Silginy

Silginy (dawniej Zelginy, niem. Sillginnen – Kreis Gerdauen, dawny powiat Gierdawa) – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie kętrzyńskim, w gminie Barciany. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.

Wieś rycerska, powstała ok. XIV w. Obecnie znajdują się tu ruiny pałacu. Część budynków zniszczona została w czasie drugiej wojny światowej. Większość poprzednich mieszkańców wyjechała. W ramach akcji „repatriacyjnej” zasiedlona przesiedleńcami z Wileńszczyzny oraz w ramach akcji „Wisła” ludnością ukraińską z terenu Bieszczadów, jak również przybyszami z Mazowsza.

Po wojnie wybudowano sklep i szkołę „tysiąclatkę”. Stara szkoła została zburzona. Obecnie ani sklep, ani szkoła nie funkcjonują. We wsi znajduje się przystanek autobusowy. Przez wieś przepływa rzeka Liwna oraz jej dopływ – Sołka (lokalna nazwa: Zolka, dawna nazwa niem. Solke, na terenie obwodu kaliningradzkiego, skąd bierze początek, pod nazwą Zolnaja).

Wieś charakteryzuje się rozciągniętą zabudową charakterystyczną dla ulicówki oraz zabudową rozproszoną (tak zwane kolonie) wzdłuż dróg prowadzących w kierunku na Skandawę, Solkienniki, Garbno. Zabudowa kolonijna wzdłuż drogi na Garbno otrzymała nawet lokalny przydomek „ulicy Białostockiej” od osiedlonych tam mieszkańców.

Las, znajdujący się z północno-wschodniej części (kolonie wsi Silginy) potocznie nazywany jest „Koczta”, „Las Koczty” – od nazwiska osadnika, mieszkającego na skraju lasu. Dawniej las nosił nazwę Solke Wald (podobnie jak rzeka Sołka – Solke i pobliska wieś Solkieniki – Solknick. Las położony na północ od Silgin dawniej nosił nazwę Kirchen Wald (las kościelny), natomiast kompleks leśny z północnego zachodu obecnie nazywany jest „Hajny” – dawna nazwa niemiecka – Pfarr-Wald (las proboszcza).

Historia

Wieś założona w 1422 jako majątek rycerski. Wcześniej były w tym miejscu dwie strażnice rycerskie Zakonu Krzyżackiego. Przez dwa wieki od założenia brak jest informacji o wsi. Wiadomo, że w 1626 Silginy jako majątek rycerski należały do rodziny von Kreytzen. Potem wielokrotnie wieś zmieniała właścicieli, by w pierwszej połowie XIX w. przejść w posiadania pani von Viereck. W 1836 został wybudowany pałac. Po śmierci właścicielki pałac wraz z silgińskim majątkiem przypadł w drodze spadku hrabiom z rodu von und zu Egloffstein (najbliżsi krewni zmarłej). Byli oni właścicielami dużych dóbr ziemskich z siedzibą w Arklitach. W tym czasie majątek silgiński obejmował około 1300 ha natomiast pałac pełnił w tym czasie rolę mieszkania i miejsce urzędowania administratora o nazwisku Fröhlih.

W latach 80. XIX wieku właścicielem majątku został Edmund Klapper (bogaty Niemiec bez tytułu szlacheckiego), który dokupił Modgarby, powiększając obszar majątku do 1500 ha. Klapper stworzył wzorcowe gospodarstwo rolne, opierając je na hodowli i przetwórstwie mięsnym. W tym czasie w Prusach Wschodnich widoczna była aktywizacja gospodarcza. Właściciel rozbudował i zmodernizował gospodarstwo, budując m.in. cegielnię, mleczarnię i młyn oraz wybudował kolejkę wąskotorową, łączącą ważniejsze punktu folwarku, a dalej biegła linia do odległej o 5 km stacji kolejowej w Skandawie. Nasyp tej kolejki jest częściowo widoczny jeszcze do dziś (do 1945 zwany „Klapperbahn”). Edmund Klapper popadł w długi, być może także ze względu na liczne inwestycje. W dniu 6 października 1894 majątek (o powierzchni 1677,65 ha) w Silginach i Modgarbach zlicytowano (rejestracja w księgach wieczystych powiatu Gierdawy). W wyniku licytacji majątek w Silginach przeszedł w ręce von Egloffsteinów. Potem majątek zmieniał właścicieli jeszcze pięciokrotnie.

