Jerzwałd

Jerzwałd – wieś w Polsce położona nad jeziorem Płaskim, będącym częścią Jezioraka, w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Zalewo. W roku 1973 wieś należała do powiatu morąskiego. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.

We wsi znajduje się też siedziba Zespołu Parków Krajobrazowych: Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego, Park Krajobrazowy Wzgórz Dylewskich. W Jerzwałdzie od 1967 roku do śmierci żył i tworzył pisarz Zbigniew Nienacki (ur. 1929, zm. 1994). Jego grób znajduje się na miejscowym cmentarzu, a na domu, w którym mieszkał, wisi okolicznościowa tablica. Wieś i jej mieszkańcy są pierwowzorem wsi opisanej w powieści Nienackiego (Skiroławki).

Historia

Przed przybyciem Krzyżaków tereny obecnego Jerzwałdu należały do szczepu pruskiego Geriów, których terytorium sięgało od wsi Karpowo do Jerzwałdu z centralnie położonym Zalewem. Po Geriach pozostały grodziska w Kozinach i Dobrzykach oraz obronne wały ziemne w okolicy Karpiarni, jeziora Witoszewskiego oraz między Dobrzykami i Likszanami. Prusowie na polach jerzwałdzkich byli rolnikami i hodowcami. Uprawiali owies, jęczmień, żyto i pszenicę, trudnili się też bartnictwem, myślistwem i rybołówstwem. Każda rodzina pruska miała własne bydło, owce i kozy, najliczniejsze były konie. Dobrze znali ciesielkę, tradycyjne były wyroby z kości i rogu.W okolicy wsi odnaleziono cmentarzysko ciałopalne z okresu wczesnego średniowiecza.

Dawniej była tu wieś pruska zwana Keysy (nazwa od imienia założyciela). Komtur dzierzgoński – Luther z Brunszwiku – nadał Skipiele (Skypelo) i jego prawnym następcom 10 włok na polu osadniczym Keyserswalde. Włóki te były wolne od dziesięciny i szarwarku. W 1333 odnowiono dokument lokacyjny - wielki mistrz obdarował Skipełe i jego sukcesorów wielkim i małym sadownictwem oraz prawem połowu "małym sprzętem" ryb na własne potrzeby w obu jeziorach Rucewskich (Rucewo Małe, Rucewo Wielkie) oraz Jezioraku. Daninę wyznaczono na jeden korzec pszenicy i jeden korzec żyta od każdego pługa. Na Skipiele ciążyła również jedna służba zbrojna (w pruskiej zbroi).

Krótko później ziemie jerzwałdzkie, w nieco innych granicach niż pole Skypelona, otrzymali od Krzyżaków inni Prusowie, Lutyne i jego brat Warpune. Zapisano to w akcie nadania z 2 stycznia 1343 roku. Czytamy tam m. in., że wielki mistrz – Ludolf Koenig – nadał wiernym Prusom Lutynie i jego bratu – Warpunie dwie wioski: Keyserswalde i Luxeine, w zamian za dobra jakie posiadali w Dajtymitach (Doythimiten) w okolicach Welawy. Na każdej wsi ciążył obowiązek służby zbrojnej w pruskiej zbroi. W regestrze z 1437 r. nie wspomina się już o służebności zbrojnej. Można więc wnioskować, że wsie zmieniły swój charakter. Po 1500 r. nie ma wzmianek o pierwotnym Jerzwałdzie – wieś prawdopodobnie całkowicie zaniknęła, a pola porosła puszcza.

Powtórne założenie wsi. W 1707 r. Jerzwałd założono ponownie, jako wieś szkatułową króla Prus Fryderyka I. Zasadźcą wsi czynszowej był Krzysztof Węgłowski z Wielowsi. Nadleśniczy ze Starego Dzierzgonia powierzył zasadźcy 26 włók pustkowia leśnego, zwanego Girsewalt. Zasadźca otrzymał dwie włóki sołeckie i przywilej założenia karczmy. Po wyznaczeniu działów okazało się, że wieś liczy 21 włók i 24 morgi. Początkowo uprawiano tylko 190 włók. Wsią szkatułową są też Siemiany założone w 1700 r. pod nazwą Schwalgendorf. Kolonistami obu tych wsi byli Polacy sprowadzeni z Królestwa Polskiego. W sprawozdaniach wizytatorów szkół założonych w tych wsiach w 1739 r. nazywano je wsiami polskimi.

W czasie epidemii dżumy w latach 1709-1711, w Jerzwałdzie zmarło 92 osoby. W 1732 r. we wsi było 39 domów, w 1818 r. – 48 i 278 mieszkańców. W 1858 r. było 88 domów i 765 osób. Ludność w większości pracowała jako robotnicy roli i leśni zatrudnieni w pobliskich lasach państwowych, tartaku i cegielni. Szkołę założono we wsi około roku 1750. W 1939 r. była to trójklasowa szkoła z trzema nauczycielami. Uczęszczały do niej także dzieci z Rucewa i Likszan.

W 1939 r. gmina Jerzwałd liczyła łącznie 300 gospodarstw domowych i 1026 mieszkańców. 365 osoby utrzymywały się z rolnictwa lub leśnictwa, 444 z pracy w przemyśle i rzemiośle, 43 z pracy w handlu lub komunikacji. 89 gospodarstwa rolne miały powierzchnię w klasie 0,5-5 ha, 20 miało powierzchnie w granicach 5-10 ha, 6 było o powierzchni 10-20 ha, trzy – 20-100 ha i dwa o areale przekraczającym 100 ha.

W roku 1973 wieś należała do powiatu morąskiego, gmina Zalewo, poczta Jerzwałd.

Bibliografia

• "Morąg – z dziejów miasta i powiatu", Pojezierze, Olsztyn 1973
• "Jerzwałd – przyroda, historia, ludzie" – A. Rękawek, J. Sokołowski, Biblioteczka ZPK.
• "Z dziejów Jerzwałdu" – artykuł Kazimierza Madeli w: "Zapiski Zalewskie" nr 3-4/2003 str.10-16
• "Dokumentation Gerswalde" – Herbert Schramke, maszynopis z 1981 r.
• "Sehnsucht nach Gerswalde" – Kurt Dietrich