Chałupki (powiat raciborski)

Chałupki (niem. Annaberg) – wieś w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie raciborskim, w gminie Krzyżanowice nad granicą z Republiką Czeską przy dawnym przejściu granicznym Chałupki-Bogumin.

W latach 1945-1972 siedziba gminy Chałupki. W latach 1975-1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa katowickiego.

Po zakończeniu II wojny światowej spora liczba miejscowej ludności, w większości pochodzenia niemieckiego, opuściła Chałupki. Obecni mieszkańcy Chałupek to w znacznej mierze ludność napływowa, przybyła po zakończeniu II wojny lub w okresie późniejszym – żołnierze Wojsk Ochrony Pogranicza, pracownicy Urzędu Celnego, PKP oraz górnicy. Obecnie wieś zamieszkuje ok. 1700 mieszkańców, zatrudnionych głównie w górnictwie, PKP, Straży Granicznej oraz innych zakładach produkcyjnych usytuowanych w okolicznych miastach (Racibórz, Wodzisław Śląski). W Chałupkach z wyjątkiem drobnych zakładów handlowo-usługowych, brak jest innych zakładów produkcyjnych. Znajduje się tu węzłowa stacja kolejowa, do czasu wprowadzenia postanowień układu z Schengen (21 grudnia 2007) funkcjonowało tu duże przejście graniczne. Na terenie wsi, na granicy państwa, znajdują się unikatowe na skalę europejską meandry rzeki Odry wraz z bogactwem siedlisk naturalnych i dziko żyjących, często zagrożonych gatunków zwierząt i roślin. Teren meandrów po obu stronach granicy ma zostać włączony do europejskiego systemu NATURA 2000 oraz ma być objęty ochroną prawną. Przez Chałupki przebiega Europejska Trasa Rowerowa R-4 z Wiednia na północ oraz krajowe trasy rowerowe. Wzdłuż ulicy Długiej i Powstańców Śląskich oraz na Placu Warszawskim znajdują się zabytkowe budynki z okresu XX-lecia międzywojennego. Najważniejszym zabytkiem wsi jest XVII-wieczny zamek, w którym obecnie mieści się restauracja i hotel z 40 miejscami noclegowymi.

Położenie geograficzne

Sołectwo Chałupki jest położone w południowo-wschodniej części gminy Krzyżanowice nad graniczną rzeką Odrą, na terenie równinnym, w Kotlinie Raciborskiej. Rzeką Odrą biegnie granica z Czechami. Chałupki administracyjnie graniczą z Boguminem, Rudyszwałdem, Szylerzowicami oraz Zabełkowem. Wieś leży na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych z Opola przez Racibórz oraz z Katowic przez Wodzisław Śląski do Ostrawy i dalej na południe do Pragi i Wiednia.

Historia

Wieś położona jest na historycznym szlaku bursztynowym wiodącym przez Bramę Morawską z południa Europy na północ. Historia tej nadgranicznej osady sięga XIV, i jest kontynuacją osadnictwa wokół bogumińskiego zamku. Pierwsze wzmianki o nim pochodzą z 1373, kiedy to książę Jan I Opolski ofiarował Bogumin wraz zamkiem rycerzowi Pasko.

Od 1623 do 1803 właścicielami zamku i leżącego za Odrą miasta Bogumin byli Henckel von Donnersmarckowie. Miejscowość, tzn. zamek i najbliższe otoczenie stanowiło całość z leżącym tuż za Odrą miastem. Po zawarciu w 1742 "pokoju wrocławskiego" (kończącego wojnę siedmioletnią), miasto zostało podzielone na część austriacką i pruską. Najważniejsza przebudowa zamku miała miejsce ok. 1682. Dawny zamek przyjął wówczas kształt barokowej rezydencji. Dzisiejszy wygląd zamek przyjął w 1907.

