Nowe Guty

Nowe Guty (niem. Gutten, Seegutten)– wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie piskim, w gminie Orzysz. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa suwalskiego.

Nowe Guty do niedawna były typowa mazurską wsią – dziś charakter miejscowości zmienia się dynamicznie i ukierunkowany jest na turystykę. Położenie geograficzne oraz okolice Mazurskiego Parku Krajobrazowego wpływają korzystnie na jej rozwój. Wieś Nowe Guty uznawana jest za jedną z najładniej położonych osad na Mazurach, gdyż usytuowana jest na wysokim brzegu jeziora Śniardwy na przestrzeni ok. 2 km. Niegdyś typowa wieś rolnicza przekształciła się dzięki swojemu położeniu w miejscowość turystyczną

Historia

Nowe Guty to jedna z najstarszych miejscowości w okolicy – archeologowie odkryli ślady osady wczesnopruskiej lecz nie zostały one do dziś zbadane. Etymologia słowa Gutten sprowadza się do nieznanego założyciela osady – tajemniczego Gutta (Gussa), którego duch bezsprzecznie obecny jest po dziś dzień na tych terenach. Data powstania staropruskiej osady jest trudna do ustalenia – wiadomo jest tylko że takowa istniała jeszcze przed rokiem 1450.

Wieś lokowana 11 listopada 1450 roku przez Wolfganga Sauera – prokuratora kętrzyńskiego. Nadał on Bartkowi Szmidtowi – pierwszemu sołtysowi – 6 łanów na prawie chełmińskim. Pozostałe 60 łanów sołtys rozdysponował między osadników.

W 1450 roku Nowe Guty wymienio­ne były jako wieś zwana Gussepilcke. Po­tem spotykamy kolejne formy zapisu - Guttloffker (1483), Gutten (1493) oraz Guthen, i w zasadzie ta druga forma w źródłach historycznych występuje prawie wyłącznie. Pierwotna nazwa -Gus­sepilcke sugeruje pochodzenie pruskie, jest to nazwa dwuczłonowa, w której Gusse może być zniekształconą w dokumencie późniejszą nazwą osobową Gutte, zaś dru­gi jej człon pilcke prawdopodobnie pocho­dzi od pilis, pilkalnis, co w językach bałtyjskich oznacza gród. Można wnioskować, iż pierwotnie Nowe Guty były grodem jakiegoś Prusa Gutta, względ­nie Gussa. Po wojnach krzyżackich nazwa Gutten pozostaje, by już w czasach współczesnych przed 1945 rokiem figurować jako Seegutten. W wersji niemieckiej wioska zo­stała nazwana Gutten, w wersji polskiej na­tomiast nazwę tę wymawiano jako Guty. Obecnie miejscowość nosi nazwę Nowe Guty.

Bartek Schmidt jako sołtys sprawował tak zwane niższe sądownictwo, czyli osą­dzanie wykroczeń do 4 solidów (Schiling) oraz pobieranie co trzeci denar (Pfennig) z wyższego sądownictwa z wyłączeniem prze­stępstw na publicznych gościńcach. W za­mian za to on i jego następcy zobowiązani zostali do zwyczajowej służby wojskowej, wobec której sołtys miał obowiązek stawić się konno i w lekkim uzbrojeniu na każde wezwanie, w miejsce które mu wskazano. Była to służba na tak zwany „sposób pru­ski". Prokurator kętrzyński Wolfgang Sau­er zezwolił nadto sołty­sowi wsi na wolne rybołówstwo w okresie letnim małą siecią na jeziorach Śniardwy i Małe Szwejkowo, ale tylko na potrzeby „wła­snego stołu".

Właściciele pozostałych 60 łanów musieli co roku na Św. Marcina (11 listopa­da) oddawać na zamek kętrzyński czynsz w wysokości 0,5 grzywny w zwykłej pruskiej monecie oraz 2 kury. Chłopi musieli odra­biać dodatkowo szarwark, oddawać daninę zwaną płużnym w wyso­kości jednego korca (około 55 litrów) psze­nicy i tyleż żyta od pługa, czyli całego go­spodarstwa. Mieszkańcom wsi zezwolono na wolne rybołówstwo na potrzeby stoło­we przy użyciu małych sieci. Wieś otrzyma­ła 10 lat wolnizny od czynszów i innych obowiązków.

W czasie wojny trzyna­stoletniej mieszkańcy Nowych Gut wsparli początkowo związkowców, jednak po krwa­wej przegranej bitwie pod Rynem (1456) poddali się pod opiekę Zakonu. Walki oraz pobyt wojsk zaciężnych spowodowały duże zniszczenia i zubożenia tego regionu.

Wieś rozwijała się i należała jedną z największych w okolicy (znaczniejszy był tylko Orzysz). Od 1477 roku zmianie uległa przynależność admini­stracyjna wsi. Nowe Guty należały teraz do komturstwa z siedzibą w Rynie. Później po sekularyzacji Zakonu Krzyżackiego w Pru­sach zmienił się podział administracyjny kraju, zaś Nowe Guty zaczęły podlegać sta­rostwu w Rynie. Stan taki utrzymał się do 1752 roku.

