Tursko Wielkie

Tursko Wielkie – wieś w Polsce położona w województwie świętokrzyskim, w powiecie staszowskim, w gminie Osiek.

Do 1954 roku istniała gmina Tursko Wielkie. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa tarnobrzeskiego.

Jedna z większych wsi w okolicy, największa w byłej gminie Tursko Wielkie, z dużymi tradycjami, jednakże nie reaktywowano jej w 1989 roku; jako gminy wiejskiej, z podobnym statusem do Rytwian, Łoniowa czy Łubnic w okresie rodzącej się wówczas III Rzeczypospolitej. Dlatego ma najwięcej części wsi z całej obecnej gminy Osiek: Tursko Wielkie-Karczmisko, Tursko Wielkie-Koziarówka, Nowe Tursko, Tursko Wielkie-Zagumnie, Tursko Wielkie-Kolonia.

Na jej terenie funkcjonowała szkoła podstawowa oraz znane przedwojenne gimnazjum, a po II wojnie światowej przez krótki okres była siedzibą rady gromadzkiej (tylko do 1954 roku). W wyniku likwidacji placówki Poczty Polskiej w Strużkach przejęła jej obowiązki jako niewielki punkt pocztowy (w latach 60., 70., 80. do początku 90. istniała tu samodzielna placówka pocztowa, później zlikwidowana). Posiada Wiejski Ośrodek Zdrowia pod bezpośrednim nadzorem Miejsko-Gminnego Samodzielnego Ośrodka Zdrowa w Osieku, filię Miejsko-Gminnej Biblioteki Publicznej z Osieka oraz OSP Tursko Wielkie. Obecnie bezpośrednio przez wieś przebiegają dwie drogi powiatowe: nr 42345 (0816T – Strużki – Tursko Wielkie – Szwagrów – Podwale) i nr 42346 (0817T – Tursko Wielkie – Tursko Małe) oraz cztery drogi gminne: nr 4233005 (002654T – wał wiślany – Szwagrów – Tursko Wielkie); nr 4233006 (002655T – Tursko Wielkie – Tursko Małe); nr 4233007 (002656T – Tursko Wielkie-Kolonia – Tursko Małe); nr 4233008 (002657T – Tursko Wielkie – Strużki); w tym też dwie inne drogi gminne źle zewidencjonowane do Trzcianki-Kolonia i do przysiółka Zagumnie. Nadto fragment zabytkowego prastarego „szlaku grodowego (Osiek-Połaniec)”, na odcinku Tursko Wielkie – Ossala-Kolonia – Niekrasów (nie mylić ze „szlakiem królewskim Sandomierz–Kraków”, na odcinku Niekrasów Poduchowny, w tym sioło Za Górą – Ossala Dworska – Strużki; łatwo odróżnić, gdyż szlak królewski został obsadzony jesionami stąd zwany często „szlakiem jesionowym”, których pozostałości nadal rosną na tym szlaku). Druga odnoga tego szlaku prowadziła początkowo przez Ossalę Dworską – Trzciankę Górną (sioło Bargielka) – Tursko Wielkie; jednak później skorygowano go o Ossalę.

Historia

Wieś Tursko była widownią jednej z ważniejszych walk z Tatarami, a mianowicie w 1241 roku, po zajęciu i zniszczeniu Sandomierza dnia 13 lutego, zwrócili się Tatarzy ku południowi, z zamiarem zajęcia grodu w Połańcu. W tym celu rozłożyli się obozem pod Turskiem. Hufiec małopolski, pod wodzą Włodzimierza wojewody krakowskiego, napadł niespodzianie na obóz tatarski i sprawił wielki zamęt. Korzystając z tego liczni jeńcy porozbiegali się, szukając schronienia w przyległych lasach puszczy strzegomskiej. Tatarzy widząc szczupłe siły atakujących, nabrali otuchy i utrzymali się na swoich stanowiskach, dzięki niekarności rycerstwa polskiego, którego część zajęła się zabieraniem łapów z taboru tatarskiego. Mężną śmiercią zginął między innemi Michał Przedwojowicz. Opowiadanie Długosza o bitwie pod Turskiem opiera się w części na relacyi katalogu biskupów krakowskich, w części na nieznanych źródłach. Tu mamy dylemat historyczny, kiedy dokładnie dokonał się podział na Tursko większe i mniejsze. Bowiem król Kazimierz pozwala Bokszy (Boxae) z Janowic i bratu Janowi przenieść wieś Tursko Małe na prawo niemieckie,. „Bogssa” ten był świadkiem sprzedaży części wsi Zdanowa w roku 1362,. Tenże Boksza podpisał się na akcie z roku 1371, i z roku 1381,. Ponadto w Spisie Beneficjów... w tomie II Tursko mniejsze wchodzi w skład ówczesnej parafii Połaniec jako samodzielna wioska. Obie wsie są starożytnemi osadami, położonemi przy starym trakcie handlowym i brodzie przez Wisłę, pomiędzy dwoma grodziskami pogranicznemi (w Osieku i Połańcu).

