Zawiercie

Zawiercie – miasto i gmina w województwie śląskim, w powiecie zawierciańskim.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 51 695 mieszkańców.

Zawiercie położone jest obok środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, u źródeł Warty w dzielnicy Kromołów. Stąd prawdopodobnie wzięła się nazwa miasta Zawiercie. Dawni mieszkańcy Kromołowa chcąc przedostać się do ówczesnej wsi musieli przekroczyć rzekę Wartę, gdyż Zawiercie znajduje się "Za Wartą" (patrząc od strony Kromołowa).

Przemysł ciężki (huta żelaza), szklarski (huta szkła produkująca kryształ) i odlewniczy (odlewnia żeliwa) oraz do niedawna przemysł włókienniczy.

Pod Zawierciem znajdują się pokłady rud ołowiu, cynku i srebra, które nie są eksploatowane. Kiedyś wydobywano także rudy żelaza i węgiel brunatny.

Wizytówką miasta Zawiercia jest brama wjazdowa na centralną część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Zawiercie jest punktem wyjścia wielu szlaków turystycznych na Jurę Krakowsko-Częstochowską.

Położenie

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 85,25 km². Miasto stanowi 8,5% powierzchni powiatu.

Sąsiednie gminy: Kroczyce, Łazy, Myszków, Ogrodzieniec, Poręba, Włodowice

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa katowickiego.

Historia

W XII w. na terenie dzisiejszego miasta istniała wieś Kromołów (obecnie dzielnica Zawiercia). W XIV w. przechodził tędy szlak handlowy z Krakowa do Poznania. Historia miasta Zawiercie sięga 1431 r., kiedy to za panowania Bolesława V, księcia opolskiego, w dokumencie nadającym grunty i zezwolenie na zbudowanie karczmy Mikołajowi Czenarowi, po raz pierwszy została wymieniona nazwa Zawiercie. W XV w. następuje rozwój hutnictwa żelaza (kuźnice). Od XV do XIX w. Zawiercie miało wielu właścicieli. Na przełomie XIX i XX w. utrwaliły się dwie nazwy Zawiercia: Zawiercie Duże – rozmieszczone wokół drogi biegnącej do Poręby i Zawiercie Małe – położone po prawej stronie Warty przy drodze wiodącej do Marciszowa. Pod względem administracyjnym Zawiercie Małe było wsią – gromadą przynależną do gminy Kromołów. Funkcje administracyjne w Zawierciu pełnili sołtysi w ramach samorządu gminnego. Najstarszą dzielnicą miasta jest Kromołów z źródłami rzeki Warty, o którym pierwsza wzmianka pochodzi z 1193 r. Dzielnica ta największy rozkwit przeżywała w latach 1831-1860, a to za sprawą mieszkających w nim sukienników i płócienników.

Rozwój Zawiercia nieodłącznie związany był z koleją oraz budową dróg bitych. 1 grudnia 1847 r. przez Zawiercie po raz pierwszy przejechał pociąg. W ten sposób otwarto planowany ruch z Częstochowy do Ząbkowic linią jednotorową. Ruch kolejowy dwutorowy z Koluszek do Ząbkowic uruchomiono w 1881 r. Spowodowało to rozwój ruchu pasażerskiego i towarowego. Stacja i dworzec II klasy zostały uruchomione w 1890 r., a w kwietniu 1914 r. został oddany do użytku obecny dworzec kolejowy. Biegnąca przez Zawiercie linia kolejowa była jednym z istotnych czynników, który skłonił Żydów berlińskich Ginsbergów do zakupu od małżonków Pławner z Żarek przędzalni bawełny funkcjonującej od 1833 r. Równocześnie z budową i rozbudową zakładów braci Ginsbergów w 1875 r. została uruchomiona w Zawierciu przez Carla Braussa Fabryka sztucznej wełny.

