Orneta

Orneta (do 1945 niem. Wormditt) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie lidzbarskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Orneta, położone na Równinie Orneckiej, na Warmii. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. elbląskiego.

Według danych GUS z 31 grudnia 2010 miasto liczyło 9145 mieszkańców.

Położenie

Orneta położona jest w północnej części województwa warmińsko-mazurskiego w powiecie lidzbarskim nad Drwęcą Warmińską i Jeziorem Mieczowym.

Orneta leży na skrzyżowaniu tras wojewódzkich:

• 507 Droga wojewódzka nr 507 (Dobre Miasto – Braniewo)
• 513 Droga wojewódzka nr 513 (Pasłęk – Lidzbark Warmiński)
• 528 Droga wojewódzka nr 528 (Morąg – Orneta)

Do miasta można dojechać autobusami PKS oraz koleją. Znajduje się tu stacja kolejowa Orneta. Odległości od innych ośrodków województwa i kraju:

• Lidzbark Warmiński – 34 km
• Olsztyn – 48 km
• Ostróda – 48 km
• Elbląg – 53 km
• Bezledy (przejście graniczne) – 53 km
• Gdańsk – 125 km

Historia

• 12 sierpnia 1308 – na ten dzień datowana jest pierwsza wzmianka o osadzie Orneta. Była ona lokowana na staropruskim polu osadniczym Wurmedyten lub Wormedythin.
• 26 marca 1313 – początek miasta Orneta - potwierdzenie praw miejskich, pojawiło się w dokumentach miejskich słowo "civitas".
• 1340 – Orneta na 9 lat (do 1349) stała się siedzibą biskupów warmińskich. W tymże roku powstały mury obronne i rozbudowany został zamek.
• 1350 – rozpoczęto budowę kościoła farnego w mieście.
• 14 sierpnia 1359 – zostały odnowione przywileje miejskie Ornety na prawie chełmińskim. Miasto otrzymało ratusz.
• 1406 – wzmianka o szpitalu św. Ducha - średniowiecznym szpitalu orneckim.
• 21 stycznia 1454 – Zjazd w Ornecie podczas którego miasta warmińskie stanęły po stronie Prus w wojnie trzynastoletniej.
• 1466 – II pokój toruński, w wyniku którego Warmia wraz z Ornetą weszły w skład Korony Polskiej.
• 24 listopada 1520 – ciężkie 8-dniowe oblężenie Ornety, które skończyło się oddaniem miasta Albrechtowi Hohenzollernowi
• 1538 – Mikołaj Kopernik podczas pobytu w Ornecie asystował biskupowi Janowi Dantyszkowi przy odbiorze przysięgi składanej komornictwu biskupiemu.
• 1586 – osadzenie klasztoru katarzynek z inicjatywy biskupa Marcin Kromera.
• 17 lipca 1626 – Orneta została zajęta przez wojska szwedzkie.
• 1655-1660 – w wyniku drugiej wojny szwedzkiej miasto zostało całkowicie zrujnowane.
• 1703-1788 – Hans Wulff syn organmistrza z Ornety zbudował organy oliwskie.
• 1772 – Orneta w zaborze Pruskim.
• 1829-1830 – budowa kościoła ewangelickiego.
• 1867 – pierwsze gimnazjum w Ornecie.
• 1872-1875 – powstał nowoczesny szpital miejski - szpital św. Elżbiety.
• 1884 – Orneta otrzymała połączenie kolejowe z Olsztynem - budowa dworca kolejowego.
• 1885 – miasto otrzymało kolejne połączenie kolejowe, tym razem z Pieniężnem.
• 1894 – kolejne połączenie kolejowe z Morągiem.
• 1901 – powszechna elektryfikacja Ornety.
• 1902 – utworzenie Gimnazjum Żeńskiego.
• 1905 – połączenie kolejowe Ornety z Lidzbarkiem Warmińskim.
• 1911 – Orneta została skanalizowana i otrzymała wodociągi.
• 20 listopada 1925 – nowy budynek gimnazjów żeńskiego i męskiego.
• 17 marca 1945 – zajęcie Ornety przez wojska II i III frontu białoruskiego.
• 23 lipca 1945 – przekazanie Ornety administracji polskiej.
• 1945-1998 okres rozwoju, rozbudowy miasta - nowe zakłady przemysłowe, budynki mieszkalne i użyteczności publicznej.
• 1975 – w wyniku przeprowadzonej reformy administracyjnej Orneta weszła w skład województwa elbląskiego.
• 1999 – Orneta w nowo powstałym województwie warmińsko-mazurskim w powiecie lidzbarskim.