Joannis Długosz, Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, tomus I.

Ecclesiae Collegiatarum. Sandomiriensis. (...) Vicepraepositura. Tursko Wielkie, villa sub parochial de Niekrasów. (...) alias Thursko maior (Tursko Wielkie) villa... THURSKO MAIOR, villa sub parochia ecclesiae de N y e k r a s c h o w sita, cuius haeredes W y r z b y a n t h a et M a r c u s de armis G r i f f o n u m, in qua sunt decem et octo lanei cmethonales, item una taberna habens agros, de quibus omnibus datur manipularis decima et per quatuor ierugas canapalis vicepraeposito, et ducunt eam cmethones in horreum a vicepraeposito locandum et valor eius aestimatur ad duodeci marcas. Item hortulaniae sunt ibi sed non habent agros, molendinum non est ibi; item est ibi praedium unicum militare, de quo decima manipularis datur ecclesiae in N y e k r a s z o w; etsi milites arant per se aliquos agros cmethonales, solvunt tamen decimam manipularem pro vicepraepositura Sandomiriensi..

W połowie XV wieku Tursko Wielkie położone było w ówczesnej parafii Niekrasów, jako własność Wirzbiety i Marka herbu Gryf, miało 18 łanów kmiecych, karczmę z rolą, z których płacono dziesięcinę, wartości 12 grzywien, wiceprepozyturze sandomierskiej. Z kolei folwark rycerski płacił plebanowi w Niekrasowie. Jako ciekawostkę zostało zapisane 2-krotnie w tomie I i II Liber Beneficiorum... (1470–1480) Joannisa Długosza, z niewielkimi zmianami natury ujęciowej.

Joannis Długosz, Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, tomus II.

Archidiaconatus Sandomiriensis. (...) Ecclesia parochialis Sancti Pauli extra muros Sandomirienses. (...) Parochia N y e k r a s s o w. Tursko Wielkie, villa sub parochial de Niekrasów. (...) alias Turszko, Turszko major (Tursko Wielkie) villa... TURSZKO MAIOR, villa sub parochia de N y e k r a s s o w sita, cuius haeredes W y r z b y ą t h a et Marcus de armis G r i f f o n u m . In qua sunt decem et octo lanci cmethonales, item una taberna habens agros, de quibus omnibus solvitur et conducitur decima manipularis et canapalis pro vicepraepositura Sandomiriensi, et valor cius aestimatur ad duodecim marcas; item hortulaniae sunt ibi, sed non habent agros. Item est ibi praedium unicum militare, de quo decimatur ecclesiae in N y e k r a s s o w; et si milites arant pro se aliquos agros cmethonales, decimant pro vicepraepositura Sandomiriensi,.

Według regestru poborowego z 1508 roku Tursko (nie wiadomo czy większe, czy mniejsze) wraz z wsiami: Ossala, Niekrasów i Trzcianka należy do Pawła Kołaczkowskiego, który płacił 22 gr. poboru.

Adolf Pawiński, Małopolska, t. IV.

4. Palatinatus Sandomiriensis. a. Districtus Sandomiriensis 1508 a. Thursko, Thrczanka, Nyekrassow, Ossola, n. Paulus Kolaczowsky gr 22,.

W 1578 roku we wsi Tursko maior (Tursko większe), w parafii Niekraszów, Jan Turski miał 20 osadników na 5¾ łanu, 6 zagrodników z rolą, 1 zagrodnika (bez roli), 4 chałupników, 4 komorników, 8 biednych (komorników bez bydła) i 4 rzemieślników; z kolei Krzysztof, Andrzej i Sebastyan Turscy mieli 8 osadników na 2¾ łanu, 5 zagrodników z rolą, 9 komorników i 2 rzemieślników.

