Bełk (województwo śląskie)

Bełk (niem. Belk) – wieś w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie rybnickim, w gminie Czerwionka-Leszczyny. W latach 1945-54 i 1973-77 siedziba gminy Bełk.

Położenie i transport

Przez miejscowość przebiega autostrada A1, która przecina wieś oraz droga wojewódzka nr 925. Obie drogi łączą się ze sobą na węźle Bełk (od czerwca 2011 węzeł nosi nazwę Rybnik).

Historia miejscowości

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z ok. 1280 r. i znajduje się w Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (Księdze fundacyjnej biskupstwa wrocławskiego). Pierwszym wzmiankowanym właścicielem wsi był niejaki Bielick, od którego też ma pochodzić nazwa miejscowości. Parafia powstała w pierwszej połowie XIV w. Wieś dzieliła się na dwa działy: Bełk Dolny (Nieder Belk) i Bełk Górny (Ober Belk). W 1784 roku w Bełku Dolnym należącym do szlachcica von Twardawa mieszkało 14 kmieci, 7 zagrodników, łącznie 111 osób. Na terenie Bełku Dolnego znajdował się kościół, szkoła oraz folwark. Natomiast w Bełku Górnym należącym także do von Twardawa mieszkało 13 kmieci, 7 zagrodników oraz 2 chałupników, łącznie 112 osób. Na terenie Bełku Górnego znajdował się także folwark oraz dwa młyny.

W XIX w. właścicielem miejscowości był pionier górnośląskiego hutnictwa, Szkot John Baildon. W I poł. XIX w. następuje uwłaszczenie chłopów w wyniku którego w rękach właścicieli wsi pozostały jedynie pola folwarczne. Koniec XVIII wieku i początek XIX wieku to okres zubożenia miejscowej ludności. Obrazują to statystyki z roku 1818, w których widać spadek liczby bogatych chłopów – kmieci, a wzrost liczby uboższych – zagrodników i chałupników. Tak w 1818 roku w Bełku Dolnym było już tylko 4 kmieci, 5 zagrodników i 7 chałupników, łącznie 90 osób. Natomiast w Bełku Górnym było 5 kmieci, 10 zagrodników oraz 6 chałupników, łącznie 180 osób. Następnym właścicielem miejscowości został syn Johna Baildona – Artura, który odsprzedał w 1852 roku swoje dobra Antoniemu Gemander, który był głównym zarządcą Karola Goduli.

Pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku następuje wzmożony rozwój wsi – powstaje m.in. Ochotnicza Straż Pożarna (1909), szpital (1908) oraz nowy budynek szkoły elementarnej. W 1910 gmina liczyła 1132 mieszkańców, natomiast obszar dworski 321 (dane dla połączonych obszarów dworskich Bełku Dolnego i Górnego). Po plebiscycie (440 głosów za Polską, 230 za Niemcami) oraz powstaniach śląskich Bełk zostaje włączony do Polski. Wtedy właścicielem folwarku został Bronisław Jastrzębiec-Albinowski.

W przewodniku po województwie śląskim, wydanym w 1937 r., Bełk opisano następująco: (...) gmina powiatu rybnickiego, 2032 mieszkańców; stacja kolejowa Jaśkowice (3 km) na linii Orzesze - Rybnik; do Rybnika szosą 13 km; szkoła powszechna. Drewniany kościół parafialny św. Marii Magdaleny z wieku XVII . W zakrystii na belce data 1753, rok dobudowania jej do kościoła, kropielnica kamienna z datą 1657. W barokowym ołtarzu głównym gotyckie płaskorzeźby, przedstawiające św. Katarzynę i Barbarę. Ołtarz ten bardzo charakterystyczny dla kościołów śląskich posiada skrzydła boczne ażurowe, złożone ze splotów roślinnych. Ambona barokowa, w przedsionku okuta skrzynia.