Architektura

Do zabytków miasta należą:

• Ratusz – wybudowany w stylu gotyckim znajduje się w centralnej części rynku orneckiego. Powstał on w 1351 na miejscu dawnego domu kupieckiego. Pierwsza wzmianka o nim datowana jest na 1359. Obecny kształt bryły ratusza został nadany najprawdopodobniej w latach 1376-1389. Jest to budynek murowany z liczną zendrówką. W XV wieku ratusz został obudowany murowanymi budami które wzmiankowane są już w 1423. W 1614 owe budy uzyskały status domków budniczych. Ratusz ornecki zbudowany jest na planie prostokąta z dosyć znacznie rozczłonkowanym szczytem. Dach wieńczy ośmioboczna wieżyczka barokowa z galeryjką która odnawiana była trzykrotnie w 1586, 1622 i 1832. W hełmie wieży umieszczony jest najstarszy na Warmii dzwon pochodzący z 1384.

• Kościół parafialny św. Jana Chrzciciela – gotycki kościół parafialny został zbudowany w latach przed 1350 – po 1370, z inicjatywy biskupa Hermana z Pragi. Jest ceglaną czteroprzęsłową bazyliką z niewyodrębnioną częścią prezbiterialną i z wieżą od zachodu. W XV w. dobudowano kaplice boczne, które z czasem otrzymały ozdobne szczyty, nadające budowli niezwykle malowniczy wygląd, podkreślony ceramicznym detalem architektonicznym. Kościół znacznie ucierpiał w historii głównie za sprawą wojen i pożarów, lecz mimo to należy do najbardziej interesujących na Warmii. Został zniszczony w czasie wojen krzyżackich w latach 1519-1525. Po zniszczeniach kościół przebudowano i rozbudowano, otrzymał m.in. nowe szczyty i sklepienia. Około 1900 przeprowadzono gruntowny remont kościoła nie zmieniając jednak jego konstrukcji i architektury. We wnętrzu budynku na uwagę zasługują liczne zabytki: ołtarz główny z 1744, żyrandol z 1576, barokowe ołtarze boczne (św. Elżbiety Węgierskiej, św. Katarzyny Aleksandryjskiej, Serca Pana Jezusa), ambona z 1744. Liczne są ołtarze umieszczone przy filarach: ołtarz NMP Różańcowej z 1761 roku, ołtarz św Józefa. Wewnątrz znajduje się również gotycki krzyż z XV wieku oraz mosiężny lawaterz. Znajdują się też gotyckie malowidła ścienne (m.in. Koronacja Marii z końca XIV w.), a ponadto liczne malowidła z XV w.

• Cerkiew prawosławna św. Mikołaja (parafialna). Dawny kościół ewangelicki wybudowany w latach 1829-1830, zapewne wg projektu Karla Friedricha Schinkla, wieża 1905-1906. Po 1945 został przekazany Kościołowi Prawosławnemu. Nastąpiła wtedy adaptacja wnętrza do potrzeb liturgii prawosławnej, przebudowano ołtarz, ustawiono ikonostas. Pierwotny ołtarz barokowy połączony jest z kazalnicą, zakupiony z jednego z kościołów katolickich.

• Cerkiew bł. Emiliana Kowcza

• Kaplica Jerozolimska – pochodzi z 1829 roku. Wewnątrz barokowe wyposażenie m.in. ołtarz. Na ścianach zabytkowe obrazy z XVII w., przedstawiają one ukrzyżowanie i zdjęcie krzyża. Znajdują się też tutaj obrazy ukazujące życie św. Marii Magdaleny oraz zabytkowe drewniane świeczniki z początku XIX wieku.

• Układ urbanistyczny miasta z rynkiem i ratuszem pośrodku, znajdują się też tutaj liczne kamieniczki zabytkowe które otaczają rynek oraz stoją przy okolicznych ulicach.

• Kamienice na starym mieście, głównie wokół rynku, pochodzące z XVII-XIX w.

• Klasztor Katarzynek z drugiej połowy XVI w.

• Pozostałości zamku biskupiego (piwnice) z XIV i XVI w.

• Pozostałości murów obronnych z XIV w.

• Spichlerz z drugiej połowy XVIII w.

• Synagoga

Kultura

Życiem kulturalnym Ornety opiekuje się Miejski Dom Kultury który jest organizatorem wielu imprez rozrywkowych, kulturalnych, oświatowych i lokalnych w mieście. Organizuje on zajęcia kulturalne dla młodzieży, dzieci, dorosłych i osób starszych. Mieszkańcy mają szansę uczestniczyć w kołach zainteresowań, zrzeszać z klubach i stowarzyszeniach. W Miejskim Domu Kultury działa Klub Seniora "Znicz Ornecianie", Orkiestra Dęta, Zespół Wokalny "Landrynki", Szkoła Tańca "U Mirka", Zespół Tańca Nowoczesnego "Taiga", ognisko muzyczne, koło plastyczne. MDK w Ornecie gościł wiele znanych osobistości m.in. Hankę Bielicką, Roberta Janowskiego, Andrzeja Rosiewicza czy też Krzysztofa Krawczyka. Do stałych imprez organizowanych przez Miejski Dom Kultury zaliczyć można:

• Dni Ornety,
• Dożynki Gminne,
• Festiwal Piosenki Przedszkolnej,
• Przegląd Zespołów Teatralnych o Laur Złotej Rybki
• Noc Duchów,
• Festyn Majowy,

W latach 2004-2006, z inicjatywy burmistrza Koguta oraz prof. Leszka Szarzyńskiego odbyło się kilkanaście spotkań z cyklu "Z uniwersytetem na ty" oraz koncert Teresy Żylis Gary.