Na początku XX wieku do majątku w Silginach należały trzy folwarki, młyn, cegielnia oraz mleczarnia parowa. W 1914 dobra silgińskie przeszły w posiadanie barona von Lüdinghausen.

W czasie I wojny światowej, mimo dużego zniszczenie powiatu gierdawskiego, Silginy nie ucierpiały zbytnio. Odbudowę regionu wsparły fundusze Ostpreuseen-Hilfe (Pomoc Prusom Wschodnim), przekazywane z innych regionów Rzeszy Niemieckiej. W tym czasie Silginy wyraźnie się rozwinęły. Wieś skupiona w stosunkowo zwartej zabudowie zaczęła rozrastać się o zabudowę kolonijną, zlokalizowaną kilkaset metrów od centrum wsi (w kierunku na Skandawę oraz w kierunku na Garbno i Solkieniki). Kilkunastu rolników wybudowało swoje gospodarstwa po otrzymaniu dotacji.

W 1927 część gospodarcza i ziemia majątku w Silginach przeszły na własność Wschodniopruskiego Towarzystwa Ziemskiego. Pałac wraz z parkiem (łącznie osiemdziesiąt mórg) w tym czasie należał do spadkobierców von Kalcksteina z Romitten. Nieco później zespół pałacowy przeszedł na własność Monfreda Pehlke, reprezentującego organizację „Bund der Gothen”. Po dojściu w Niemczech Hitlera do władzy stowarzyszenie to zostało wywłaszczone a pałac został przejęty przez NSDAP. Najpierw urządzono tu ośrodek szkoleniowy dla Hitlerjugend a później, po przeniesieniu szkoły do pobliskim Krelikiejm, w pałacu zlokalizowano dom starców (funkcjonował aż do 1945).

Plan sytuacyjny z 26 stycznia 1945 odnotowuje w Silginach 33 zabudowania, łącznie z pałacem. Do 1945, poza rolnikami, warsztaty w Silginach mieli: rymarz, piekarz, krawiec, kowal. Przy kuźni mieściła się remiza strażacka. We wsi mieścił się także sklep pasmanteryjny oraz sklep ogólny z towarami kolonialnymi, mieszczący się zajeździe (gasthaus, obecnie dom p. Branickiego nr 13). W szkole nauczycielami byli: Erich Motzkus oraz pani Rappel. Budynek szkolny ze ścianami z muru pruskiego położony był wśród zieleni wysokiej. Po wkroczeniu Armii Czerwonej niektóre budynki zostały spalone (znaleziono wewnątrz portrety Hitlera).

W czasie wojny w pałacu był przytułek dla psychicznie chorych. Po wkroczeniu Armii Czerwonej pacjenci zostali wymordowali, część zabudowań została spalona.

Po II wojnie światowej majątek upaństwowiono i w części rozparcelowano dla indywidualnych rolników, resztę włączono do PGR-u. W pałacu najpierw mieścił się ośrodek kolonijny dla dzieci oraz wojskowych. Działało tu kino letnie, urządzano zabawy i potańcówki. Później w pałacu urządzono mieszkania. Część wyposażenia, z boazeriami, balustradami została zniszczona lub rozszabrowana. W latach 70. XX w., po wybuchu butli z gazem i częściowym uszkodzeniu budynku, w dużej części pałac został opuszczony. W tym czasie przynajmniej raz zatrzymali się na dłuższy postój w pałacu Romowie. Nieremontowany i niekonserwowany budynek systematycznie niszczał.

