicach Polski.

Toponimia

Nazwa Łaziska nawiązuje do przeszłości tych terenów. W Polsce istnieje wiele miejscowości, które noszą nazwę Łazisk. Wywodzi się ona ze starych łazów, łysin, czyli terenów, na których wypalano lasy pod uprawę.

Pierwsza wzmianka o "villa Lasiszka" pochodzi z 1287 roku, kiedy to właścicielem tych ziem był rycerz Borko (Bolko) z Łazisk.

Historia

Pierwsza osada na tych terenach to obecna stara niemiecka dzielnica Łaziska Średnie, dopiero później powstały niemieckie Dolne, a najpóźniej na okolicznych wzgórzach zasiedlono obszar, który nazwano Łaziskami Górnymi. O Łaziskach Dolnych wiadomo, że jako "Nowe Pole" były przekazane w formie darowizny dla kościoła św. Wojciecha w Mikołowie przez "Księcia Opolskiego i Pana na Raciborzu".

W 1517 roku Kazimierz II cieszyński sprzedał ziemię pszczyńską - w tym Łaziska Dolne i Górne - węgierskiemu szlachcicowi Aleksemu z rodu Turzonów. Z tych terytoriów, które od 1327 roku było lennem królów czeskich, utworzono tzw. państwo stanowe.

Łaziska Dolne i Górne były od początku własnością panów na Pszczynie - najpierw Piastów, a następnie innych rodów. Natomiast Łaziska Średnie były własnością rodzin szlacheckich do 1814 r., aby następnie przejść w ręce właścicieli stanowego państwa pszczyńskiego.

W 2. połowie XIX wieku do wsi dotarła industrializacja - oprócz kilku działających tutaj kopalń (pierwszą otwarto w 1839 r., ale złoża węgla odkryto w 1779 r.) otwarto hutę oraz połączenia kolejowe (na liniach Mikołów-Orzesze oraz Tychy-Orzesze).

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wymieniał w 1884 r. 7 działających kopalni: Augustenfreude, Brade w Łaziskach Górnych, Martha-Valesca (Waleska), Herzogin-Auguste, Gottmituns, Trautscholtsegen i Bonaparte w Łaziskach Średnich oraz 1 nieczynną od 1845 r. - Heinrichsglück (Szczęście Henryka) w Łaziskach Dolnych. W Łaziskach Górnych istniało wówczas 119 budynków, w tym 104 domy i szkoła. W 1910 r. w gminie wiejskiej Łaziska Górne mieszkało 2268 osób, w obszarze dworskim (Gutsbezirk Ober Lazisk) 920 osób, w gminie Łaziska Średnie 1406 mieszkańców, a w obszarze dworskim (Gutsbezirk Mittel Lazisk) 373, natomiast w gminie Łaziska Dolne 1227 osób, a w obszarze dworskim (Gutsbezirk Nieder Lazisk) 6.

W 1906 w Łaziskach Górnych powstał kościół (w wyniku rozbudowy dawnej kaplicy), a w 1908 utworzono osobną parafię. Na początku XX wieku Łaziska zostały częściowo zelektryfikowane, w 1917 r. zaczęła pracę Elektrownia Łaziska (wówczas "Elektro"), wybudowana wraz z fabryką karbidu, a należąca do księcia pszczyńskiego i zaczęły pracę pierwsze wodociągi.