Adolf Pawiński, Małopolska, t. III.

II. Palatinatus Sandomiriensis. 1. Districtus Sandomiriensis an. 1578. Par. Niekraszow. Tursko maior, ejusdem, col. 20, lan. 5¾, hort. c. argo 6, hort. 1, chał. 4, inq. 4, paup. 8, art. 4. Christoferi, Andreae et Sebastisni Turskich, col. 8, lan. 2¾, hort. c. argo 5, inq. paup. 9, art. 2,.

Dziedzice wsi Tarłowie założyli tu w końcu XVI wieku zbór kalwiński Jednoty małopolskiej, który istniał jeszcze w 1704 roku. Zbór był drewniany mały. Był on kontynuatorem tradycji zbór w pobliskim Niekrasowie (a później w Ossali), który w wyniku działań kontr–reformatorskich został zniszczony i przemianowany na kościół łaciński. Zachował się oryginalny opis tego zboru z 1853 roku w książce pt. Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnéj Małéj Polsce przez Józefa Łukaszewicza spisane. Jako ciekawostkę warto wiedzieć, iż w owych czasach, aż w trzech miejscowościach ówczesnej gminy Tursko byli kalwini m.in. Niekrasowie, Ossali i Tursku Wielkim (a nie było ich ani w Osieku, Połańcu czy Staszowie); mieli swoje zbory nadto w Baranowie Sandomierskim, Mielcu, Koprzywnicy, Łoniowie, Pacanowie, Rakowie, Rytwianach czy Sielcu.

Józef Łukaszewicz, Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnéj Małéj Polsce.

Rozdział VI. Kościoły wyznania helweckiego w Małéj Polsce porządkiem alfabetycznym. (...) CCI. Tursk wielki. Wieś w dawném województwie sandomirskiém, w 16. wieku własność Tarłow, którzy przyjąwszy wyznanie kalwińskie, zapewne tu zbór swoim współwiercom założyli. W 17. wieku Tursk przeszedł w ręce kalwińskiéj familii Żeleńskich, którzy zbór turskski wciąż utrzymywali i należy on do małéj nader liczby zborów małopolskich, co do upadku Polski przetrwały. O nim taką sprawę w r. 1704. sławnemu D. Jabłońskiemu seniorowi Braci czeskich w W. Polsce zdano z Małéjpolski. „Zbór w Tursku mały, drewniany, patronem jest jego Pan Stefan Żeleński, stolnik, wdowiec, ma dzieci dorosłe. Rodzony jego IPan Żeleński, żonaty. Także przybyło audytorów z zboru malickiego (ale od óśmiu mil), którego patron IMPan Mikołaj Kotkowski niedawno umarł. Syn został opulentus, którego stryj w naukę dał do Jezuitów sandomirskich; wielka została substancya nań. Inni Ichmościowie różni, zwłaszcza Bidzyńscy. Z Opatowa téż po demolicyi zboru malickiego bywali, ale wszystkich teraz w tém zamięszaniu wygnano z Opatowa”.

Tursko Wielkie z 1852 roku według Jędrzeja Moraczewskiego, ze wzmianką o bitwie z Tatarami w roku 1241.

Andrzej Moraczewski, Starożytności polskie: Ku wygodzie czytelnika porządkiem abecadłowym zebrane, t. II.

TURSKO WIELKIE. Wieś w województwie i powiecie sandomierskim, między Osiekiem a Połańcem. Roku 1241. Włodzimirz wojewoda krakowski napadł Tatarów, którzy wielu niewolników prowadząc ze sobą, stanęli tu na spoczynek, i wielu ich wyciął, ale Tatarzy rzuciwszy się na Polaków, rozegnali ich. Tymczasem wielu jeńców pouciekało do lasu, a Tatarzy umkli do puszczy Strzemieckiej niedaleko Sieciechowa.

Wieś wymieniana w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich w dwóch tomach, pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku.

Bronisław Chlebowski, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XII.