W mieście działa również Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy.

Sport

W mieście zlokalizowana jest hala sportowo-widowiskowa, mieści się też tutaj kompleks boisk trawiastych oraz bieżnia lekkoatletyczna. Cała infrastruktura należy do Ośrodka Sportu i Rekreacji w Ornecie, który administruje tymi obiektami.

Kluby i sekcje sportowe:

• Ludowy Uczniowski Klub Sportowy "Orneta", szkoli on młodzież w tenisie stołowym oraz lekkoatletyce. Klub znajduje się III Lidze mężczyzn w tenisie stołowym
• Szkolny Ludowy Klub Sportowy "Tramp", prowadzi drużynę badmintona
• Miejski Klub Sportowy Błękitni Orneta, zajmuje się piłką nożną
• Klub Sportowy "Zeteso", zajęcia z piłki ręcznej
• Sekcja Brydża Sportowego, bierze udział w rozgrywkach wojewódzkich i powiatowych
• Integracyjny Klub Sportowy "Smok", prowadzi zajęcia sportowe dla osób niepełnosprawnych
• grupa "DGT" Orneta – breakdance

Edukacja

W Ornecie można uzyskać wykształcenie na poziomie przedszkolnym, podstawowym, gimnazjalnym, oraz średnim. W mieście istnieją dwa przedszkola, dwie szkoły podstawowe (przy ul. Zamkowej znajduje się Szkoła Podstawowa nr 1 oraz przy ul. Kopernika Szkoła Podstawowa nr 4), dwa gimnazja (Gimnazjum nr 1 przy ul.1 Maja, oraz Gimnazjum nr 2 przy ul. Warmińskiej) oraz dwa zespoły szkół ponadgimnazjalnych (Zespół Szkół Zawodowych przy skrzyżowaniu ulic 1 Maja i Wodnej oraz Sportowej, Zespół Szkół Ogólnokształcących przy ul.1 Maja).

Gospodarka

Orneta jest niewielkim ośrodkiem przemysłowym, oraz ośrodkiem handlowym i usługowym dla okolicznych miejscowości. Największym przedsiębiorstwem w mieście jest spółka z udziałem kapitału szwedzkiego "Gunnebo Industries" Sp. z o.o. produkująca zawiesia i osprzęt dźwignicowy oraz zamocowania budowlane. Do innych spółek ważnych dla gospodarki miasta zaliczyć można spółkę Orneta Energia sp. z o.o.zajmująca się dostarczaniem ciepła i energii dla miasta oraz wykonująca usługi dla firm i ludności takie jak frezowanie, toczenie, szlifowanie, spawanie, gięcie. Firma prowadzi sprzedaż węgla. W mieście istnieje też Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji sp. z o.o. które prowadzi i utrzymuje oczyszczalnię miejską i stację uzdatniania wody dla miasta. Istnieje również Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej, Przedsiębiorstwo Usług Komunalnych, Tartak, przedsiębiorstwa budowlane (Budokar), produkcyjne (zakład wózków widłowych "Szumi Sp. z o.o."), rolnicze (PZZ Orneta, Gospodarstwo Agroturystyczne, PHHU Karbo-Hurt). Istnieją oddziały banków m.in. Millennium Bank, Bank Spółdzielczy w Sztumie. Działa poczta, Komisariat Policji, liczne sklepy, hurtownie, serwisy, punkty usługowe. Istnieją trzy stacje benzynowe.

Baza noclegowa

W Ornecie zlokalizowanych jest kilka hoteli, oraz pensjonatów. Przenocować w Ornecie można w hotelu "Pruskim", a także w pensjonatach: "Krzykały", "Martad", "Pod Kasztanami", "Pod Lipami", "Ciesiul" oraz w "Noclegowni Olimp". Baza gastronomiczna jest dobrze rozwinięta.

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół katolicki
  • Kościół rzymskokatolicki
    • Parafia św. Jana Chrzciciela
  • Kościół greckokatolicki
    • Cerkiew bł. Emiliana Kowcza
• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
  • Parafia św. Mikołaja

• Świadkowie Jehowy

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Landwarów
• Bleicherode
• Herzlake

Zobacz też

• Cmentarz żydowski w Ornecie
• powiat lidzbarski
• gmina Orneta
• województwo warmińsko-mazurskie
• Warmia
• Eugeniusz Buchholz
• Hugo Haase