Kiedy zakończyła się I wojna światowa mieszkańcy Łazisk brali udział w powstaniach śląskich. Podczas plebiscytu w marcu 1921 r. większość łaziszczan opowiedziała się za przyłączeniem do Polski - w Górnych 1165 do 212, w Średnich 580 do 166, a w Dolnych 659 do 59; w obszarach dworskich wyniki plebiscytu również były korzystne dla Polski - 433 do 87 (Łaziska Górne) i 269 do 171 (Łaziska Średnie). Jednak według pierwotnych planów podziału Górnego Śląska teren Łazisk Górnych miał zostać w Niemczech (tzw. Linia Percival - de Marinis); byłby to niewielki "cypel" terytorium poniżej granicy, którą projektowano na północ od miejscowości) z powodów ekonomicznych (kopalnie, huta i elektrownia). Ostatecznie, po III powstaniu śląskim, Rada Ambasadorów zatwierdziła inny plan podziału obszaru plebiscytowego i Łaziska Górne zostały przyłączone do Polski. Nadal pozostały ważnym ośrodkiem górniczym - mapa z okresu międzywojennego pokazuje na terenie dzisiejszego miasta pięć kopalń (część już nieczynnych) - Brada, Princen, Kamieraca (?), Waleska i Szczęście Henryka. Na niemieckiej mapie z 1943 na terenie dzisiejszych Łazisk Górnych zaznaczono te same kopalnie, tylko pod niemieckimi nazwami: Brade-grube, Prinzen-grube, Trautscholtsegen, Valeska i Heinrichsglück.

W 1927 r. zakończono budowę jednego z najbardziej charakterystycznych obiektów w ówczesnej gminie - ratusza (choć Łaziska nie posiadały jeszcze praw miejskich).

II wojna światowa

Podczas II wojny światowej Łaziska już 1 września zostały zajęte przez jednostki Wehrmachtu i Freikorpsu (granica z III Rzeszą biegła zaledwie kilkanaście kilometrów od wsi, a wśród atakujących mogli znajdować się też niemieccy mieszkańcy Łazisk), wkraczające od strony Orzesza. Nie obyło się bez rozlewu krwi. Zakładów "Elektro" bronili m.in. studenci odbywający tam praktyki (wszyscy zostali zabici w walce), kilku żołnierzy Wojska Polskiego zginęło przy zakładach chemicznych, kilku również w Łaziskach Średnich. W dzielnicy Brada spłonęło ponad 20 domów; ogień strawił także kościół w Łaziskach Górnych, na którego wieży polskie wojsko umieściło punkt obserwacyjny (według innych źródeł punkt ten mieścił się na wieży wodociągowej), salę katechetyczną, kościelne zabudowania gospodarcze oraz działający wówczas klasztor żeński. Polscy żołnierze bronili się też w schronach - umocnieniach Obszaru Warownego Śląsk w Łaziskach Dolnych i Średnich, ale szybko się z nich wycofali wobec przeważających sił wroga. Niemieckie samoloty zrzuciły także kilka bomb, zabijając m.in. jednego z robotników pracujących przy budowie nawierzchni dzisiejszej ulicy Mikołowskiej.

2 września Niemcy aresztowali wójta Łazisk Dolnych - dalsze jego losy są nieznane. Tego i w ciągu następnych dni oddziały Wehrmachtu i Freikorpsu rozstrzelali w Łaziskach kilkadziesiąt osób - w Górnych 20, w Średnich 17, a w Dolnych 11. Część z nich była dawnymi powstańcami śląskimi, innych aresztowano pod zarzutem posiadania broni i otwierania ognia do niemieckiego wojska. Niektórych byłych powstańców wydali ich sąsiedzi.

Podczas wojny mieszkańcy walczyli i ginęli na frontach w mundurach armii zarówno niemieckiej, jak i alianckich. Władze niemieckie planowały zmienić niemiecką nazwę Łazisk Górnych z Ober Lazisk (kojarzyła się zbyt słowiańsko) na Prinzengrube, ale ostatecznie do tego nie doszło, choć na niemieckich mapach z okresu wojny zamiast nazwy Kopanina pojawia się Prinzenkolonie.

W styczniu 1945 r. miejscowość została zdobyta przez Armię Czerwoną - pozostałością po działaniach wojennych są 4 zbiorowe mogiły niemieckich żołnierzy, w których pochowano kilkudziesięciu zabitych. Pierwszy radziecki czołg wjeżdżający do miasta ostrzelał wieżę kościelną, która runęła. Wojska radzieckie zniszczyły także bramę wjazdową na plac kościelny.