TURSKO WIELKIE, wieś, folwark i dobra na wyniosłej krawędzi panującej ponad doliną Wisły, płynącej w odległości 3 wiorst od wsi, powiat sandomierski, gmina Tursko, parafia Niekrasów, odległość 35 wiorst od Sandomierza, około 7 wiorst na południowy-zachód od Osieka i 7 wiorst na północny-wschód od Połańca. W 1873 roku na obszarze dóbr istniały: cukrownia (zamknięta), gorzelnia parowa, browar, olejarnia, cegielnia, młyn wodny, magazyn soli. Tursko Wielkie ma obecnie szkołę początkową, 57 domów, 544 mieszkańców. W 1827 roku było (tu) 48 domów, 393 mieszkańców. Brzegi Wisty są obwałowane dla ochrony niziny nadbrzeżnej od wylewów. (…) Wieś jest starożytną osadą, położoną przy starym trakcie handlowym i brodzie przez Wisłę, pomiędzy dwoma grodziskami pogranicznemi (w Osieku i Połańcu). Dobra Tursko Wielkie składały się w roku 1873 z folwarku Tursko Wielkie, Tursko Małe i Kopaniny, Szwagrów, Matyaszów, Rudniki i Wola Turska oraz nomenklatury Cukrownia, rozległość (dominalna) mórg 5 510: folwark Tursko Wielkie gruntów ornych i ogrodów mórg 487, łąk mórg 13, lasu mórg 402, nieużytków mórg 41; budynków murowanych 7, drewnianych 14; płodozmian 6-polowy; folwark Tursko Małe i Kopaniny gruntów ornych i ogrodów mórg 341, łąk mórg 613, pastwisk mórg 145, lasu mórg 463, nieużytków mórg 92; budynków murowanych 11, drewnianych 10; płodozmian 6- i 9-polowy; folwark Szwagrów i Matyaszów gruntów ornych i ogrodów mórg 713, łąk mórg 154, pastwisk mórg 226, lasu mórg 491, nieużytków mórg 186; budynków murowanych 10, drewnianych 14; płodozmian 6- i 13-polowy; folwark Rudniki gruntów ornych i ogrodów mórg 259, łąk mórg 77, pastwisk mórg 172, lasu mórg 350, nieużytków mórg 19; budynków murowanych 4, drewnianych 10; płodozmian 9-polowy; osada Cukrownia gruntów ornych i ogrodów mórg 42, łąk mórg 7, pastwisk mórg 6, wody mórg 32; budynków murowanych 14, drewnianych 9; lasy urządzone. W skład (tych) dóbr wchodziły (następujące) wsi(e): Tursko Wielkie osad 42, mórg 342; Tursko Małe osad 60, mórg 547; Strużki osad 12, mórg 96; Rudniki osad 32, mórg 563; Zawada osad mórg 202; Okrągła osad 20, mórg 330; Pióry osad 12, 6, mórg 116; Wymysłów osad 13, mórg 112; Niekurza osad 62, mórg 421; Matyaszów osad 26, mórg 321; Łużyca osad 9, mórg 258; Antonówka osad 3, mórg 49. Wieś Tursko było widownią jednej z ważniejszych walk z Tatarami. W 1241 roku, po zajęciu i zniszczeniu Sandomierza w dniu 13 lutego, zwrócili się Tatarzy ku południowi, z zamiarem zajęcia grodu w Połańcu. W tym celu rozłożyli się obozem pod Turskiem. Hufiec małopolski, pod wodzą Włodzimierza wojewody krakowskiego, napadł niespodzianie na obóz tatarski i sprawił wielki zamęt. Korzystając z tego liczni jeńcy porozbiegali się, szukając schronienia w przyległych lasach puszczy strzegomskiej. Tatarzy widząc szczupłe siły atakujących, nabrali otuchy i utrzymali się na swoich stanowiskach, dzięki niekarności rycerstwa polskiego, którego część zajęła się zabieraniem łapów z taboru tatarskiego. Mętną śmiercią zginął między innemi Michał Przedwojowicz. Opowiadanie Długosza o bitwie pod Turskiem opiera się w części na relacyi katalogu biskupów krakowskich, w części na nieznanych źródłach. (…) W połowie XV wieku Tursko Wielkie, w parafii Niekrasów, własność Wierzbiety i Marka herbu Gryf, miało 18 łanów kmiecych, karczmę z rolą, z których płacono dziesięcinę, wartości 12 grzywien, wiceprepozyturze sandomierskiej. Folwark rycerski płacił plebanowi w Niekrasowie (Długosz, Liber Beneficiorum, II, 324 i 325). (…) W 1578 roku we wsi Tursko major, w parafii Niekraszów, Jan Turski miał 20 osadników, 5¾ łana, 6 zagrodników z rolą, 1 zagrodnika (bez roli), 4 chałupników, 4 komorników, 8 biednych, 4 rzemieślników; Krzysztof, Andrzej i Sebastyan Turscy mieli 8 osadników, 2¾ łana, 5 zagrodników z rolą, 9 komorników, 2 rzemieślników (Pawiński, Małopolska, III, 169). Tursko gmina należy do sądu gminnego okręg IV w 8taszowie (tamie poczta), urząd gminy w 8trużkach. Gmina ma 8 781 mórg (rozległości ogółem, w tym 5 083 mórg (ziemi) włościańskiej) i 4 613 mieszkańców (14 protent, 63 żydów). W skład gminy wchodzą: Antoszówka, Dąbrowa, Luszyca, Matyaszów, Nakol, Niekrasów, Ńiekurza, Okrągła, Ossala, Pióry, Rudniki, Szwagrów, Strużki, Sworoń, Trzcianka, Tursko Małe, Tursko Wielkie, Tursko Wola, Wymysłów, Zaduska Kępa i Zawada.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XV, cz. II.