W 1939 r. jak cały polski Śląsk wieś znalazła się na powrót w Rzeszy Niemieckiej - pierwsze wojska niemieckie wkroczyły na teren wsi już o godzinie 7 rano. Ostatni polski naczelnik wsi, niejaki Szymocha, zbiegł na teren Polski centralnej, gdzie później go aresztowano. W okresie rządów hitlerowskich przewodniczącym NSDAP w Bełku był miejscowy Niemiec Josef Grzybek, natomiast folwarkiem administrował wtedy niejaki von Flachnowitz. W okresie wojny wielu mieszkańców (z pierwszych trzech grup Volkslista) służyło w mundurach Wehrmachtu, a jedną z pierwszych ofiar był bełkowski leśniczy Buchalik, rozstrzelany przez Niemców w lesie nazywanym Pasterniok. Wyzwolenie w 1945 roku było połączone z terrorem oraz wywózkami niektórych mieszkańców wsi do ZSRR.

Do 1977 Bełk stanowił samodzielną gminę, która została włączona do gminy Czerwonka-Leszczyny, w której pozostaje do dziś. Od 1996 roku w miejscowości budowany był nowy kościół parafialny pw. św. Jana Sarkandra, oddany wiernym w 2007 roku. Jego budowa i, planowane w związku z jej ukończeniem, przeniesienie starej drewnianej świątyni do Wodzisławia Śląskiego, spowodowała protesty części mieszkańców. Ostatecznie kościół pozostał w Bełku, ale od tego momentu jest nieużywany i stopniowo niszczeje.

W grudniu 2009 w Bełku otwarto węzeł mieszący się na autostradzie A1.

Zabytki

• Kościół św. Marii Magdaleny w Bełku z drugiej połowy XVIII wieku.

• kopiec, będący pozostałością średniowiecznego grodziska. Na jego szczycie znajduje się neogotycka, XIX-na kaplica, wybudowana przez ówczesnego właściciela wsi, Antoniego Gemandera, obecnie mocno zniszczona. Pod kaplicą pochowano 4 członków rodziny Lukas.

• Pozostałości XIX-wiecznych zabudowań dworskich, zbudowanych częściowo z polnego kamienia (młyn, obory, kamienno-ceglane czworaki.

• Budynek dawnej karczmy, obecnie bar, najprawdopodobniej XIX-wieczny, rozbudowany w pocz. XX w. oraz znacznie przekształcony w czasach współczesnych, obecnie bez cech stylowych.

• Budynek dawnej szkoły. Pierwsza murowana budowla powstała w I poł. XIX w., na przestrzeni XIX i XX w. była wielokrotnie przekształcana. Obecnie większa część budynku pochodzi z końca XIX w. Do 1963 r. szkoła, obecnie przedszkole.

• Wczesnomodernistyczny budynek dawnego szpitala wzniesiony w 1908 r. z fundacji Alfonsa Lucasa, w okresie PRL-u upaństwowiony (funkcjonował w nim szpital chorób zakaźnych). Obecnie przywrócony siostrom zakonnych mieści Dom Spokojnej Starości.

• Okazy dendrologiczne: dęby o obwodach 450, 460 i 480 cm. – pomniki przyrody, stary platan klonolistny oraz wiązy szypułkowe i stosunkowo rzadkie sosny wejmutki w parku dworskim. Ponadto liczne stare aleje śródpolne złożone głównie z dębu szypułkowego i kasztanowca.

Znane osoby związane z Bełkiem

• prof. dr hab. Franciszek Marek (ur. 1930 w Bełku) – polski historyk, pedagog, specjalizujący się w historii literatury i historii oświaty.
• John Baildon – pochodzący ze Szkocji pionier hutnictwa na Górnym Śląsku, właściciel Bełku.
• Richard Holtze – urodzony w Bełku niemiecki lekarz, jeden z założycieli miasta Katowice, bardzo zasłużony dla jego rozwoju.
• Johan (Jan) von Muszkowski (ur. 1875 w Bełku, zm. 1947) - śląski architekt, bogaty szlachcic z tytułem hrabiego.

Sport

• LKS Bełk - klub sportowy, założony w 1921 roku. W sezonie 2010/2011 zespół piłkarski seniorów gra w lidze okręgowej Katowice I.