Kajny

Kajny (niem. Kainen, Kaynen) – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Jonkowo. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.

Wieś położona jest na obszarze Leśnictwa Redykajny i Nadleśnictwa Kudypy oraz parafii Brąswałd. W planach cały obszar znajduje się w strefie Chronionego Krajobrazu (z dominującą doliną rzeki Łyny). 1 sierpnia 2004 r. Kajny obchodziły 650-lecie powstania wsi (śladem jest pamiątkowy głaz). Przez wieś przebiega trasa żółtego szlaku rowerowego.

Na przełomie XX i XXI w. w miejscowości było 9 domów z 56 mieszkańcamiw. Przy leśniczówce (oraz źródłach z taranem wodnym) został utworzony Ośrodek Edukacji Leśnej dla dzieci, młodzieży i dorosłych, z wygodnym punktem obserwacyjnym oraz tablicami edukacyjnymi. W miejscowości brak jest punktów usługowych, sklepów, szkoły. Wszystkie te obiekty, jak również straż pożarna, kościół zlokalizowane są w pobliskich miejscowościach: Mątkach, Jonkowie, Barkwedzie (dojazd drogą gruntową). Miejsca kulturalno-rozrywkowe zlokalizowane są przede wszystkim w Jonkowie, gdzie organizuje się również imprezy okolicznościowe. Gospodarstwa prowadzą produkcję rolniczą wyłącznie na własne potrzeby, nieliczne zajmują się hodowlą np. owiec. Przez wieś nie przejeżdża żaden autobus (brak linii i przystanków), w pobliżu znajduje się linia kolejowa Olsztyn - Braniewo.

Historia

Służebna wieś pruska, lokowana 1 sierpnia 1354 r. (dzień św. Piotra) przez kapitułę warmińską, na 4 łanach (włókach) w miejscu lauksu (in campo) zwanego Kaynyn. Ziemia nadana została Prusowi zwanemu Kynste, z obowiązkiem służby zbrojnej (przy uzbrojeniu na koszt własny). Kynste otrzymał dziedziczne prawo własności, mógł łowić i polować w pobliskich lasach. W listopadzie 1430 r. kapituła warmińska we Fromborku przychyliła się do prośby wolnych Prusów i obniżyła zobowiązanie z siedmiu do czterech służb zbrojnych konnych. W roku 1454, w trakcie wojny trzynastoletniej Kajny oraz okolice Olsztyna zostały złupione przez komtura ostródzkiego Henryka von Plauen. Po 1878 r. (włączenie Warmii do prowincji Prusy Wschodnie) Kajny zostały przejęte przez rząd pruski i przekazane w prywatną własność.

23 listopada 1923 r. Stanisław Żurawski (działacz ruchu polskiego na południowej Warmii) z Kajn został wiceprezesem Rady Nadzorczej powstałej w Olsztynie Spółdzielni Rolniczo-Handlowej „Rolnik”. W 1926 r. w polskiej biblioteczce, będącej pod opieką Polsko-Katolickiego Towarzystwa Szkolnego na Warmię, znajdowało się 40 książek. Wielopokoleniową rodziną, zasłużoną dla utrzymania polskości na Warmii jest rodzina Żurawskich.

W 1782 r. we wsi było 13 mieszkańców, w 1817 - 46, a w 1846 już 127. Później liczba mieszkańców ustabilizowała się, w 1871 r. we wsi było 141 osób, w 1895 – 163, w 1925 – 166, w 1939 – 152.

Koniec II wojny światowej przyniósł falę zniszczeń dokonanych przez Armię Czerwoną, co wiąże się ze znacznymi stratami materialnymi (utrata części zabudowy). Od tego okresu następowała powolna degradacja wsi i zmniejszenie się liczby mieszkańców. W 1965 r. doprowadzono linię energetyczną, po kilku latach również telefoniczną.

1 stycznie 1973 r. Kajny zostały włączone do gminy Jonkowo (uchwała wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsztynie). W marcu 2003 . sołtysem we wsi został wybrany Eugeniusz Pilguj. 1 sierpnia 2004 r. w ramach obchodów 650 lecia wsi, najstarsze mieszkanki Kajn: Brygida Rautenberg i Cecylia Ruch, odsłoniły pamiątkowy głaz z tablicą i napisem „1 sierpień 1345 r. „Campo Kaynyn” Mieszkańcy Kajn 2004 r.”