TURSKO WIELKIE, wieś, powiat sandomierski. Dziedzice wsi Tarłowie założyli tu w końcu wieku XVI zbór kalwiński, który istniał jeszcze w roku 1704. Po Tarłach posiadali wieś Żeleńscy. Zbór był drewniany mały.

Na podstawie ww. informacji z 1892 roku – Tursko Wielkie, to wieś, folwark i dobra Tursko Wielkie na wyniosłej krawędzi panującej ponad doliną Wisły płynącej w odległości 3 wiorst od wsi. Brzegi Wisły są obwałowane dla ochrony niziny nadbrzeżnej od wylewów, a całość położona jest w ówczesnym powiecie sandomierskim, w niegdysiejszej gminie Tursko, uprzedniej parafii Niekrasów. Leży w odległości 35 wiorst od Sandomierza, około 7 wiorst na południowy zachód od Osieka i 7 wiorst na północny wschód od Połańca. W 1873 roku na obszarze dóbr istniały: cukrownia (zamknięta), gorzelnia parowa, browar, olejarnia, cegielnia, młyn wodny, magazyn soli. Wówczas to Tursko Wielkie miało szkołę początkową, 57 domów, 544 mieszkańców. W 1827 roku było tu 48 domów i 893 mieszkańców.

Dobra Tursko Wielkie składały się w roku 1873 z następujących folwarków: Tursko Wielkie, Tursko Małe i Kopaniny, Szwagrów, Matyaszów, Rudniki i Wola Turska oraz nomenklatury Cukrownia. Rozległość dominialna to 5 510 mórg, w tym: folwark Tursko Wielkie z 487 morgami gruntów ornych i ogrodów, 13 mórg łąk, 402 mórg lasu, 41 mórg nieużytków; z 7 budynkami murowanymi, 14 z drewna; stosuje się tu płodozmian 6–polowy; folwark Tursko Małe i Kopaniny z 341 morgami gruntów ornych i ogrodów, 613 mórg łąk, 145 mórg pastwisk, 463 mórg lasu, 92 morgi nieużytków; z 11 budynkami murowanymi, 10 z drewna; stosuje się tu płodozmian 6– i 9–polowy; folwark Szwagrów i Matyaszów z 713 morgami gruntów ornych i ogrodów, 154 mórg łąk, 226 mórg pastwisk, 491 mórg lasu, 186 mórg nieużytków; z 10 budynkami murowanymi, 14 z drewna; stosuje sie tu płodozmian 6– i 13–polowy; folwark Rudniki z 259 morgami gruntów ornych i ogrodów, 77 mórg łąk, 172 mórg pastwisk, 350 mórg lasu, 19 morgami nieużytków; z 4 budynkami murowanymi, 10 z drewna; stosuje sie tu płodozmian 9–polowy; osada Cukrownia z 42 morgami gruntów ornych i ogrodów, 7 mórg łąk, 6 mórg pastwisk, 32 morgi wody; 14 budynków murowanych, 9 z drewna; lasy są urządzone. W skład tych dóbr wchodziły następujące wsi: Tursko Wielkie z 42 osadami mieszkalnymi, z gruntem 342 mórg; Tursko Małe z 60 osadami mieszkalnymi, z gruntem 547; Strużki z 12 osadami mieszkalnymi, z gruntem 96 mórg; Rudniki z 32 osadami mieszkalnymi, z gruntem 568 mórg; Zawada z 12 osadami mieszkalnymi, z gruntem 202 mórg; Okrągła z 20 osadami mieszkalnymi, z gruntem 380 mórg; Pióry z 6 osadami mieszkalnymi, z gruntem 116 mórg; Wymysłów z 13 osadami mieszkalnymi, z gruntem 112 mórg; Niekurza z 62 osadami mieszkalnymi, z gruntem 421 mórg; Matyaszów z 26 osadami mieszkalnymi, z gruntem 321 mórg; Łużyca z 9 osadami mieszkalnymi, z gruntem 258 mórg i Antonówka z 3 osadami mieszkalnymi, z gruntem 49 mórg

