Klebark Wielki

Klebark Wielki (niem. Groß Kleeberg) – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Purda.

Do 1954 roku siedziba gminy Klebark. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.

Wieś położona jest nad Jeziorem Klebarskim, na niewielkich pagórkach, otoczona starym drzewostanem i polami uprawnymi, na trasie z Olsztyna do Giław.

Historia

Wcześniej w miejscu Klebarka, przed lokacją, znajdowała się osada pruska. Jeszcze na przełomie XIV i XV wieku większość mieszkańców stanowili Prusowie. Ludność polska z Mazowsza i ziemi chełmińskiej zaczęła się tu osiedlać na przełomie XIV i XV wieku. Jeszcze na początku XVI wieku kazania w wygłaszano w języku polskim i pruskim.

Wieś lokowana była w 1357 roku przez Kapitułę Warmińską na prawie chełmińskim, na 60 włókach (około tysiąc ha). Należało do niej Jezioro Klebarskie (271,22 ha) wówczas zwane Amelung. Zasadźcą był Prus Johannes. Zasadźca otrzymał 8 łanów wolnych, a osiedleni chłopi – 52 łany czynszowe (każdy po 1-4 włók), z 14 latami wolnizny. Wieś należała początkowo do parafii w Klewkach. Sołtys (był nim zasadźca Johannes) otrzymał oprócz ziemi wolnej od czynszu, prawo do połowu ryb w jeziorze oraz do pobierania połowy czynszu z karczmy. Później pobierał także podatki dla Kapituły i dziesięciny dla proboszcza.

Kościół zbudowano prawdopodobnie po 1400, a w 1420 przybył tu nowy proboszcz Georg Hese objął parafię po poprzedniku Jakubie Rogenschutzu.

W XV wieku, podczas wojny trzynastoletniej, wieś uległa całkowitemu zniszczeniu (w 1455 zniszczyli ją Krzyżacy pod wodzą Jerzego von Schlibena), ale kościół ocalał. Pierwotną, drewnianą budowlę świątyni zastąpiono murowanym budynkiem w 1580.

Po zniszczeniach i wyludnieniu z czasów wojny polsko-krzyżackiej akcje rekolonizacyjną w 1517 i 1521 prowadził Mikołaj Kopernik (jako administrator kapituły warmińskiej, rezydujący w Olsztynie). Osadnicy pochodzili z terenów Polski. Jednakże osadnictwo organizowane było w dwóch miejscach, w wyniku czego dokonał się podział na dwie osobne wsie. Kapituła warmińska przywilejem z 4 września 1587 usankcjonowała podział na dwie równe części, po 30 łanów każda, w tym po 4 łany sołeckie. Tym samym zostały wówczas założone dwie odrębne wsie: Klebark Wielki (zwany też Starym – Alt Cleberg) i Klebark Mały (zwany też Nowym Klebarkiem – Neti Cleberg.)

W II poł. XIX wieku była wsią kościelną i gminną zarazem, o zabudowie, która przetrwała do dziś.

W Klebarku Wielkim urodził się Jan Liszewski, a związani byli: Robert Bilitewski, ks. Paweł Chmielewski, Jadwiga Hosenberg

Zabytki

• Kościół parafialny z 1892 (proj. Fritz Heitmann). Jest to trójnawowa halowa budowla w stylu neogotyckim z wyodrębnionym prezbiterium. Zachowały się w nim krzyżowo-żebrowe sklepienia, zegar na wieży z 1895, ława gdańska z XVII wieku, neogotycka ambona, granitowa chrzcielnica oraz organy z końca XIX wieku.
• neoklasycystyczna plebania z końca XVIII w.
• neogotycka kapliczka.

Proboszczowie i wikariusze

• ks. Jakub Rogenschutz (prawdopodobnie pierwszy proboszcz)
• ks. Georg Hese (od 1420)
• ks. Marcin Czaplicki (wymieniany w 1582)
• ks. Marcin Korzeniowski (wymieniany w 1598)
• ks. Krzysztof Móller, (proboszcz w latach 1716-1729), pochodził z Olsztyna, ukończył gimnazjum jezuickie w Reszlu, ufundował w Klebarku przytułek dla 4 ubogich.
• ks. Maciej Ludwig (proboszcz wymieniany w 1773)
• ks. Juliusz Grzymała (wymieniany w 1863)
• ks. Józef Kiszporski (wikary w 1872)
• ks. Robert Bilitewski, (ur. 19 grudnia 1859 w Patrykach, zm. 29 maja 1935 w Klebarku Wielkim, doktor teologii, działacz narodowy na Warmii, w Klebarku mieszkał od 1917)
• ks. Paweł Chmielewski (1889-1945, proboszcz w latach 1915-1945)

Mieszkańcy wsi

• Johannes (Prus) – zasadźca i pierwszy sołtys
• Bartłomiej z Pułtuska (w 1582 nauczyciel w szkole parafialnej)
• Szymon Jaworski (w 1598 nauczyciel w szkole parafialnej)

Początek XVIII wieku

• sołtys – Józef Jackowski,
• Chłopi: Agata Batory, Jerzy Biały, Katarzyna Biały, Urszula Bieńkowska, Wawrzyniec i Franciszek Bykowscy, Piotr i Marcin Dziubkowie, Elżbieta Gburek, Mikołaj Karaś, Piotr Kiersnowski, Piotr Kolonowski, Michał Kowalski, Michał Kranich, Anna Kronczewska, Barbara Libera, Urban Loczek, Walenty Obywatel, Gertruda Osieja, Maciej Polakowski, Helena Redyk, Wawrzyniec i Franciszek Redzykowie, Dorota Stefanowska, Piotr Szafryn, Agneta Wapylówna,

1773

Według katastru podatkowego z 1773, sporządzonego przez urzędników pruskich po zaborze Warmii, Klebark Wielki był wsią szarwarczną na 30 łanach, z których 6 stanowiło uposażenie proboszcza Macieja Ludwiga. Karczma, którą obsługiwał Józef Doliwa, była własnością polskiej rodziny szlacheckiej Grzymałów z Tracka. We wsi był nauczyciel o nazwisku Jackowski. We wsi było dwóch kowali (nazwisko jednego z nich to Jeski) oraz krawiec o nazwisku Matrowski. Wieś w tym czasie liczyła 161 mieszkańców.

1935

W 1935 mieszkało we wsi 377 katolików (w całej parafii 2400), z których 27 uważało język polski za swój macierzysty, a 105 posługiwało się językiem polskim i niemieckim. Działało polskie Towarzystwo Młodzieży, 4 osoby należały do Związku Polaków w Niemczech. Nabożeństwa odprawiano tu na przemian po polsku i po niemiecku.

Zobacz też

• Klebark Mały