Rolę w rozwoju Zawiercia spełniały różne zakłady i przedsiębiorstwa metalowe: "Ernest Erbe", "Ferrum", "Ułan", "Sambor i Krawczyk", "Poręba" koło Zawiercia, "Liniarnia", "Jan Mecner", Fabryka Opakowań Blaszanych, "Suchy Element Elektryczny", i uruchomiona w 1901 r. Huta Zawiercie. Jest rzeczą charakterystyczną, że niektóre zakłady i fabryki sytuowały się w pobliżu Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej a dla odległych od linii kolejowych fabryk montowano bocznice kolejowe. Na terenie Zawiercia uruchomiono kopalnie węgla brunatnego i rudy żelaza. Po nabyciu gruntów na posiedzeniu Zarządu TAZ 1 sierpnia 1878 r. podjęto ustalenia o budowie osiedla robotniczego TAZ. W tym też czasie zbudowano wiele szkół, kaplic, kościołów (w tym kościół "Piotra i Pawła") i parków.

Z 1893 r. pochodzą pierwsze wiadomości o funkcjonowaniu w Zawierciu Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1894 r. w fabryce tkackiej w Zawierciu został zorganizowany jeden z pierwszych w Królestwie Kongresowym strajków, złamany po zwolnieniu kilkuset robotników i sprowadzeniu łamistrajków z okolic Wolbromia i Miechowa.

W latach I wojny światowej ponad 30-tysięczna osada fabryczna Zawiercie posiadała okazały dworzec kolejowy, liczne fabryki oraz zakłady pracy, nie miała jednak praw i struktury miejskiej. Prawa miejskie Zawiercie nabyło 1 lipca 1915 r. W wyniku tego ukształtowały się: dzielnice: Kromołów, Blanowice, Bzów, Żerkowice, Kądzielów, Zuzanka, Argentyna; osiedla: Żabki, Marciszów, Stawki, Centrum, Warty, Dąbrowica, Ręby, Kosowska Niwa; sołectwa: Karlin, Łośnice, Pomrożyce, Skarżyce.

W okresie I wojny światowej w Zawierciu wzrosło bezrobocie, a to za sprawą zmniejszenia zatrudnienia w przedsiębiorstwie TAZ i zamknięciu huty Huldczyńskiego. Mieszkańcy Zawiercia jeździli na tereny okupacji austro-węgierskiej w celu kupna żywności, która była tam znacznie tańsza niż na terenie okupacji niemieckiej.

Rozwój Zawiercia w latach 1919-1939 determinowały następujące kwestie: działalność organów administracyjnych, właściwe gospodarowanie majątkiem komunalnym i powierzonymi funduszami, funkcjonowanie przedsiębiorstw i zakładów, problemy bezrobocia, sprawy mieszkaniowe oraz działania władz administracyjnych w celu złagodzenia skutków trudnych warunków socjalnych życia mieszkańców. Nadal jednak jest miastem przemysłowym i tak jak przeżywający wówczas kryzys kraj, pojawia się nazwa "Zawiercie miasto wymarłe". W 1924 r. erygowano parafię ewangelicko-augsburską w Zawierciu.

Utworzenie powiatu zawierciańskiego w 1927 r. wprowadziło pewne ożywienie w życiu miasta, gł. kulturalnym, a to za sprawą Chóru Towarzystwa Śpiewaczego "Lira". Od 1936 r. poprawiała się stopniowo sytuacja finansowa i możliwości zatrudnieniowe przedsiębiorstw zawierciańskich.

W 1939 roku Zawiercie włączone zostało do III Rzeszy (do rejencji opolskiej w prowincji Śląsk) i przemianowane w 1941 roku na Warthenau (nazwa nazistowska).