Polska Rzeczpospolita Ludowa i III Rzeczpospolita

Rządy nowej władzy ludowej, oprócz nowego totalitaryzmu (zimą 1945 r. niektórych Łaziszczan wywieziono na Sybir), przyniosły prawa miejskie (1951 r.), status osiedla dla Łazisk Średnich (do których w 1945 r. wcielono Łaziska Dolne), a ostatecznie połączenie wszystkich łaziskich dzielnic w jeden organizm miejski (1973 r.). W okresie Polski Ludowej przyłączono też do miejscowości fragmenty gromady Mokre (w latach 50. stację kolejową wraz z osiedlem Ameryka, w latach 70. - kolejne niewielkie osiedle). Niestety, Łaziska, jako teren wysoce uprzemysłowiony, były przez kilkadziesiąt lat narażone na zagrożenia ekologiczne, płynące z miejscowych zakładów. Dopiero po 1989 r. powietrze zostało oczyszczone z zanieczyszczeń.

Okres PRL-u to także największe sukcesy najstarszego łaziskiego chóru - Echo (założony w 1913 r.). Reaktywowany po II wojnie światowej, wybudował własnym wysiłkiem budynek przeznaczony na występy i próby. W latach 40. i 50. był w ścisłej czołówce polskich chórów amatorskich - kilkukrotnie występował na przeglądach piosenki w Warszawie, a występy chóru transmitowało Polskie Radio. Chór istnieje do dnia dzisiejszego i jest jednym z najstarszych na Śląsku.

Z kolei w 1948 r. otwarto pierwszą w miejscowości bibliotekę publiczną - mieściła się w ratuszu. Później przeniesiono ją do pomieszczeń w nowo wybudowanym okazałym Miejskim Domu Kultury (do tej pory jest największym w powiecie mikołowskim), a na początku lat 90. XX wieku do dawnego budynku mieszkalnego - tzw. Schlafhausu.

Obiekty zabytkowe

Na terenie miasta znajduje się 8 obiektów wpisanych na listę zabytków (wszystkie, poza jednym, zostały na nią wpisane w 2005 r.):

• pozostałości parku przy ulicy Stefana Wyszyńskiego (wpisane na listę w 1981 r.),
• budynek kościoła parafialnego w Łaziskach Górnych, wzniesiony na przełomie XIX i XX wieku w style eklektycznym, z elementami neogotyckimi i neoromańskimi,
• plebania w Łaziskach Górnych, z lat 1902-1903, wybudowana według projektu Gregerackiego z Żor w stylu górnośląskiego domu robotniczego,
• ratusz z 1927 r., wybudowany w stylu funkcjonalistycznym,
• budynek szkoły podstawowej nr 1 z 1915 r., wybudowanej w stylu modernistycznym,
• Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna z 1913, bez wyraźnych znak stylowych, dawny tzw. Schlafhaus,
• kościół parafialny w Łaziskach Średnich z lat 1937-1940 w stylu modernistycznym, według projektu architekta Gambca,
• budynek gimnazjum nr 3 w Łaziskach Średnich z lat 1928-1930, wybudowanego w stylu funkcjonalistycznym według projektu inżyniera Krzyżanowskiego.

Najstarszym obiektem jest krzyż dziękczynny z 1738 r., ustawiony przez mistrza szklarskiego Szymona Mendeckiego z książęcej huty szkła w podzięce za jej ocalenie podczas wielkiego huraganu, który przeszedł w tym roku nad Łaziskami. Został odnowiony w 1834 r. po uszkodzeniach dokonanych przez poszukiwaczy skarbów. Krzyż stoi w dzielnicy Brada, na terenie prywatnym.

Inne wiekowe budynki to m.in.:

• w Łaziskach Górnych - osiedle robotnicze przy ulicy Świerczewskiego, domy mieszkalne przy ulicy Dworcowej z początku XX wieku,
• w Łaziskach Średnich - osiedle robotnicze przy ulicy Sikorskiego, Zakładowy Dom Kultury przy kopalni "Bolesław Śmiały" z początku XX wieku,
• w Łaziskach Dolnych - wieża wodna z okresu międzywojennego, kapliczka na tzw. Wierzysku z początku XIX wieku, siedziba Ochotniczej Straży Pożarnej (dawna szkoła) z końca XIX wieku.