W 1886 roku Tursko Wielkie było jedną z części składowych ówczesnej parafii Niekrasów, która z kolei wchodziła w skład ówczesnego dekanatu sandomierskiego (ale dawniej jeszcze do dekanatu staszowskiego) i liczyła wówczas 2 230 dusz.

W 1867 roku gmina Tursko należało do IV Sądu Okręgowego w Staszowie (tam też jest jej stacya pocztowa). Urząd gminy (tj. główna siedziba, znajdowała się wówczas w największej wsi gminy) w Strużkach. Gmina miała 8 781 mórg rozległości ogółem (w tym 5 083 mórg włościańskich) i 4 613 mieszkańców (w tym 1,4 proc. pochodzenia żydowskiego, tj. 63 żydów). W skład gminy wchodziły: Antoszówka, Dąbrowa, Luszyca, Matyaszów, Nakol, Niekrasów, Niekurza, Okrągła, Ossala, Pióry, Rudniki, Szwagrów, Strużki, Sworoń, Trzcianka, Tursko Małe, Tursko Wielkie, Tursko Wola, Zaduska Kępa i Zawada.

Wacław Skarbimir Laskowski, Słownik krajoznawczy miejscowości powiatu sandomierskiego.

Tursko Wielkie gm. Tursko Wlk. — dm. 45, mk. 256. Posiada 3-kl. Publ. Szkołę Powsz., mleczarnię spółdzielczą. Starożytna osada. W r. 1241 Tatarzy po zniszczeniu Sandomierza udali się na południe. Pod wsią Turskiem w dniu 13 lutego zastąpiły im znienacka drogę zastępy małopolskie pod wojewodą krakowskim Włodzimierzem. Rozbici Tatarzy początkowo rozbiegli się po lasach sąsiednich puszczy strzegomskiej, lecz następnie zadali klęskę Polakom. Tu zginął między innemi walecznie Michał Przedwojowicz, a Bolesław sandomierski uszedł do Węgier a stamtąd do Moraw. W połowie XV w. Tursko Wlk. jest własnością Elżbiety i Marka h. Gryf. W 1578 r. właściciel Jan Turski, w XVI w. kalwini mieli tutaj swój kościół. W r. 1873 dobra Tursko Wlk. składały się: z folw. Tursko Wlk. i Male, Kopaniny, Szwagrów, Matyaszów, Rudniki i Wola Turska. W tym czasie na obszarze tych dóbr istniały: cukrownia, gorzelnia parowa, browar, olejarnia, cegielnia, młyn wodny i magazyn soli

Współcześnie w ujęciu Piotra Barańskiego w jego książce Miasto i Gmina Osiek z 1999 roku.

Piotr Barański, Miasto i Gmina Osiek.

