Żory

Żory (śl. i czes. Žory, niem. Sohrau) – miasto na prawach powiatu położone w południowej Polsce, w województwie śląskim.

Według danych z 30 czerwca 2011 r. miasto miało 60 444 mieszkańców.

Jest jednym z miast należących do Rybnickiego Okręgu Węglowego. Siedziba dekanatu. Obecnie miasto spełnia funkcję handlową, usługową, logistyczną.

Położenie

Żory leżą na Górnym Śląsku na Płaskowyżu Rybnickim nad rzeką Rudą.

Według danych z 30 czerwca 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 64,64 km².

Żory graniczą z powiatami mikołowskim, pszczyńskim i rybnickim oraz miastami Jastrzębie-Zdrój i Rybnik.

W latach 1945-1954 siedziba gminy Żory i, ponownie, w latach 1977-1982 gminy Żory. W latach 1975-1998 Żory administracyjnie należały do województwa katowickiego.

Nazwa miasta

Nazwa miasta ewoluowała od najdawniejszej Sari, która do dziś jest łacińskim odpowiednikiem nazwy Żor. Następnie powoli zmieniając się przez Zari i Żary doszła do obecnej Żory. Od początku jednak nazwa nawiązywała do ognia, w związku ze średniowieczną metodą wypalania lasów pod budowę osad.

Administracja

Miasto jest członkiem Związku Subregionu Zachodniego.

Podział administracyjny

Żory składają się z 9 dzielnic oraz 7 osiedli, które z uchwałą z dnia 29 czerwca 2007 roku są również dzielnicami. Oprócz nich istnieją także 2 inne, które nie posiadają żadnego statusu i wchodzą w skład danej dzielnicy gdzie się znajdują. Wszystkie sołectwa w tym dniu utraciły swój statut i uzyskały miano dzielnicy.

Historia

W okresie tworzenia się polskiej państwowości ziemie dzisiejszych Żor zamieszkiwało lechickie plemię Golęszyców. W drugiej połowie IX wieku ziemie te znajdowały się w granicach państwa wielkomorawskiego, a następnie, ok. 921 r. – czeskiego.

Po raz pierwszy nazwa wsi Żory pojawiła się w 1258. 24 lutego 1272 książę opolsko-raciborski Władysław podpisał umowę, zawierającą postanowienie o przejściu wsi pod jego władzę oraz o lokacji miasta (na prawie magdeburskim). Miało ono obowiązujący do dziś owalny kształt z prostokątnym rynkiem, dwiema bramami (krakowską i cieszyńską) i murami. Prawdopodobnie już w 1292 r. książę raciborski Przemysław stał się lennikiem króla czeskiego, ale przyjmuje się, że okres lenny rozpoczyna się w 1327 r. W 1336 roku księstwo przechodzi w ręce Przemyślidów. W latach 1345, 1433 i 1473 Żory były oblegane odpowiednio przez wojska polskie, husyckie i węgierskie. W latach 1521–1532 księstwo po raz ostatni znajdowało pod władaniem Piasta, po czym władzę na 20 lat przejęli Hohenzollernowie.

W 1526 roku Żory stały się częścią państwa Habsburgów. W roku 1627 podczas wojny trzydziestoletniej wojska protestanckie zajęły Żory. Następnie wojska katolickie zdobyły i zrabowały miasto. W latach 1645–1666 Żory były rządzone przez Wazów (w ramach zastawu całego księstwa). W 1742 roku miasto po pierwszej wojnie śląskiej stało się częścią państwa pruskiego. XIX wiek zaznaczył się industrializacją (huta „Waleska”, odlewnia żeliwa „Pawła” i młyn parowy), zbudowano połączenia kolejowe do Orzesza (1884) i Gliwic (1888). W latach 1919–1921 miały miejsce trzy powstania śląskie, w których brali udział również mieszkańcy Żor. W III powstaniu śląskim miasto zostało zajęte w nocy z 2/3 maja 1921 roku poprzez zwarty atak oddziałów powstańczych z kierunku północno-wschodniego przeprowadzony przez 2.batalion Nikodema Sobika z pułku żorskiego Antoniego Haberki oraz z kierunku zachodniego przeprowadzonego przez 3.batalion Feliksa Michalskiego z pułku żorskiego. Oddziały te wspierał także batalion dowodzony przez Józefa Szenderę z pułku pszczyńskiego Franciszka Rataja, który atakował miasto od południa. Powstańcy opanowali dworzec, pocztę, budynek Policji Plebiscytowej oraz zdobyli 11 karabinów maszynowych. Po Plebiscycie w 1922 roku miasto znalazło się w granicach Polski jako część województwa śląskiego, chociaż w samych Żorach zdecydowanie zwyciężyła opcja niemiecka (2353 do 1036).