Okres po II wojnie światowej to okres rozwoju miasta. W kwietniu i maju 1945 r. produkcję podjęły fabryki "Poręba" i "Ferrum", w czerwcu uruchomiono Hutę Szkła, w lutym 45 r. hutę "Zawiercie". Na tle trudnej sytuacji płacowej i aprowizacyjnej w niektórych zakładach Zawiercia i okolic miały miejsce strajki w latach 1945 – 1947. Najbardziej zdecydowany protest miał miejsce w hucie "Zawiercie" w marcu 1947 r.

W latach 90. uwydatniły się trudne problemy zatrudnieniowe i mieszkaniowe. Przestało funkcjonować budownictwo komunalne i zakładowe. Dla Spółdzielni Mieszkaniowej "Hutnik" w Zawierciu przekazano z budżetu miasta środki finansowe za zrealizowaną infrastrukturę i zagospodarowanie terenu osiedla "Argentyna". Rozpoczęto realizację zadania inwestycyjnego "Kosowska Niwa". W 1998 r. zaadaptowano na mieszkania hotel przy ul. Rataja. W końcu lat 90. władze miejskie rozpoczęły budowę dwóch budynków mieszkalnych przy ul. Dojazd. W 1994 r. oddano do użytku gmach Telekomunikacji Polskiej S.A. W 2001 r. oddano do użytku halę sportową mieszczącą się w pobliżu ulic Wierzbowej i Blanowskiej.

Zapoczątkowana w 1989 r. transformacja ustrojowa zmieniła system gospodarowania i zarządzania zakładami pracy, przedsiębiorstwami. 27 grudnia 1995 r. przekształcono hutę "Zawiercie" w jednoosobową spółkę akcyjną Skarbu Państwa.

W latach 80. zostały utworzone różne firmy i przedsiębiorstwa, m.in. "Awbud", "Bodeko", "Królmet", "Szczęsny-Zjawiony". Jednocześnie z procesem przekształceń przedsiębiorstw, zakładów pracy narasta proces zmniejszenia zatrudnienia.

Od 1998 roku miasto jest stolicą powiatu zawierciańskiego, w skład którego oprócz Zawiercia wchodzą następujące gminy: Irządze, Kroczyce, Łazy, Ogrodzieniec, Pilica, Poręba, Szczekociny, Włodowice, Żarnowiec.

Według danych z roku 2002 użytki rolne w Zawierciu obejmują 59%, a użytki leśne: 20%.

Zabytki

• Kościół pw. św. Trójcy i św. Floriana w Zawierciu-Skarżycach XVI-XVII wiek
• Kościół pw. św. Mikołaja w Zawierciu-Kromołowie XVI wiek
• Dwór znajdujący się w Zawierciu-Bzowie 1. połowa XIX wieku
• Pałacyk Stanisława Szymańskiego z przełomu XIX i XX wieku
• Osiedle robotnicze TAZ z końca XIX wieku
• Huta Szkła w Zawierciu
• Gimnazjum nr 2 w Zawierciu z 1907 r.
• Cmentarz żydowski w Zawierciu-Kromołowie
• Cmentarz żydowski w Zawierciu
• Dawna synagoga z 1880 r.
• Neogotycka bazylika kolegiacka pw. św. Apostołów Piotra i Pawła z 1896 w centrum miasta.

Transport

Drogowy

• droga krajowa nr 78 (Chałupki – Wodzisław Śląski – Gliwice – Zawiercie – Chmielnik)
• droga wojewódzka nr 791 (Trzebinia – Zawiercie – Myszków)
• droga wojewódzka nr 796 ( Zawiercie – Dąbrowa Górnicza)