Środowisko naturalne

Według danych z roku 2002 Łaziska Górne ma obszar 20,2 km², w tym: użytki rolne 41%, użytki leśne: 10%

Dzielnice

• Łaziska Średnie
• Łaziska Dolne
• Brada
• Kopanina

Gospodarka

• przemysł energetyczny: Elektrownia "Łaziska" S.A.
• przemysł górniczy: Kopalnia Węgla Kamiennego Bolesław Śmiały
• przemysł hutniczy: Huta "Łaziska" S.A.
• przemysł chemiczny: Zakład Tworzyw Sztucznych "ERG-System" Sp. z o.o.
• przemysł lekki: Polzap Servis Sp.z o.o. producent umundurowania dla Straży Pożarnej
• przemysł komputerowy: Wilk Elektronik S.A., producent pamięci komputerowych Goodram

Demografia

Dane z 30 czerwca 2004 r.:

Sport i rekreacja

• Polonia Łaziska - klub piłkarski założony w 1927 r., w sezonie 2009/2010 po raz pierwszy awansował do III ligi
• KS Polonia Łaziska Górne, Sekcja Kręglarska.
• MOSiR Łaziska Górne (dawniej ŁKTS Piast Progmet) - klub tenisa stołowego
• MOSiR Łaziska Górne - sekcja podnoszenia ciężarów, drużyna występuje w II lidze

W 2009 r. otwarto w Łaziskach Górnych halę widowiskowo-sportową (należącą do Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji) o ogólnej kubaturze 85 tys. m², mieszczącą arenę główną (1,2 tys. m²), kręgielnię, siłownię, saunę oraz salę fitness. Jest to największy i najnowocześniejszy obiekt w powiecie mikołowskim.

W mieście znajduje się także druga hala sportowa, Stadion Miejski oraz Ośrodek Rekreacyjno-Sportowy "Żabka" z otwartymi basenami, kortami tenisowymi oraz boiskiem ze sztuczną nawierzchnią, a zimą działa na nim lodowisko.

Transport

Przez Łaziska Górne biegnie dwupasmowa droga krajowa nr 81 (popularna wiślanska) z Katowic do Skoczowa.

Połączenie ze stolicą województwa zapewniają także pociągi kursujące na linii kolejowej nr 140 (Katowice-Nędza). Zatrzymują się one na dwóch przystankach kolejowych: Łaziska Górne oraz Łaziska Górne Brada. Na żadnym z nich nie ma już czynnego dworca kolejowego.

W południowej części miasta funkcjonuje jeszcze linia kolejowa Tychy-Orzesze Jaśkowice, z dwoma dawnymi przystankami: Łaziska Średnie i Łaziska Kopanina oraz ładownią kolejową Łaziska Huta. W latach 90. XX wieku trasę zamknięto dla ruchu pasażerskiego i obecnie kursują po niej tylko składy towarowe.

Administracja

Łaziska Górne są gminą miejską. Mieszkańcy wybierają do Rady Miejskiej w Łaziskach Górnych 21 radnych. Organem wykonawczym samorządu jest burmistrz miasta, którym obecnie jest Aleksander Wyra.

Edukacja

• Zespół Szkół Energetycznych i Usługowych w Łaziskach Górnych.
• Zespół Szkół im. Piastów Śląskich (Liceum Ogólnokształcące, Gimnazjum nr 2)
• Gimnazjum nr 1 im. Mikołaja Kopernika
• Gimnazjum nr 3 im Przyjaciół Ziemi
• Szkoła Podstawowa nr 1
• Szkoła Podstawowa nr 5 im. Powstańców Śląskich
• Szkoła Podstawowa nr 6 im. Jana Pawła II