Kołoniec

Kołoniec – wieś w Polsce położona w województwie świętokrzyskim, w powiecie koneckim, w gminie Ruda Maleniecka.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa kieleckiego.

Historia

Kołoniec - dawna miejscowość przemysłowa, wchodząca w skład Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego

Pierwsze wzmianki dotyczące Kołońca pochodzą z roku 1510. Miejscowość ta jako kuźnica żelazna nosiła wtedy nazwę "Niewola". W 1784 pracujący tu wielki piec dostarczał surówkę między innymi na potrzeby zakładów w Maleńcu.

W 1819 roku hrabia Ignacy Stadnicki-właściciel okolicznych dóbr wydzierżawił Michałowi Mazarkowi folwark Starzechowice i wieś Kołoniec ze wszystkimi gruntami i użytkami. W owym czasie fałkowski kompleks przemysłowy składał się z wielkiego pieca w Skórnicach, 2 fryszerek w Kołońcu, 2 w Starzechowicach i 1 w Rudce koło Sułkowa.

W 1833 roku Franciszek Jakubowski nabył od hrabiny Ksawery Stadnickiej dobra fałkowskie wraz z Kołońcem i z prawem wydobywania rudy żelaza w obrębie wsi Pląskowice. Jakubowski wzniósł w Kołońcu nowy wielki piec i pudlingarnię. Oprócz miejscowego zakładu własność Jakubowskiego stanowiły też wielkie piece w Skórnicach, Starzechowicach i Rudce. Ponadto wymieniona produkcja wspierana była przez wielki piec i fryszerkę w Pląskowicach - dzierżawione od rządu. Franciszek Jakubowski był też najprawdopodobniej założycielem osiedla fabrycznego nieopodal Kołońca we Franciszkowie ( pierwotna nazwa tej miejscowości to Franciszek), gdzie powstały zakłady fryszerskie napędzane wodami rzeki Czarnej.

W 1838 roku pracowały w Kołońcu 4 kuźnice produkujące łącznie 3200 cetnarów surówki oraz wielki piec wybudowany około 1850 r., który pracował z przerwami do roku 1899. Osiągnął on maksymalną produkcję 770 ton surówki w 1890 roku.

Wykaz zakładów przemysłu żelaznego z 1870 roku wymienia zakład w Kołońcu poruszany energią wodną, zatrudniający 26 robotników i dający roczną produkcję o wartości 36 000 rubli. Inny wymienia w 1879 roku walcownię w Kołońcu o produkcji 75 935 pudów żelaza o wartości 72 897 rubli zatrudniającą 32 robotników, stanowiącą własność braci Jakubowskich.

Według opisu z 1897 r. czynny był w Kołońcu wielki piec, gdzie pracowało 15 robotników oraz walcownia z 16 robotnikami. Oba zakłady stanowiły własność Kazimierza Jakubowskiego. Pomimo rozwiniętego przemysłu sama wieś rozwijała się powoli na, co prawdopodobnie wpłynęło wybudowanie fabrycznego osiedla nie na miejscu, lecz w pobliskim Franciszkowie.

W 1895 roku Władysław Stanisław Reymont brał udział w chłopskiej pielgrzymce na Jasną Górę z okazji setnej rocznicy insurekcji kościuszkowskiej. W swym utworze z wczesnego okresu twórczości, pt. "Pielgrzymka do Jasnej Góry", umieścił opis Kołońca i jego okolic:

