Sandomierz

Sandomierz – miasto i gmina miejska w województwie świętokrzyskim, w powiecie sandomierskim, położona nad rzeką Wisłą (268,5 km od jej źródła i 673,7 km od jej ujścia do Morza Bałtyckiego), na siedmiu wzgórzach (stąd miasto nazywane jest czasem "małym Rzymem"), na granicy Wyżyny Sandomierskiej. Przemysłowa część miasta, zwana Nadbrzeziem leży na prawym brzegu Wisły, w Kotlinie Sandomierskiej, graniczy z Tarnobrzegiem. Istnieje kilka teorii na temat pochodzenia nazwy miasta, według jednej z nich nazwa związana jest z położeniem miasta - w okolicach Sandomierza, rzeka San domierza (dochodzi) do Wisły. Najbardziej prawdopodobna teoria głosi jednak, że nazwa miasta pochodzi od staropolskiego imienia Sędomir, rozpowszechnionego w całej Słowiańszczyźnie (por. czes., rus. i serbsko-chor. Sudomir).

Przez miasto przebiegają turystyczne szlaki: cysterski, św. Jakuba, Via Jagiellonica, Architektury Drewnianej.

Historycznie położony jest w Małopolsce, główne miasto dawnej ziemi sandomierskiej. Następnie województwa sandomierskiego.

Historia

Ślady pierwszej obecności człowieka na tych terenach, znalezione w wykopaliskach archeologicznych, pochodzą z neolitu. Osada – w X w. na terenie wzgórza zamkowego, od XI wieku gród, siedziba książęca oraz miasto wojewódzkie. Obok zbudowanego później Domu Długosza powstał w sąsiedztwie drugi gród, który dał początek miastu. Dzięki położeniu nad Wisłą, w miejscu przeprawy szlaku handlowego z Europy Zachodniej na Ruś, Sandomierz szybko zyskiwał na znaczeniu.

W okresie rozbicia dzielnicowego był stolicą Księstwa Sandomierskiego a przez około 700 lat również miastem wojewódzkim (pierwszy wojewoda *Pakosław 1182 – 1203 ostatni wojewoda *Rafał Amor Tarnowski). Pierwszym władcą (w okresie od 1146 do 1166) był Henryk Sandomierski, syn Bolesława Krzywoustego. Pierwsza inicjatywa lokacyjna na prawie niemieckim dotycząca Sandomierza miała miejsce przed rokiem 1243. Miasto zostało zdobyte przez Tatarów w 1259 za czasów Piotra z Krępy, o czym wspominają Pieśni Sandomierzanina. Za namową Wasylka Romanowicza w 1260 miasto poddało się Tatarom Burundaja. Po zniszczeniach w czasie najazdów tatarskich, ponowna lokacja w 1286 r. nadana przez Leszka Czarnego. Ponownie handel odegrał ważną rolę w rozwoju miasta w XV wieku (Sandomierz leżał na trasie drogi wiślanej związanej z handlem zbożem). XV – XVII wiek to okres częstych pobytów dworu i króla w Sandomierzu, czas zjazdów szlacheckich. Bywał tu m.in. król Zygmunt II August zapraszany przez starostę sandomierskiego i hetmana wielkiego koronnego Jana Amora Tarnowskiego.

W 1570 r. miał miejsce zjazd reprezentantów działających w Polsce nurtów reformacji, w wyniku którego doszło do podpisania tzw. zgody sandomierskiej – porozumienia w obronie przed kontrreformacją. Okres wojen szwedzkich to ponowny upadek miasta spowodowany zniszczeniami.

W 1613 r. otwarto Kolegium Jezuickie w Sandomierzu. W 1623 r. Jakub Bobola (zm. 1636)- podczaszy sandomierski, prawdopodobnie stryjeczny brat św. Andrzeja Boboli, założył przy kolegium konwikt dla 12 młodych, należących do zubożałych rodzin, szlachciców i zapisał na ten cel 15500 złp. na dobrach swych Wilczyce. W 1635 r. przeznaczył na pomieszczenie konwiktorów swą kamienicę, stojącą do dziś dnia w Rynku miasta Sandomierza. Ta „Fundatio Boboliana” z 27 lipca 1623 r. przetrwała aż do kasaty zakonu Jezuitów.

W 1639 r. w mieście miał miejsce proces Krystyny Matysównej, rzekomej czarownicy posadzonej o kradzież hostii. W czasie tortur niewinną kobietę doprowadzono prawdopodobnie do obłędu, bowiem złożyła absurdalne zeznania, twierdząc że oprócz niej hostię kradła również gospodyni z plebani przy kościele św. Pawła, karmiąc nią bydło i piekąc z niej placki.