Kolejowy

• Kolej Warszawsko-Wiedeńska. Stacje: Zawiercie, Zawiercie Borowe Pole
• PKP

Autobusowy

• Komunikacja miejska obsługiwana przez ZKM Zawiercie
• PKS

Edukacja

• Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania
• I LO im. Stefana Żeromskiego
• II LO im. Heleny Malczewskiej
• III LO im. Xawerego Dunikowskiego
• IV LO im. Hugona Kołłątaja
• ZS. im. Generała Józefa Bema
• ZS. im. Oskara Langego
• ZS. im. Stanisława Staszica
• Wyższa Szkoła Administracji i Zarządzania
• Katolickie Gimnazjum i Katolickie Liceum Ogólnokształcące
• Gimnazjum nr 1 w Zawierciu
• Gimnazjum nr 2 w Zawierciu im. Stanisława Szymańskiego
• Gimnazjum nr 3 w Zawierciu im. Marii Skłodowskiej-Curie
• Szkoła Podstawowa nr 4 Miejska im. M. Kopernika
• Szkoła Podstawowa nr 5 im. A. Mickiewicza
• Szkoła Podstawowa nr 6 Miejska im. J. Korczaka
• Szkoła Podstawowa nr 7 im. M. Konopnickiej
• Szkoła Podstawowa nr 8 Miejska
• Szkoła Podstawowa nr 9 Miejska im. M. Dąbrowskiej
• Szkoła Podstawowa nr 11 Miejska
• Szkoła Podstawowa nr 13 Zespołu Szkół
• Szkoła Podstawowa nr 14 Miejska
• Niepubliczna Szkoła Muzyczna I Stopnia im. Leona Dimant

Wspólnoty wyznaniowe

Większość mieszkańców Zawiercia stanowią wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego. Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzi także Kościół Zielonoświątkowy, protestancka wspólnota o charakterze ewangelicznym, oraz cztery zbory Świadków Jehowy z własną Salą Królestwa.

Sport

• MKS Zawiercie – siatkówka kobiet
• Viret Zawiercie – piłka ręczna mężczyzn
• Warta Zawiercie i Źródło Kromołów – piłka nożna mężczyzn

Ciekawostki

• Honorowym obywatelem Zawiercia jest od 1995 roku Wiesław Ochman.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Ebensee
• Ponte Lambro
• Kamieniec Podolski
• Dolný Kubín
• Bornheim

Zawiercianie

Lista osób urodzonych w Zawierciu, które mają biogram na stronach Wikipedii:

• Marek Krystian Emanuel Baczewski – mieszkający w Zawierciu polski poeta, prozaik, krytyk literacki, autor słuchowisk radiowych, felietonista pisma "Opcje".
• Józef Baryła – generał broni, doktor nauk humanistycznych, urodzony w Zawierciu w 1924 roku.
• John Bleifer – amerykański aktor charakterystyczny, urodzony w Zawierciu w 1901 roku.
• Władysław Jędrzejewski – pięciokrotny mistrz Polski w boksie, urodzony w Zawierciu w 1935 roku.
• Rajmund Niwiński – lekkoatleta, młociarz, należał do polskiego lekkoatletycznego "Wunderteamu", urodzony w Zawierciu w 1940 roku.
• Halina Snopkiewicz – powieściopisarka urodzona w Zawierciu w 1934 roku.
• Wiktor Weintraub – polski historyk literatury żydowskiego pochodzenia, profesor slawistyki na uniwersytecie Harvarda.
• Leszek Wierzchowski - twórca i przywódca Polskiego Ruchu Monarchistycznego , literat - m.in. autor poetyckiej epopei pt. "Millenium" i klasyk polskiej fraszki - autor zbiorów "Manifest erotyczny", "Dziwne stany świadomości","Imionnik zakochanych, "Erotyczne przymiarki i "Sztuka pieszczot".
• Agnieszka Mrozińska – urodzona w Zawierciu polska tancerka, aktorka dubbingowa, teatralna. Związana z Teatrem Muzycznym Roma.
• Andrzej Jabłoński – sporty walki.
• Bogusław Ziętek – polski działacz związkowy, kandydat na Prezydenta RP w wyborach prezydenckich w 2010 roku.

Zobacz też

• Ludność Zawiercia
• kościół św. Brata Alberta w Zawierciu