W gminie. (...) Tursko Wielkie. Wieś znana już w średniowieczu. Źródła historyczne mówią o bitwie pod Turskiem z Tatarami. Przez długie wieki należała do dóbr Radziwiłłów, którzy w XIX wieku wybudowali tutaj szkołę. W okresie II wojny światowej mieszkańcy czynnie uczestniczyli w ruchu oporu. Po wojnie powstała Ochotnicza Straż pożarna, wybudowano nowy Ośrodek Zdrowia. Po 1990 roku szkołę przeniesiono do nowego obiektu w Szwagrowie. Wieś prężna, aktywna w pracach społecznych. Poza kilkoma, starszymi (lata 20 XX w.) domami i drewnianym budynkiem młyna parowego (obecnie elektrycznego), brak we wsi znaczących, historycznych obiektów. Przy drodze Szwagrów – Strużki stoi murowana kapliczka z 1928 roku, fundowana przez rodzinę Kotyrów. Tynkowane na biało elewacje ożywia ceglana dekoracja naroży, gzymsu, nadokien i ostrołukowej arkady ponad wejściem. Na obrzeżach osady, przy drodze do Strużek wznosi się figura Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej. Masywny, utrzymany w barokowo – ludowej stylistyce cokół mieści częściowo zatarty napis fundacyjny i datę 1866 r.,

Z początkiem transformacji ustrojowej w 1989 roku w Tursku Wielkim wzięły górę antagonizmy wrogie wobec sąsiedniej wioski Szwagrów w walce o szkołę podstawową (osiągając szczyt w 1994 roku). Co skrupulatnie wykorzystała ówczesna władza celem osłabiania dążeń oderwawczych, celem reaktywacji gminy Tursko (gminy z dużymi tradycjami – utworzonej ze względu na bitwę z Tatarami w 1241 roku). Sposób finansowania nowej gminy byłby niewygodny dla gmin ościennych, tj.: Połańca i Osieka; bowiem na byłym areale gminy Tursko znajdują się główne zakłady przemysłowe (tj. ówczesna Elektrownia Połaniec i nowo tworzona Kopalnia Siarki OSIEK). Mieszkańcy zajęci walką o szkołę zapomnieli o tym, że na ich terenie istniała gmina (na dodatek w Tursku Małym – z którego zachował się dokument lokacji na prawie niemieckim, co jest jednoznaczne z nadaniem praw miejskich – niestety umacniało to możliwość reaktywacji gminy nie wiejskiej, lecz miejsko-wiejskiej; niestety ten fakt uniemożliwiałby Osiekowi odzyskanie praw miejskich (bowiem kopalnia siarki znajduje się poza terenem ówczesnej gminy Osiek sprzed 1954 roku), jednocześnie osłabiając mocno ekonomicznie Połaniec, który traci dochody z największego zakładu pracy). Te fakty były niewygodne – dla ówczesnych mocarzy, gdyż reaktywowana gmina osłabiłaby znacznie dochody budżetowe obu gmin. Poza tym wioski: Tursko Wielkie i Tursko Małe musiałyby dojść do porozumienia, czy chcą gminy wiejskiej (takiej do 1954 roku); czy nowej z prawami miejskimi pod patronatem Turska Małego, z którego taki akt się zachował, w formie gminy miejsko-wiejskiej. Pozostawanie poza obrębem jednej gminy, czy to wioski Tursko Wielkie (gm. Osiek), czy Tursko Małe (gm. Połaniec) utrudnia bowiem tym mieszkańcom utworzenie jednej gminy, nie mówiąc o określeniu nowej siedziby gminy.

Demografia

Współczesna struktura demograficzna wioski Tursko Wielkie na podstawie danych z lat 1995-2009 według roczników GUS-u, z prezentacją danych z 2002 roku:

Tabela 1.1 Poziom populacji wioski w przedziałach wiekowych

WYSZCZEGÓLNIENIE					J. m.	POPULACJA MIESZKAŃCÓW (w przedziałach wiekowych w 2002 roku)
						OGÓŁEM	0-9	10-19	20-29	30-39	40-49	50-59	60-69	70-79	80 +
I.	OGÓŁEM				os.	346	41	52	53	43	43	42	27	29	16
	—	odsetek			%	100	11,8	15,1	15,3	12,4	12,4	12,1	7,8	8,4	4,7
	1.	WEDŁUG PŁCI
		A.	Mężczyzn		os.	181	24	30	30	21	22	24	13	13	4
			—	odsetek	%	52,3	6,9	8,7	8,7	6	6,3	6,9	3,8	3,8	1,2
		B.	Kobiet		os.	165	17	22	23	22	21	18	14	16	12
			—	odsetek	%	47,7	4,9	6,4	6,6	6,4	6,1	5,2	4	4,6	3,5

Rysunek 1.1 Piramida populacji — struktura płci i wieku wioski Tabela 1.2 Poziom populacji wioski w grupach wiekowych