W latach 1698 i 1710 ksiądz Stefan Żuchowski (1666-1716) oskarżył Żydów o morderstwa dzieci "na macę". Torturom poddano ok. 10 osób, które potem stracono. W katedrze znajduje się obraz ufundowany przez księdza, oglądany przez żydowskie wycieczki jako klasyka antysemityzmu.

W 1865 r. po zdaniu egzaminu kwalifikacyjnego, Karolina Kraczkiewicz została pierwszą świecką nauczycielką w Sandomierzu.

W okresie zaborów Sandomierz stał się miastem pogranicznym między Królestwem Polskim a Galicją i stracił swoje znaczenie administracyjne, a także gospodarcze. Dodatkowo został dość poważnie zniszczony przez pierwszą wojnę światową. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę miasto wyrwało się ze stagnacji i zaczęło się prężnie rozwijać. Według planów Eugeniusza Kwiatkowskiego z 1935 miało wkrótce stać się stolicą Centralnego Okręgu Przemysłowego z ponad 100 tys. mieszkańców. W 1939 r. miał stać się stolicą nowego województwa. Plany te zniweczyła II wojna światowa.

Wojska radzieckie wkroczyły do Sandomierza 18 sierpnia 1944. Miastu oszczędzono zniszczeń wojennych. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa tarnobrzeskiego. Obecnie jest średniej wielkości miastem powiatowym w województwie świętokrzyskim i ważnym ośrodkiem turystycznym.

Pierwsze klasztory

Lokacje pierwszych klasztorów na ziemi sandomierskiej:

• 1185 r. – opactwo Cystersów, założone przez św. Bernarda z Clairvaux w Koprzywnicy
• 1226 r. – klasztor dominikański
• 1246 r. – klasztor Klarysek w Zawichoście w ziemi zawichojskiej

Środowisko naturalne

Klimat

Średnia temperatura i opady dla Sandomierza
Miesiąc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru	Roczna
Średnie najwyższe temperatury	-2	-1	4	13	18	22	23	23	19	13	6	1	12
Średnie najniższe temperatury	-7	-7	-3	3	8	12	13	13	9	5	1	-3	4
Opady	27.9	27.9	30.5	40.6	71.1	63.5	91.4	40.6	38.1	30.5	33	43.2	538,5
Źródło: Weatherbase 14.12.2008

Struktura powierzchni

Według danych z roku 2002 Sandomierz ma obszar 28,32 km², w tym:

• użytki rolne: 64%
• użytki leśne: 0%

Miasto stanowi 4,35% powierzchni powiatu.

Demografia

Struktura demograficzna mieszkańców Sandomierza wg danych z 31 grudnia 2007:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	24 795	100	13 323	53,73	11 472	46,27
wiek przedprodukcyjny (0–17 lat)	4714	19,01	2356	9,5	2358	9,51
wiek produkcyjny (18–65 lat)	15 874	64,02	8085	32,61	7789	31,41
wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat)	4207	16,97	2882	11,62	1325	5,34

Budżet

Rysunek 1.1 Dochody ogółem w Mieście Sandomierz w latach 1995-2010 (w zł) Tabela 1.1 Relacje działalności statutowej Miasta Sandomierz w latach 1995-2010

WYSZCZEGÓLNIENIE	J. m.	ROK
		1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010
Dochody ogółem	zł	10 618 849,-	17 761 519,-	26 317 229,-	30 187 932,-	33 743 339,-	35 932 598,-	41 689 822,-	43 743 124,-	44 253 344,-	50 933 568,-	52 070 261,-	62 573 287,63	67 153 762,11	67 251 336,27	69 131 451,33	174 259 314,85
ZNAK	±	+	+	+	-	+	-	-	-	-	+	-	+	-	-	+	+
Deficyt/nadwyżka budżetowy(-a)	zł	474 906,-	113 908,-	6 983 362,-	1 529 635,-	1 477 947,-	52 730,-	2 941 413,-	227 021,-	1 928 397,-	1 395 339,-	1 921 744,-	6 018 823,27	2 025 899,35	2 546 813,62	9 106 971,85	13 398 194,95
ZNAK	Σ	=
Wydatki ogółem	zł	11 093 755,-	17 875 427,-	33 300 591,-	28 658 297,-	35 221 286,-	35 879 868,-	38 748 409,-	43 516 103,-	42 324 947,-	52 328 907,-	50 148 517,-	68 592 110,90	65 127 862,76	64 704 522,65	78 238 423,18	187 657 509,80

Rysunek 1.2 Wydatki ogółem w Mieście Sandomierz w latach 1995-2010 (w zł)

Według danych z roku 2010 średni dochód na mieszkańca wynosił 7 149,10 zł (tj. — stan na 31 XII; przy 7 107,40 zł w zestawieniu na 30 VI); jednocześnie średnie wydatki na mieszkańca kształtowały się na poziomie 7 698,77 zł (tj. — stan na 31 XII; przy 7 653,87 zł w zestawieniu na 30 VI).