1 września 1939 miasto zajął Wehrmacht, a w październiku Żory zostały bezpośrednio włączone do III Rzeszy. W mieście utworzono polenlager nr 95 Sohrau (1942–1945). Przez Żory ewakuowano w styczniu 1945 roku więźniów obozu koncentracyjnego Birkenau w ramach tzw. marszu śmierci. Od stycznia do marca tego roku trwały walki sił Armii Czerwonej z wojskami niemieckimi o Żory, w czasie których 80% zabudowy miasta zostało doszczętnie zniszczone.

Po wojnie nastąpiła odbudowa miasta. W latach 70. i 80. XX wieku miał miejsce intensywny przyrost demograficzny Żor, związany z rozwojem górnictwa węgla kamiennego i budową osiedli w technologii wielkiej płyty. Po 1989 roku górnictwo zostało objęte restrukturyzacją, co wpłynęło na gwałtowny wzrost bezrobocia w Żorach. W ramach walki z tym zjawiskiem utworzono podstrefę Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej i Żorski Park Przemysłowy, a miasto zmieniło charakter z przemysłowego na handlowo-usługowy.

Pożary

Specyficzną częścią historii miasta są liczne pożary, w tym m.in.:

• 1552 – spłonęła połowa miasta
• 1661 – spłonął drewniany kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
• 1702 – spłonęła doszczętnie drewniana zabudowa miasta
• 1807 – spłonął średniowieczny drewniany kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny

Na pamiątkę pożaru z 1702, w jego rocznicę (11 maja), od ponad 300 lat obchodzone jest jedyne w Europie Święto Ogniowe.

Zabytki

• Kościół gotycki pw. św. św. Filipa i Jakuba
• Mury obronne
• Kapliczka przy ul. Murarskiej
• Kamienne krzyże pokutne na starym cmentarzu przy ul. Męczenników Oświęcimskich oraz w dzielnicy Rogoźna na posesji przy ul. Wodzisławskiej
• Gichta – pozostałość po hucie „Waleska” z 1836 r.
• Niskie kamieniczki powstałe z cegieł muru obronnego przy ul. Murarskiej
• Pałac klasycystyczny z XVII/XVIII w. w dzielnicy Baranowice
• Stare miasto
• cmentarz żydowski – 1818 r.
• Kapliczka przy ul. Rybnickiej w Rowniu.

Komunikacja i infrastruktura

Żory leżą na południe od autostrady A4. Dodatkowo przez Żory (dzielnice: Rowień-Folwarki i Rój) przebiega autostrada A1 łącząca południe z północą kraju. Przez Żory przebiegają następujące drogi:

• Droga krajowa nr 81 (Katowice (A4) – Mikołów – Łaziska Górne – Żory – Skoczów (S1) – Harbutowice)
• Droga wojewódzka nr 935 (Racibórz – Rybnik – Żory – Pszczyna)
• Droga wojewódzka nr 924 (Kuźnia Nieborowska – Knurów – Czerwionka-Leszczyny – Żory)
• Droga wojewódzka nr 932 (Wodzisław Śląski – Świerklany – Żory)
• Autostrada A1 (Gdańsk – Toruń – Łódź – Częstochowa – Gliwice – Żory – Gorzyczki)

Komunikacja miejska w Żorach jest organizowana przez MZK Jastrzębie-Zdrój. W mieście działają też linie miejskie ZTZ Rybnik oraz MZK Tychy.

Edukacja

Żory oferują pełną gamę usług z zakresu edukacyjnego od form przedszkolnych aż do wydziałów zamiejscowych uczelni wyższych. Znajduje się tu 13 publicznych przedszkoli oraz liczne placówki oświatowe.

Kultura

Miasto posiada Miejski Ośrodek Kultury, w którym znajduje się sala widowiskowa gdzie dzieją się spektakle teatralne w Żorach, na pierwszym piętrze można podziwiać galerie na wybrany temat, a na drugim piętrze muzeum pokazujące kulturę Afryki choć nie tylko. Oprócz tego ośrodka działają też inne działające na terenie całego miasta. Miejska Biblioteka Publiczna znajduje się na osiedlu Pawlikowskiego i posiada 9 filii (z czego jedna w szpitalu).

Kina: Scena „Na Starówce” – jedna sala kinowa.

W Żorach działa Miejska Biblioteka Publiczna, która posiada także 7 filii.