Po wygaśnięciu miejscowej linii Donnersmarcków zamek znajdował się w posiadaniu kilku rodów i był wielokrotnie przebudowywany. Obecny, barokowy kształt przyjął na przełomie XVIII i XIX. W latach 1844-1938 zamek był własnością rodziny Rothschild – znanych w Europie właścicieli banków. W latach 40' zamek wraz z przyległym 250 hektarowym majątkiem uzyskała wdowia wojenna, baronowa von Rotkirch und Panthen. W jej władaniu zamek i majątek znajdowały się do 1945.

Pierwszy znany z kronik drewniany most łączący Chałupki z Boguminem ufundował książę Jan z Weimaru. W 1626 most został zerwany. O kolejnym moście, także drewnianym wiadomo tyle, że w 1833, z powodu złego stanu został zamknięty, a pięć lat później rozebrany. Budowę kolejnego mostu ukończono w 1899. Oddano go do użytku 4 października 1899, w dzień imienin Cesarza Franciszka Józefa. Odtąd (do 1923) most nosił nazwę: "Kaiser Franz Josefs-Jubilaeums-Bruecke". 19 stycznia 2007 oddano do użytku nowy most graniczny (wraz z otwarciem przejścia granicznego "Nowe Chałupki – Bohumin").

W 1852 w Chałupkach wybudowano cukrownię. Po jednej z powodzi, w 1880 roku, w przeciągu 2 lat podniesiono wokół zamku wał przeciwpowodziowy do wysokości 6 m. W 1873 właściciel zamku i majątku – Rotschild przekazał bezpłatnie wsi grunty pod budowę szkoły. Ponieważ szkoła miała powstać ze składek mieszkańców, jej budowę rozpoczęto dopiero w 1877, zaś 16 lipca 1878 nastąpiło jej otwarcie. Pierwszym nauczycielem został Konrad Philip. Niezmiernie ważną inwestycją z tego okresu była budowa linii kolejowej z Raciborza do Bohumina (1847-1848) – "Pruska Górnośląska Kolej Księcia Wilhelma" oraz z Chałupek do Wodzisławia (1884-1886). W ten sposób pod koniec XIX wieku Chałupki znalazły się na trasie ważnej kolei łączącej Wiedeń przez Opole i Wrocław z Berlinem.

Do 1945 wieś znajdowała się na terenie Niemiec. Zdobyta 30 kwietnia 1945, wskutek ustaleń międzynarodowych znalazła się w granicach Polski, wtedy też nadano jej obecną nazwę - Chałupki.

Historia kolei w Chałupkach

Po ustaleniu przez państwo pruskie regulacji prawnych dotyczących warunków tworzenia spółek akcyjnych, których zadaniem była budowa i eksploatacja kolei w 1836 utworzono komitet założycielski Towarzystwa Kolei Górnośląskiej, która miała połączyć Wrocław z Mysłowicami przez Ziomek i Tarnowskie Góry, W miarę upływu czasu i po przeprowadzeniu wstępnych badań geologicznych trasa powyższa ule­gała modyfikacji.

W 1840 przedsiębiorczy obywatele Raciborza zamierzali przekonać zarząd kolei Górnośląskiej do przeprowadzenia linii kolejowej, odgałęziającej się od głównej magistrali w Kędzierzynie, w kierunku Bogumina, do połączenia z uruchamianą w Austrii Koleją Północną. Ze względu na to, że rozmowy z przedstawicielami Kolei Górnośląskiej nie dawały gwarancji szybkiego urzeczywistnienia planów, w styczniu 1841 utworzono własny komitet budowy. Prace nad zebraniem odpowiednich kapitałów trwały stosunkowo długo. Dużą pomocą było włączenie się w 1843 do prac komitetu księcia Lichnowskiego oraz uzyskanie poparcia króla Wilhelma I Hohenzollerna. Kiedy objął on honorowy patronat nad budową kolei zmieniono nazwę Towarzystwa z dotychczasowej Kolej Koźle – Bogumin na Kolej Wilhelma. 24 kwietnia 1844 rozpoczęto roboty ziemne najpierw w Krzyżanowicach na terenie będącym własnością księcia Lichnowskiego, a później równocześnie w kilku miejscach na przyszłej trasie kolei. Teren wykupywano od razu pod linię dwutorową, natomiast nawierzchnie przygotowywano pod jeden tor. Naj­większymi obiektami inżynierskimi były mosty na Odrze. Pierwszy z nich, w Raciborzu, liczył 104 m długości, a drugi pod Boguminem miał 230 m. Na odcinku z Kędzierzyna do Raciborza roboty ziemne zakończono w połowie 1845, a 1 stycznia roku następnego odcinek ten o długości 32,21 km przekazano do eksploatacji. Początkowo między obydwiema stacjami kursowały 2 pary pociągów mieszanych (towarowo-osobowych). Posiadały one w Kędzierzynie skomunikowanie z pociągami Kolei Górnośląskiej.

