Chmielnik (województwo świętokrzyskie)

Chmielnik – miasto w powiecie kieleckim, w województwie świętokrzyskim, położone na skrzyżowaniu tras Kielce – Tarnów i Staszów – Jędrzejów, nad rzeką Wschodnią (prawy dopływ Czarnej Staszowskiej), na pograniczu Niecki Połanieckiej i Pogórza Szydłowskiego. Jest siedzibą miejsko-wiejskiej gminy Chmielnik. Ośrodek handlowo-usługowy. Przemysł materiałów budowlanych i spożywczy. Stacja kolejowa. Zachowany szesnastowieczny układ urbanistyczny, wytyczony przez czworoboczny rynek i sieć prostopadłych ulic.

Od połowy XVI wieku do 1689 był jednym z ważniejszych centrów polskiego kalwinizmu.

W latach 1956-1961 miasto było siedzibą powiatu chmielnickiego. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. kieleckiego.

Według danych z 31 grudnia 2009 miasto miało 3898 mieszkańców.

Historia

Pierwsze wzmianki pochodzą z 1241 r., kiedy to miała miejsce bitwa pod Chmielnikiem z wojskami mongolskimi. Przy trasie na Szydłów znajduje się pamiątkowy obelisk. Początkowo osada będąca własnością książęcą (kasztelania sandomierska), w XIII w. stała się własnością Odrowążów.

Najstarszym zabytkiem Chmielnika jest Kościół św. Trójcy z cmentarzem przykościelnym założonym ok. 1356 r. Obecnie oglądać można jedynie prezbiterium (początki XIV w.) kościoła zniszczonego w okresie reformacji.

W czasach najazdów tatarskich Chmielnik był własnością Oleśnickich. Ich staraniom Chmielnik zawdzięcza prawa miejskie nadane przez króla Zygmunta Augusta w 1551 r. Około 1558 roku ówczesny właściciel miasta Jan Oleśnicki, zamienił kościół na zbór kalwiński, zapoczątkowując protestancki epizod miasta. Ostatni proboszcz katolicki został wygnany z miasta około 1562 roku.

Nowe miasto Chmielnik usytuowano na wschód od istniejącej wsi o tej samej nazwie (obecnie Przededworze). W 1580 r. król Stefan Batory nadał przywilej organizowania kolejnych jarmarków. W 1630 r. Chmielnik przechodzi na własność kalwińskiej rodziny Gołuchowskich. W czasach reformacji ośrodek arian i miejscem synodów kalwińskich (ostatni w 1592). Wybudowany w latach 1634-1636 nowy zbór został spalony w okresie potopu szwedzkiego, ale staraniem rodziny Gołuchowskich został odbudowany. Zbór istniał do 1689 r.). Po jego zamknięciu miasto podupadło.

XVII w. sięga historia społeczności żydowskiej Chmielnika, w którym na podstawie przywileju wydanego przez Krzysztofa Gołuchowskiego, zaczęli osiedlać się Żydzi sefardyjscy wygnani z Hiszpanii. Synagoga została wzniesiona w 1638 r. Zajęcie przez Żydów opuszczonych domów i sklepów wygnanych chmielnickich arian (1658 r.) przyczyniło się do dalszego rozwoju ekonomicznego gminy żydowskiej.

Chmielnik był również miastem królewskim (wg ks. Jana Wiśniewskiego z 1774 r.) miasto zostało przekazane w darze od Rzeczypospolitej Stanisławowi Augustowi. Król ofiarował je wkrótce księciu Józefowi Poniatowskiemu (bratanek króla, znany z zamiłowania do kart), który w potrzebie finansowej sprzedał Chmielnik wojewodzie inowrocławskiemu – Andrzejowi Moszczyńskiemu. Według najnowszych badań historycznych epizod z podarowaniem miasta Poniatowskiemu nie ma potwierdzenia w źródłach historycznych. Nowy właściciel dokończył rozpoczętą przez Jerzego Ożarowskiego w 1730 r. trwającą 50 lat budowę nowego kościoła. W 1787 r. właścicielami Chmielnika zostali Chłapowscy.

Po III rozbiorze Polski (1795 r.) miasto należało do Austrii (prowincja Nowa Galicja). W latach 1809-1815 w Księstwie Warszawskim, następnie w Królestwie Polskim.

W 1829 r. ostatni z Chłapowskich – Dezydery sprzedał Chmielnik Kazimierzowi Tańskiemu (własnością tej rodziny dobra chmielnickie pozostawały do 1945 r.). W 1922 r. w Chmielniku powstał Bank Kupiecki, którego prezesem został handlowiec Herman Leszman..

Zabytki

• Kościół św. Trójcy z początku XVI w. (cmentarz przykościelny z ok. 1356 r.)
• Synagoga z lat 1633-1634
• Kościół parafialny pw. Niepokalanego poczęcia Najświętszej Marii Panny ukończony w 1783 r.
• Rynek o układzie architektonicznym z XIX w.

Bibliografia

• Kalendarz świętokrzyski 2005.Z dnia na dzień przez stulecia. Kielce 2004.

Zobacz też

• Parafia Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Chmielniku
• Chmielnik Buski (stacja wąskotorowa)
• Stary cmentarz żydowski w Chmielniku
• Nowy cmentarz żydowski w Chmielniku