Sport

Kluby

• LKS Jedność Rogoźna (piłka nożna)
• MTS Żory (piłka ręczna)
• Hawajskie Koszule (koszykówka)
• KS Żory (piłka nożna)
• LKS Rój Żory (tenis stołowy, piłka nożna)
• Iskra Rowień (piłka nożna)
• MKS Polaris Żory (piłka nożna)
• LKS Baranowice (piłka nożna)
• Gepardy Żory (baseball)
• KS Ogniwo Rogoźna Żory (tenis stołowy)
• MOSIR MUKS Sari Żory (siatkówka)
• UKS Czwórka Żory (lekkoatletyka)
• Ks Kleszczów (piłka nożna)
• MMA Sozo Żory (mieszane sztuki walki)

Działalność Sportowa

• MOSiR Żory
• OLPN Żory

Orlik 2012

Obecnie na terenie Żor znajdują się trzy boiska wybudowane w ramach programu Orlik 2012. Planowana jest budowa kolejnych dwóch obiektów.

Wspólnoty religijne

• Kościół rzymskokatolicki
  • Parafia św. Jadwigi Śląskiej w Baranowicach (Żory)
  • Parafia Matki Bożej Częstochowskiej w Kleszczowie (Żory)
  • Parafia św. Brata Alberta na Kleszczówce (Żory)
  • Parafia św. Józefa Robotnika w Osinach (Żory)
  • Parafia NMP Matki Kościoła w Rogoźnej (Żory)
  • Parafia Niepokalanego Serca NMP w Rowniu (Żory)
  • Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego w Roju (Żory Rój)
  • Parafia św. Maksymiliana Marii Kolbego w Rudziczce
  • Parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Suszcu
  • Parafia Świętych Apostołów Filipa i Jakuba w Żorach
  • Parafia Miłosierdzia Bożego w Żorach
  • Parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Żorach
• Kościoły protestanckie
  • Parafia Ewangelicko-Augsburska pw. Zbawiciela w Żorach
  • Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – zbór w Żorach (dzielnica: Osiny)
  • Kościół Zielonoświątkowy, zbór „Elim”
  • Kościół Wolnych Chrześcijan
  • Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego
• Inne
  • Świadkowie Jehowy, Sala Królestwa

Demografia

• Zmiany w liczbie ludności Żor na przestrzeni ponad 200 lat:

Największą populację Żory odnotowały w 1994 – 67 107 mieszkańców.

Struktura ludności

• Ogółem – 60 774 (stan na 31.03.2010)
• Mężczyźni – 29 769 (48,99%)
• Kobiety – 31 005 (51,01%)
• Bezrobocie – 9,9% (1938 osób, stan na 31.07.2011)

Gospodarka

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto (2007) w PLN – 2 132,51 zł, czyli 74,4% średniej krajowej.

W końcu stycznia 2011 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Żorach obejmowała ok. 2,3 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 11,4% do aktywnych zawodowo.

Infrastruktura techniczna

• hotspot na Rynku i w jego najbliższej okolicy.

Ludzie związani z Żorami

• Sonia Bohosiewicz – od 1998 roku aktorka Teatru Starego w Krakowie
• Ignatz Grünfeld – katowicki mistrz i przedsiębiorca budowlany oraz radny miejski
• Krystian Lupa – polski reżyser teatralny, scenograf, grafik, autor scenariuszy teatralnych
• Zygmunt Łukaszczyk – wojewoda śląski od 30 listopada 2007
• Jerzy Makula – lotnik, wielokrotny mistrz świata w lotach szybowcowych
• ks. dr Johannes Nikel – biblista, prepozyt kapituły katedralnej we Wrocławiu
• Alojzy Orszulik – emerytowany biskup łowicki, uczestnik rozmów w Magdalence
• Ryszard Andrzej Ostrowski – polski polityk, radca prawny, poseł na Sejm III kadencji
• Stanisław Sojka – muzyk
• Otto Stern – fizyk, noblista, urodzony w Żorach
• Iwona Węgrowska – (pseudonim Abra) – piosenkarka oraz uczestniczka piątej (VIP) edycji Baru
• Józef Polok – polski aktor, satyryk i biznesmen.
• Marek Probosz – polski aktor, reżyser, scenarzysta i producent filmowy, pisarz i wykładowca w szkole kształcącej aktorów.
• Adam Zdziebło – wiceminister rozwoju regionalnego

Miasta partnerskie

• Kamp-Lintfort (Niemcy)
• Mezőkövesd (Węgry)
• Pasvalys (Pozwoł) (Litwa)
• Montceau-les-Mines (Francja)