Drugi odcinek z Raciborza do Chałupek długości 20,32 km oddano do eksploatacji 1 maja 1847. Budowa mostu na rzece Odrze między Chałupkami a Boguminem trwała do końca 1848. W tym czasie Kolej Północna Cesarza Ferdynanda dotarła już z Wiednia do Bogumina. W związku z tym na brakującym fragmencie trasy przewozy pasażerów wykonywano powozami i promem. Po wybudowaniu mostu na Odrze można było uruchomić linię Kędzierzyn – Bogumin w całej długości. Od tego czasu Berlin z Wiedniem uzyskał bezpośrednie połączenie przez Kędzierzyn i Chałupki. Podróż pociągiem między tymi miastami trwała 32 godziny. W pierwszym okresie funkcjonowania tabor kolei liczył 16 lokomotyw, 23 wagony osobowe i 757 towarowych. Od chwili uruchomienia Kolej Wilhelma przynosiła duże dochody. Mimo pierwotnych założeń, że transport towarów w tej relacji będzie minimalny, a podstawowy ruch pociągów będą tworzyły przewozy pasażerskie, linia jednotorowa osiągnęła swoja maksymalną wydajność głównie za sprawą pociągów towarowych. Towarzystwo Kolei Wilhelma, postanowiło rozbudować posiadaną do tej pory jedną linię w sieć, która miałaby połączenie z zagłębiem przemysłowym. Już w 1853 przystąpiono do budowy 76,86 kilometrowej linii z miejscowości Nędza do Migoty (obecnie, Katowice Ligota). Jednocześnie etapami rozpoczęto kładzenie drugiego toru na linii głównej. Do 1860 zbudowano drugi tor na odcinku Nędza – Racibórz, a do 1886 w drugi tor wyposażono odcinek od Kędzierzyna do Chałupek.

Kolej Wilhelma była przede wszystkim koleją tranzytową między północnymi Niemcami a Austrią. Jednocześnie jej praca była silnie uzależniona od sytuacji politycznej, a położenie geograficzne nie było korzystne. Funkcjonowanie sieci otoczonej granicami politycznymi i liniami Kolei Górnośląskiej, uzależnione było od wydarzeń społecznych w Austrii i polityki taryfowej Kolei Górnośląskich. Gdy w 1869 przyznano koncesję na budowę linii z Kędzierzyna do Nysy Kolei Górnośląskiej, Kolej Wilhelma straciła ostatnią możliwość rozwoju w przyszłości. Fakt ten skłonił akcjonariuszy spółki do wyrażenia zgody na przejęcie firmy przez Kolej Górnośląską, co zostało sfinalizowane aktem z 18/19 grudnia 1869. Na 1 maja 2007 przypadło 160 lecie linii kolejowej Racibórz – Chałupki.

Obecnie przez stację kolejową w Chałupkach przejeżdżają w ciągu doby 3 pary międzynarodowych pociągów pasażerskich (2 pary z Katowic i 1 para z Opola) do Bogumina.

Zobacz też

• Chałupki
• Przejście graniczne Chałupki-Bogumin
• Pałac w Chałupkach