Architektura i typ zabudowy

Szczególną atrakcją jest taran wodny (pompa wodna), zainstalowany pod koniec XIX w., wykorzystujący źródła wypływające ze stromego zbocza. Proste urządzenie zostało wynalezione przez Michaela Montgolfiera (1740-1810), a działa na zasadzie przepompowania wody ze źródła, skąd trafia do wieży ciśnień i doprowadzana jest do domostw przez siedem rur. Bardzo cennym obiektem jest zabytkowy drewniany dom państwa Rautenberg z 1856 r. Dużą wartość architektoniczną przedstawiają krzyże przydrożne i dwie kapliczki oraz domy mieszkalne, murowane i jeden drweniany. Jedna z kapliczek (większa) jest z dzwonkiem oraz architektonicznie nawiązuje do pobliskiego zabudowania, tworząc z nim harmonijną kompozycję. Druga kapliczka (obok wieży ciśnień i drewnianej chałupy sołtysa Jerzego Rautenberga) jest niższa i otynkowana. Murowana i otynkowana wieża ciśnień nawiązuje stylem do architektury wsi.

Działki mają najczęściej kształt wielokąta o powierzchni zbliżonej o powierzchni do około 1200 m² (10 działek). Pozostałe 4 działki mają kształt zbliżony do prostokąta. Występują najczęściej dwa typy zagród. Układ zabudowy jest swobodny i otwarty. W pierwszym typie dom stoi równolegle do drogi, wejście najczęściej jest od strony drogi (czasami od podwórza gospodarczego). Budynki gospodarcze powtarzają układ położenia wedle granicy działki. Wjazd na działkę jest po prawej lub lewej stronie domu mieszkalnego. Ten typ jest najczęściej spotykanym typem we wsi. W wariantach zagrody można zauważyć inny układ budynków gospodarczych lub brak któregoś z nich. W drugim typie dom mieszkalny stoi prostopadle do drogi, wejście do domu jest od podwórza gospodarczego. Budynki gospodarcze powtarzają równoległy układ wobec granicy działki. Układ w wariantach, w których dom mieszkalny jest usytuowany po przeciwnej stronie pierwotnego ułożenia, jest rzadziej spotykany. W jednym zabudowaniu, na skraju działki współczesna, drewniania altana.

W Kajnach przeważają domy jednokondygnacyjne z użytkowym poddaszem. Są one proste, w większości bez dobudówek. Wejścia znajdują się pośrodku frontowej elewacji, czasami towarzyszą im wyjścia z drugiej strony budynku. Zabudowania pokryte są dachówką lub blachą. Budynki gospodarcze towarzyszą prawie każdemu budynkowi mieszkalnemu. Zbudowane z czerwonej cegły lub z drewna (w gorszym stanie technicznym). W większości występuje podmurówka, pokryte są czerwoną dachówką lub blachą.

Taran wodny w Kajnach

Urządzenie hydrotechniczne, zaprojektowane przez Josepha Michaela Montgolfiera (1740-1810), wybudowane Kajnach około roku 1897 r. Pompa wodna zwana „taranem wodnym” (taran hydrauliczny), pompuje wodę ze źródełka do stojącej na wzgórzu wieży ciśnień i dalej rozprowadzana jest do zabudowań siedmioma rurami. Urządzenie jest konserwowane i działa do dzisiaj. W pompie wodnej wykorzystywana jest siła wypływającej ze źródeł wody. Kiedy wentyl popychający tłok jest otwarty, wtedy wentyl zasysania wody zamyka się. Następnie tłok zamyka wentyl i zassana woda wpływa wentylem do kociołka ciśnieniowego (widoczny na zewnątrz cylinder żeliwny). Znajdujące się w nim powietrze wypycha wodę do rury idącej pod górę do wieży ciśnień. Cykl pracy tarana wodnego zamyka się. Widocznym efektem pracy jest rytmiczny stukot oraz pulsacyjnie wypływająca woda. Woda, zgromadzona w wieży ciśnień, rozprowadzana jest grawitacyjnie do gospodarstw. Przy urządzeniu ustawiono tablicę informacyjną ze schematem działania. W pobliżu sąsiadującej ze źródliskiem leśniczówki urządzono także mini ścieżkę dydaktyczna z tablicami edukacyjnymi.

Bibliografia

• Robert Syrwid, 2005, „Kościoły parafialne gminy Jonkowo”, Wyd. Littera, Olsztyn, 101 str., ISBN 83-89775-02-6
• Opis wsi na stronie Domu Warmińskiego