W latach 70. i 80. XX wieku funkcjonowała we wsi mleczarnia (zlewnia mleka) w nowo wybudowanym budynku. Część domów (jeden lub dwa) należały do leśnictwa. Nowo wybudowaną szkołę (tzw. tysiąclatkę) zamknięto już w latach 80. XX wieku, przeznaczając budynek na mieszkania prywatne. Niektóre budynki zostały spalone przez żołnierzy Armii Czerwonej, inne spłonęły w pożarze spowodowanym uderzeniem pioruna, niektóre nie remontowane zabudowania gospodarcze rozebrano.

Jeszcze przed II wojną światową (prawdopodobnie w XIX w.) wykonano znaczne prace melioracyjne, prostując i skracając koryto rzeki Liwny. W Silginach przekopano nowe koryto, w wyniku czego powstały dwa starorzecza, funkcjonujące jako stawy wiejskie. Melioracje odnowiono i powiększono w drugiej połowie XX, m.in. faszynując brzegi rzeki Liwny i Sołki (Zolki).

Poza murowanym mostem, w Silginach były jeszcze dwa inne, drewniane. Jeden, znajdujący się na łąkach, był systematycznie odnawiany i przetrwał. Drugi, znajdujący się bliżej pałacu koło starorzecza, został zniszczony i nigdy nie był odbudowany. Pod koniec XX w., na skutek zarastania koryta rzek, nie odnawiania i nie konserwowania urządzeń melioracyjnych oraz w wyniku osiedlenie się bobrów, duże obszary wcześniej osuszone, były zalewane w okresie wiosennym oraz zostały trwale podtopione. Koryto rzeki Liwny zarosło roślinnością szuwarową.

Zabytki

• Neoklasycystyczny pałac (obecnie ruina), wybudowany w 1836. Położony w starym parku o charakterze krajobrazowym. W dawnym założeniu pałacowym podwórze na planie prostokąta. Architektura pałacu nawiązywała do włoskiej architektury pałacowej. Pałac to budynek murowany z cegły, otynkowany, z piwnicą i półokrągłym ryzalitem od strony południowo-wschodniej. Dwukondygnacyjna budowla postawiona na planie prostokąta. Część środkowa pałacu z dachem czterospadowym, boczne – z dwuspadowym. Okna parteru półkoliste, wyżej gzyms uskokowo-ząbkowy. Balkon z żeliwnymi balustradami usytuowany przy półkolistym ryzalicie, od strony parku. Wnętrza pałacu w układzie dwutraktowym z wąskim korytarzem, z mniej więcej symetrycznym podziałem pomieszczeń.
• Park, zaniedbany i zdewastowany
• Część zabudowań folwarcznych wraz z czworakami
• Murowany most na rzece Liwnie
• Kilka domów z zabudowy wiejskiej, w tym dawna karczma (budynek nr 13, własność p. Branickiego), niektóre ze ścianami z „muru pruskiego”
• Brukowana droga (fragment od drogi głównej w kierunku kolonii Krelikiejmy Kolonia
• Przydrożny krzyż (miejsce uroczystości, w tym „majowe”)

Mieszkańcy

XX wiek:

• Niemieccy nauczyciele: Erich Motzkus, pani Rappel
• Autochtoni: Bizet (Szwajcar), Linkier, Wołowscy (wyjechali w latach 50. i później).
• Nowi osadnicy: Branicki, Żelichowski, Bywalski, Szudzik, Łabanowski, Kierzun, Kokoszka, Drozd, Komar, Rechel, Koczta, Bepirszcz, Szczepura

Bibliografia

• Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec, 2001. „Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich. Dobra utracone czy ocalone” Wyd. III poszerzone i uzupełnione. Studio Arta, Olsztyn
• Mariusz Kwiatkowski 2001? „Silginy/Sillginnen, część II” Życie Kętrzyna, s. 11 (wycinek prasowy bez zachowanej strony tytułowej)
• Joanna Wańkowska-Sobiesiak Świat bliski znajomy?. Olsztyn 2008, ISBN 978-83-88125-59-1
• Tomasz Sowiński, „Tajemnice Warmii i Mazur, historie jakich nie znajdziecie w internecie”. Wyd. Regionalista, Olsztyn 2008, ISBN 978-83-927282-0-7
• historia wsi na stronie niemieckiej