Białuty (województwo warmińsko-mazurskie)

Białuty – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie działdowskim, w gminie Iłowo-Osada.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa ciechanowskiego.

Rys historyczny

Wieś powstała przed 1371 rokiem. W wyniku działań właścicieli majątku w czasie reformacji ostała się tu parafia katolicka pw. św. Jakuba Apostoła (jedna z czterech w Prusach). Po mazowieckiej stronie granicy bardzo popularne były białuckie odpusty. Podczas jednego z nich 25 lipca 1709 roku przywleczona została do Prus cholera, która szalała na tych terenach przez następne 3 lata. W wyniku zarazy wymarła niemal cała wieś.

Wieś, podobnie jak okoliczne ziemie, leży na terenach granicznych, na których można dostrzec wpływy różnych kultur – mazowieckiej i pruskiej. Tereny te znajdowały się, w zależności od działań wojennych, raz po stronie Rzeczypospolitej, raz poza jej granicami. Niedaleko wsi można zauważyć jeszcze fragmenty XIV-wiecznego wału granicznego usypanego przez książąt mazowieckich.
Również po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1945 r. wieś administracyjnie należała albo do powiatu mławskiego (od 1956 r.) albo do działdowskiego (jak obecnie).

Zabytki

• Przy wjeździe do wsi stoją nieużywany kościół ewangelicki i dawna pastorówka – oba budynki z 1904 roku, wzniesione przy wsparciu funduszu utworzonego dla uczczenia 200-rocznicy koronacji Fryderyka I. Na wieży kościelnej zachowała się do dziś kamienna tablica upamiętniająca to wydarzenie. Kościół wzniesiono w stylu neogotyckim z czerwonej cegły, ściany częściowo otynkowano. Niestety, budynki pozbawione opieki popadają w ruinę.
• Kościół katolicki wzniesiono w 1884 roku na miejscu poprzedniego drewnianego. Jest to również budowla z czerwonej cegły, w stylu neogotyckim – jednak dużo skromniejsza od kościoła ewangelickiego. We wnętrzu zachowało się wyposażenie z epoki. Obok świątyni znajdują się również zabytkowe zabudowania probostwa. Zobacz też: Parafia św. Jakuba Apostoła w Białutach.
• Folwark – dawna własność rodziny Oehlrich, której cmentarz rodowy znajduje się w pobliskim lesie. Z nekropolii zachowała się neogotycka brama i resztki nagrobków.

• 

  Ruiny kościoła ewangelickiego z 1904 (wstęp wzbroniony - grozi zawaleniem)

• 

  Kamienna tablica upamiętniająca 200-rocznicę koronacji Fryderyka I

Miejsca pamięci

W Lesie Białuckim znajduje się pomnik ku czci pomordowanych w latach 1941-1945 ufundowany w dziesiątą rocznicę wyzwolenia. Obok znajdują się zbiorowe mogiły więźniów zamordowanych przez hitlerowców w niemieckim obozie koncentracyjnym Soldau (KL) w Działdowie.

• 

  Drogowskaz do mogił zbiorowych

• 

  Pomnik ku czci pomordowanych

• 

  Pomnik ku czci pomordowanych (zbliżenie)

• 

  Leśny ołtarz koło pomnika

Rezerwat przyrody

Przy miejscowym Leśnictwie Białuty (należącym do Nadleśnictwa Dwukoły) powstał rezerwat torfowiskowy "Świńskie Bagno". Przedmiotem ochrony są tu ekosystemy torfowiskowe i leśne.

Bibliografia

• Wojciech Wółkowski, Działdowo i okolice. Przewodnik, 2006
• materiały promocyjne gminy