(...) Koło Kołońca kraj jeszcze dzikszy, góry tylko zamykają horyzont, mało pól uprawnych, tylko lasy, zarośla, topiele i łąki niskie, pełne łozin i olch, a coraz to wody wielkie, stare szyby górnicze, zapadłe i zatopione, drogi wysypane szlaką ostrą jak szkło.(..) Odpoczywamy w Kołońcu, górniczej osadzie. Z trzech pieców czynny tylko jeden, przetapiający rudę na surowiec. Oglądaliśmy dzięki uprzejmości zarządzającego całą tę manipulację. Wytapiają tylko 100 centnarów surowca na dobę i rudę kupują, bo jak objaśniono, wygodniej ją kupić i taniej wychodzi płacąc po 20 kopiejek za centnar, niż kopać na gruntach własnych, pomimo że jest lepsza i o większej wydajności surowca. Te zabudowania i piece są jak wyspy na wielkiej przestrzeni wód, trzęsawisk i lasów. Ziemia wszędzie czarna i wszystko, nawet ludzie i rośliny są jakby przesyceni rdzą i tym pyłem ze szlaki.(..)

Okres świetności kołonieckich zakładów przypadł na lata 1836-1846. W późniejszym okresie miejscowe zakłady borykały się z trudnościami surowcowymi. Hieronim Łabęcki - pracownik Komisji Rządowej, specjalista z zakresu górnictwa i hutnictwa w 1841 r. odnotował, że brakuje własnych lasów na potrzeby huty i właściciel musi dokupować drewna.

Przełom XIX i XX w. okazał się niefortunny dla zakładów w Kołońcu. Na skutek zmiany technologii wytwarzania surówki wielkopiecowej produkcja oparta na starych metodach stała się mało opłacalna i zakłady kołonieckie podobnie jak i inne zakłady Zagłębia Staropolskiego stopniowo zaczęły upadać. W niedługim czasie zakłady we Franciszkowie zostały zamknięte, a na rzece w ich okolicy powstała zapora spiętrzająca wodę. Posłużyła ona do zaopatrzenia w wodę nowo powstałych stawów rybnych. Wraz z likwidacją miejscowego przemysłu drastycznie pogorszyła się sytuacja mieszkańców. Osiedle fabryczne we Franciszkowie położone pomiędzy dwoma odgałęzieniami rzeki Czarnej uległo likwidacji, a jego mieszkańcy zostali przeniesieni do Kołońca. Wtedy to przesiedleńcom jako rekompensatę nadano skrawki ziemi w obrębie Kołońca tak zwane Franciszkowskie. Ostatnim z pozostawionych zabudowań Franciszkowa była gajówka wraz z budynkami gospodarczymi. Zostały one spalone przez Niemców podczas okupacji, stanowiły, bowiem schronienie dla partyzantów.

Opis z roku 1907 wymienia w Kołońcu tylko młyn wodny. Wieś w tym czasie posiadała 71 drewnianych budynków oraz 276 mieszkańców.

W 1925 roku w Kołońcu funkcjonowała fabryka żelaza dłużnego i młyn wodny-własność Józefa Dobrzańskiego.

Kołoniec obecnie

Pozostałości dawnego zakładu i wielkiego pieca obecnie już nie istnieją. Zostały one wyburzone w latach 70 XX w., kiedy to powstawało w Kołońcu pierwsze gospodarstwo rybackie. W miejscu zabytkowych budynków fabrycznych znajduje się obecnie staw hodowlany. Jedynym zachowanym obiektem jest hala walcowni, pełniąca następnie funkcję pomieszczenia socjalnego-umywalni, przez starszych mieszkańców Kołońca nazywana łaźnią. Obecnie mieści się tu remiza strażacka. Kołoniec obecnie słynie z produkcji materiału zarybieniowego, głównie ryb drapieżnych dla wód otwartych w całej Polsce. Znajdujące się w Kołońcu atrakcje turystyczne to m.in. rzeka Czarna, malownicze stawy hodowlane oraz okoliczne lasy.

Galeria

Bibliografia

• Benedykt Zientara - Dzieje małopolskiego hutnictwa żelaza w XIV-XVII w. Warszawa 1954 r.
• Hieronim Łabęcki - Górnictwo w Polsce Warszawa 1841 r., Spis zakładów z 1838 r.
• Władysław Stanisław Reymont - Pielgrzymka do Jasnej Góry