Gietrzwałd

Gietrzwałd (niem. Dietrichswalde) – duża wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, siedziba gminy Gietrzwałd przy drodze krajowej nr 16 Olsztyn - Ostróda, 20 km na południowy zachód od Olsztyna.

Okolice Gietrzwałdu odznaczają się malowniczym krajobrazem oraz środowiskiem przyrodniczym, które tworzy część "Zielonych Płuc Polski". Można tu podziwiać wiele rzadkich gatunków roślin i zwierząt. W okolicy znajduje się również wiele czystych rzek i jezior.

Historia

Wieś lokowana na 70 łanami na prawie chełmińskim w miejscu zwanym Gudikus 19 maja 1352 r., przez Kapitułę Warmińską. Zasadźcą był sołtys Dittrich lub Ditter. Od nazwiska zasadzcy utworzona została niemiecka nazwa wsi Dietrichswalde, spolszczona następnie na Dzietrzwałd, Jetrzwałd i w końcu – na Gietrzwałd. Polska nazwa pojawiła się w dokumentach w XVII wieku.

Z dokumentu wizytacyjnego wiadomo, że we wsi w poł. XVII w. mieszkało 17 gospodarzy-gburów, działał młyn oraz dwie karczmy.

W 1789 we wsi było 59 domów a mieszkańcy w zdecydowanej większości mówili po polsku.

Według danych Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego w 1876 Gietrzwałd liczył ok. 1000 mieszkańców, z których wszyscy, oprócz jednej rodziny, byli Polakami i katolikami; trudnili się oni głównie uprawą roli i hodowlą bydła. We wsi działała szkoła katolicka.

W Gietrzwałdzie powstał pomysł utworzenia "Gazety Olsztyńskiej". Tu żył i pracował Andrzej Samulowski (1840-1928), założyciel pierwszej księgarni na Warmii (1878). Budynek księgarni wraz z tablica pamiątkowa istnieje do dzisiaj. Drugą księgarnię w roku 1881 założył A. Sikorski (działacz Towarzystwa Czytelni Ludowych). Pierwsza polska szkoła zaczęła działalność w okresie plebiscytu (w latach 1929-33), przedszkole od 1927 r. Tu powołano również bibliotekę Towarzystwa Czytelni Ludowych.

W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.

Życie religijne

Mieszkańcy wsi są w większości wiernymi Kościoła Rzymskokatolickiego. W miejscowości tej znajduje się obecnie Sanktuarium Maryjne.

Gietrzwałd zasłynął w roku 1877 kiedy to od 27 czerwca do 16 września, na przykościelnym klonie, Matka Boża objawiała się dwóm dziewczynkom: Barbarze Samulowskiej (obecnie trwa jej proces beatyfikacyjny) i Justynie Szafryńskiej. Było to tzw. objawienie w Gietrzwałdzie. Obie pochodziły z niezamożnych rodzin. Maryja przemawiała do nich po polsku, co wywołało poruszenie, jako że język polski był wówczas w Prusach zakazany. Fakt ten wzmocnił ruch polski na Warmii. Od czasu objawienia do Sanktuarium Maryjnego w Gietrzwałdzie co roku przybywają liczne rzesze pielgrzymów (łącznie nawet około 1 miliona rocznie). Wikariuszem gietrzwałdzkiego kościoła był przez kilka lat ks. Wacław Osiński, prezes Związku Polaków w Niemczech na okręg Prus Wschodnich.

Zabytki

• Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Gietrzwałdzie. Pierwszy kościół został zbudowany wkrótce po lokacji wsi. Przed rokiem 1500 nastąpiła rozbudowa lub budowa nowego kościoła z cegły i kamienia. Z tego okresu częściowo zachowana jest do dziś prosta budowa salowa w stylu gotyckim. 31 marca 1500 r. konsekrowano kościół nadając mu wezwanie Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Wielokrotnie przebudowany w późniejszym okresie, kościół otrzymał nowe nadania, aż w 1970 r. papież Paweł VI nadał kościołowi w Gietrzwałdzie tytuł Bazyliki Mniejszej. Kościół położony jest na wzniesieniu w centrum wsi i ogrodzony jest kamiennym murem. W części północno-wschodniej znajduje się aleja prowadząca do źródełka, w zachodniej Dom Pielgrzyma oraz plebania wraz z kaplicą św. Józefa.

• Kaplica wotywna św. Józefa zbudowana została w 1877, wkrótce po objawieniach Bogurodzicy, w czasie rzekomych objawień św. Józefa, za sprawą proboszcza Weichsela. Została ona wzniesiona z czerwonej cegły, a w jej wnętrzu ustawiono jedną z dwóch figurek św. Józefa. W późniejszych latach prostopadle do ściany wschodniej i zachodniej kaplicy dobudowano drewniane krużganki. Rzut kaplicy w kształcie prostokąta zamknięty poligonalnie od strony północno-zachodniej. Bryła zwarta w formie wieloboku foremnego, pokryta dachem pięciopołaciowym, jednokondygnacyjna, prawdopodobnie podpiwniczona. Wnętrze wyposażone w ołtarz neogotycki. Obecnie pełni rolę kaplicy pogrzebowej. Wpisana do rejestru zabytków pod nr. rej. A-2000 z 20.09.2002.

• Kapliczki. Większość z nich pochodzi z XIX w., wzniesione z cegły na planie kwadratu, dwukondygnacyjne:
  • kapliczka, nr rej.: 2859 z 19.03.1991
  • kapliczka, nr rej.: 2860 z 19.03.1991
  • kapliczka, nr rej.: 2861 z 19.03.1991
  • kaplica przydrożna, 1800, nr rej.: 269 (G/45) z 20 marca 1957 oraz 991 z 27.03.1968
  • kapliczka przydrożna,na terenie posesji nr 74, 2 poł. XVIII, nr rej.: 2864 z 19.03.1991
  • kapliczka przydrożna, przy skrzyżowaniu dróg do Woryt, 2 poł. XIX, nr rej.: 2863 z 19.03.1991
  • kapliczka przydrożna, przy drodze Olsztyn - Ostróda, 2 poł. XIX, nr rej.: 2903 z 19.03.1991
• Plebania, 1915, nr rej.: A-2862 z 20.09.2002
• Organistówka, 1884, nr rej.: A-1999 z 20.09.2002
• Domy:
  • dom nr 13, drewniany, poł. XIX, nr rej.: 2866 z 4.09.1986 i 28.071992
  • dom nr 16, drewniany, pocz. XX, nr rej.: 2867 z 25.01.1990
  • dom nr 31 (szkoła polska, drewn., pocz. XX, nr rej.: 3628 z 30.09.1985
  • dom nr 33, 1877, nr rej.: 1412 z 10.08.1973

Źródła

• Opis wsi na stronie Domu Warmińskiego