Edukacja

• Wyższa Szkoła Humanistyczno-Przyrodnicza Studium Generale Sandomiriense
• Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Sandomierzu
• Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych
• Wyższe Seminarium Duchowne
• Instytut Teologiczny im. bł. Wincentego Kadłubka
• 4 szkoły podstawowe, 3 gimnazja, 3 licea ogólnokształcące, 4 zespoły szkół średnich

Gospodarka

• Pilkington Automotive Poland - produkcja szyb samochodowych
• Pilkington Polska - produkcja szkła płaskiego metodą "float"
• SCHOLLGLAS Polska Sp.z o.o. - produkcja szyb do sprzętu AGD
• NIJMAN / ZEETANK International Transport Sp. z o.o.
• Zakład Inżynierii Kolejowej Leśkiewicz, Kosmala Spółka Jawna - transport i spedycja drogą kolejową
• P.W."KAMET" - dawna stocznia
• Spółdzielnia Inwalidów „Postęp” - siłowniki powietrzne tłokowe i membranowe oraz odmrażacze

Wspólnoty wyznaniowe

Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:

Katolicyzm

• Kościół rzymskokatolicki, Sandomierz jest stolicą Diecezji sandomierskiej

Protestantyzm

• Wspólnota Kościołów Chrystusowych
• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego

Infrastruktura

Transport

Sandomierz leży na przecięciu dróg krajowych nr 79 (Warszawa – Sandomierz – Kraków – Bytom) oraz 77 (Lipnik – Przemyśl). Na odcinku od ul. Ożarowskiej do mostu na Wiśle mają one wspólny przebieg obwodnicą miasta. W Sandomierzu mają także początek dwie drogi wojewódzkie: 723 (do Tarnobrzega) oraz 777 do (Maruszowa).

Sandomierz jest węzłową stacją kolejową. Schodzą się tu tory do Skarżyska-Kamiennej, Stalowej Woli-Rozwadowa i Tarnobrzegu. Dawniej była to ważna stacja z dużą liczbą pociągów osobowych kursujących do tych trzech miast, a także do Przeworska. Obecnie odbywa się ruch towarowy i osobowy w postaci pociągu TLK relacji Skarżysko-Kamienna - Przemyśl Główny, którego wagony w Skarżysku są oddzielane od pociągu do Warszawy. Czasami pojawiają się specjalne pociągi turystyczne. Dworzec kolejowy w Sandomierzu znajduje się w prawobrzeżnej części miasta, w pobliżu skrzyżowania dróg na Stalową Wolę (77) i na Tarnobrzeg (723).

Architektura

Sandomierz posiada znaczną liczbę zabytków, a Stare Miasto tworzy zabytkowy zespół urbanistyczno-architektoniczny i krajobrazowy.

Turystyka

Sandomierz jest punktem początkowym żółtego szlaku rowerowego prowadzącego do Opatowa oraz zielonego szlaku rowerowego prowadzącego do Ujazdu. Przez miasto przechodzi czerwony szlak turystyczny z Gołoszyc do Piotrowic.

• Wąwóz św. Królowej Jadwigi – wypłukany przez wody w pokładach lessowych. Na urwiskach występuje roślinność stepowa, między innymi wisienka karłowata
• Góry Pieprzowe – na terenie wzgórz w 1980 roku utworzono rezerwat geologiczno-przyrodniczy. Góry zbudowane z łupków kambryjskich, wypiętrzone 500 milionów lat temu.

W Sandomierzu swój początek ma Małopolska Droga św. Jakuba prowadząca do Krakowa, a przy połączeniu z innymi trasami prowadzi zwartym szlakiem do Santiago de Compostela. W przyszłości Sandomierz będzie też ostatnim przystankiem Lubelskiej Drogi św. Jakuba. W Sandomierzu ma też początek i koniec tarnobrzesko-niżański Szklak Architektury Drewnianej. Przez Sandomierz przebiega także szlak cysterski.

Serial Ojciec Mateusz i liczne akcje promocyjne spowodowały nagły wzrost zainteresowania miastem.