WYSZCZEGÓLNIENIE						J. m.	POPULACJA MIESZKAŃCÓW (w grupach wiekowych w 2002 roku)
							OGÓŁEM	Mężczyzn	Kobiet
I.	OGÓŁEM					os.	346	181	165
	—	odsetek				%	100	52,3	47,7
	1.	W WIEKU
		A.	Przedprodukcyjnym			os.	86	51	35
			—	odsetek		%	24,8	14,7	10,1
		B.	Produkcyjnym			os.	193	105	88
			—	odsetek		%	55,9	30,4	25,5
			a.	mobilnym		os.	125	66	59
				—	odsetek	%	36,2	19,1	17,1
			b.	niemobilnym		os.	68	39	29
				—	odsetek	%	19,7	11,3	8,4
		C.	Poprodukcyjnym			os.	67	25	42
			—	odsetek		%	19,3	7,2	12,1

Geografia

W XIX–wiecznym Tursku Wielkim umiejscowione były dwa jeziora; pierwsze zwane Skrzynka, a wtóre Pisulk – znane nam z oryginalnego opisu Ludwika Wolskiego z 1851 roku.

Ludwik Wolski, Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowi, t. I.

Jeziora w Królestwie Polskiém. (...) Jeziora Gubernii Radomskiéj. (...) Powiat Sandomierski. Wszystkie jeziora powiatu tego leżą nad samą rzeką Wisłą lub w niewielkiéj od niéj odległości. (...) We wsi Tursko Wielkie do téjże gminy należącéj, jezioro zwane Skrzynka, położone na płaszczyznie rozległéj, ma brzegi twarde; obszerne jest mórg 1, głębokie stóp 15. Zwykle spływa do niego woda z pól po roztopieniu śniegów i spadnięciu deszczów. Żadna rzeka ani strumień przez jezioro to nie przechodzi. Woda w niém czysta, słodka, żadnego odoru ani części mineralnych nie ma. Szczupaki, okunie i inne ryby, tylko zaledwie na użytek właściciela wystarczają. Spławów nie ma... ...W téjże saméj wsi Tursko Wielkie jezioro Pisulk zwane, na płaszczyznie rozległéj położone, ma grunta nadbrzeżne twarde, urodzajne. Obszerność jego wynosi 2 morgi, głębokość 15 stóp. Po większéj części zarosłe trzciną. W porze wiosennéj po spadnięciu deszczów nawalnych i stopnieniu śniegów przybiera. Podziemnéj kommunikacyi nie ma. Woda w niém czysta, słodka, żadnego odoru ani części mineralnych nie ma. Znajdują się w niém ryby: szczupaki, okunie, płoć, lecz rzadko łowią się i to jedynie na własną potrzebę. Nie jest spławne. (...) Z wyliczenia takowego wypada, że w gubernii radomskiéj jest w ogóle jezior 59, rozległość ich włók 15, morgów 27; w tym: w powiecie sandomierskim jezior 31, rozległość ich włók 11, morgów 7. Wszystko to są jeziora mniejszéj wielkości; największe z nich Kozłowy dół ma obszerności morgów 70, po nim idzie Krzcińskie – morgów 50, daléj Słoniawa i Przewłockie po morgów 30; inne coraz mniejsze.

Dawne części wsi – obiekty fizjograficzne

W latach 70. ubiegłego wieku przyporządkowano i opracowano spis lokalnych części integralnych dla Turska Wielkiego zawarty w tabeli 1.

Tabela 1. Wykaz urzędowych nazw miejscowych i obiektów fizjograficznych

Nazwa wsi — miasta	Nazwy części wsi — miasta	Nazwy obiektów fizjograficznych — charakter obiektu
I. Gromada TURSKO WIELKIE
Tursko Wielkie	Karczmisko Kolonia Trzcianka Koziarówka Małe Kolonie Nowe Tursko Ochronka Ostatki	Bełko — jezioro Dworskie — pole Dzierżawy — pole Kopie — krzaki Koziarówka — pole, łąka Lipie — las Lipny Gościniec — droga Małe Kolonie — pole Nowe Tursko — pole Pod Jeziorem — łąka Skrzynka — jezioro Za Janasem — pastwisko Za Kopiem — pole Za Łaszycką — pastwisko gromadzkie Za Skrzynką — pole

Zobacz też

• Tursko
• Tursko Małe
• Tursko Małe-Kolonia