W sandomierskim parku Piszczele znajduje się wyciąg narciarski o długości 60 metrów.

Sport

Pierwszym klubem sportowym w Sandomierzu była Wisła Sandomierz, która powstała w 1925 roku. Na przestrzeni lat prowadziła wiele sekcji, m.in. lekkoatletyki, siatkówki i koszykówki. Obecnie działa jedynie drużyna piłki nożnej. Wychowankiem SPR Wisła Sandomierz – zespołu piłki ręcznej – jest Karol Bielecki, reprezentant Polski. W mieście istnieją także m.in. Klub Tenisa Stołowego "Sandomierz", Sandomierski Klub Karate "Kyokushin" oraz Stowarzyszenie Sportów Siłowych.

W 2009 roku w mieście otworzony został Miejski Stadion Sportowy, w którego skład wchodzą: boisko wielofunkcyjne, kompleks lekkoatletyczny i korty tenisowe. 11 października 2009 roku odbył się na nim mecz reprezentacji piłkarskich U-23 pomiędzy Polską a Portugalią, zakończony bezbramkowym remisem. W Sandomierzu znajdują się także: basen kryty i basen letni oraz hala widowiskowo-sportowa.

Film

Na starym mieście w Sandomierzu jest kręcony znany polski serial kryminalny Ojciec Mateusz. Film ten jest odpowiednikiem włoskiej serii Don Mateo. Ekipa telewizyjna zwykle latem lub zimą przyjeżdża do Sandomierza kręcić serial. Wiele odcinków odbywa się poza Sandomierzem w województwie świętokrzyskim. W tym serialu wiele razy pojawia się słowo "Sandomierz", co daje dodatkową reklamę miastu. Główną rolę księdza Mateusza Żmigrodzkiego gra Artur Żmijewski.

Współpraca międzynarodowa

Miasta partnerskie

• Emmendingen
• Newark-on-Trent
• Ostróg

Sandomierzanie

• Wincenty Kadłubek – pierwszy polski kronikarz
• Sadok i Towarzysze Męczennicy – dominikanie, zamordowani podczas najazdu mongolskiego
• Sebastian Petrycy z Pilzna – lekarz i tłumacz dzieł Arystotelesa
• Mikołaj Trąba – polski duchowny katolicki, notariusz królewski, podkanclerzy koronny, arcybiskup halicki, arcybiskup gnieźnieński, pierwszy prymas Polski
• Marcin z Urzędowa – autor pierwszego słownika botanicznego
• Mikołaj Gomółka – kompozytor epoki renesansu, autor Melodii na Psałterz Polski do słów Jana Kochanowskiego
• Stanisław Młodożeniec – poeta futuryzmu
• Wincenty Burek – pisarz, autor książki Droga przez wieś
• Adam Bień – jeden z przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, skazany w "procesie szesnastu"
• Wiesław Myśliwski – współczesny pisarz polski, laureat nagrody Nike
• Jerzy Jaskiernia – polityk SLD i honorowy obywatel Sandomierza
• Karol Bielecki – piłkarz ręczny, reprezentant Polski, srebrny medalista MŚ'07
• Zbigniew Książek – scenarzysta, poeta
• Andrzej Sarwa – pisarz, poeta, tłumacz, autor ponad 100 książek
• Piotr Sławiński – historyk i poeta
• Sebastian Krzysztof Sobowiec
• Jerzy Koenig – polski krytyk teatralny, publicysta
• Krzysztof Janczak – siatkarz
• Tomasz Dymanowski – piłkarz
• Michał Bednarz – doktor habilitowany, ksiądz katolicki
• Dariusz Pietrasiak – piłkarz
• Wacław Król – pisarz, polski lotnik, pułkownik, uczestnik Bitwy o Anglię
• Teresa Dębowska-Romanowska – prawnik
• Leszek Dziarek – muzyk
• Jarosław Kowalski – polski snookerzysta
• Arkadiusz Koniecki – trener koszykarski
• Agnieszka Kawiorska – polska aktorka
• Piotr Nurowski – prezes PKOL
• Wasyl Skopenko – dowódca wojsk radzieckich, który ocalił Sandomierz przed zniszczeniem

Zobacz też

• miasta w Polsce
• książęta sandomierscy
• biskupi sandomierscy
• diecezja sandomierska
• Stary cmentarz żydowski w Sandomierzu
• Nowy cmentarz żydowski w Sandomierzu

Bibliografia

• Kalendarz świętokrzyski 2005. Z dnia na dzień przez stulecia. Kielce 2004.