Do 1945 roku Mazury zamieszkiwane były przez Polaków, Niemców, Mazurów oraz inne nacje, jednak dominowała ludność wywodząca się z kręgu kultury niemieckojęzycznej. Wielu uważało się po prostu za Mazurów wpisując w rubryce "język ojczysty" – mazurski. W roku 1910 takich ludzi było w powiecie piskim ponad 60%. Przed 1945 rokiem Nowe Guty (Seegutten) były dużą osadą – świadczyć może o tym fakt wyniku plebiscytu, który odbył się na tych terenach. Na mocy art. 96 traktatu wersalskiego mieszkańcy terytorium objętego plebiscytem mieli dokonać wyboru między Polską a Prusami Wschodnimi. Nowe Guty leżały w powiecie piskim (Johanissburg). Wynik plebiscytu, który odbył się 11 lipca 1920 roku był jednoznaczny – w obwodzie Nowe Guty równo 500 osób opowiedziało się za przynależnością do Prus Wschodnich. Wynik taki był przewidywalny – Rzesza nie mogła pozwolić sobie na utratę Warmii oraz Mazur po przegranej I wojnie światowej. Szeroko zakrojona akcja propagandowa oraz przywiezienie specjalnie na głosowanie reemigrantów z Rzeszy przesądziło o ustaleniu nowych granic. Na początku XX w. we wsi mieszkało 750 osób.

Po II wojnie światowej Mazury zostały przyznane Polsce (konferencja w Jałcie 1945). Po spolszczeniu nazwa Seegutten ustalona została jako Nowe Guty.

Oryginalny tekst przywileju z 1495.

Gutter Hantfeste ube 21 Hubenn

Wir Brüder Heronimy von Gebesattell Obrister Trappier und Comptur zur Balga des Ordens der Brüder des Hospitals Santa Maria des teutschen Hauses von Jeruralem thun kunt unnd Bekennen allenn unnd irtzlichenn dy diesen unserenn offenn Brieff sehenn horrenn oder lesenn, das wir von Verhankniss wissenn unnd wollenn des gar Erwirdigenn Hernn Hernn Joann von Thiffenn Unseres Hoemeisters, unnd mit wissenn unnd wollenn unserer eldistenn Brüder zur Balga, gebenn verleyenn, gehgeben vorlegen unnd verschriebenn habenn unserenn lieben getrauenn nicolay Gutt, ym seynenn rechten erben unnd nachkommlingen 21 Hubenn Wiltnis bynnen sollichen grenitzen und Raynen als nemlich, Dy erste grentze anzuhebenn an Rakouen Brüke bey der Kessler wannth bys an yre Habt grennitze, forth ann bis an das Fliss pissowoda bey der grennitze Maroslaw, unnd forth von dem Fliss Pissowodda bis wider zu der Rakoffer Brüke an acker, wesenn, weyden, waldenn. puschenn, brüchernn unnd Streucherenn, im gebit Johanspurgk frey erblich unnd ewiglich zu Magdeburgischen Rechten zu besitzen, vonn sunderlicher begnadigung verleyen wir Ihm seynen Erbenn unnd nachkomlingen 30 Beuthen zumachen bynnen selbigen Hubenn grennitzenn auch von sunderlicher Begnadung verleye wir Ihm dy gerichte beyde kleyn unnd gros alleyn ober Yre leuthe unnd bynnen der 21 Huben grennitzen, Strassen gericht ausgenommen, das wir unsers ordens Herlichkeit zu richten behaldenn wollen auch ob dy 21 Hubenn hirnachmals wurden gemessenn unnd weniger gefunden was dan dar an gebroch sein würde soll unser Orden nicht verpflicht sein zu erfullenn, Umb welcher begnadigung soll der mehrgedachte Nicolay Gutt er seyne rechte erben unnd nachkommlinge uns unnd unsern orden verpflicht seyn zu thun eynen Redlichen unnd tuchtigenn Dinst myt Hengst unnd harnis nach dieses Landes gewonheyt, zu allenn geschreyenn Herfartenn Landwerenn unnd Reissen, Neue Hausen zu bawenn alde zu Brechenn unnd zu bessernn, wann wy dike unnd wo hin sy von uns odder unsers ordens brüdernn werden geheissen auch so sollenn sy uns unnd unseren orden Jar jarlichenn Martiny des heyligenn bischovs tag verpflicht seyen zu gebenn von itzlichen pfluge odder morgen eynen scheffel weizen unnd eynen scheffel Rokenn auff unser Hauss Johannispurgk darzu eyn Crompfundt wachs unnd eynen kölnischen pfennik oder an das sthadt 5 preussische pfennige zu bekentnis der Herschaft, des zu ewiger Sicherheyt habenn wir unsers ampts insigell unden an diesen brieff lassen hangen der geben ist auf unseres ordens Hauss Balga am heyligen sontag palmary nach cristi geburth Tausent vierhundert unnd vünff und neunzigsten jar.

Zabytki

Zabytki ujęte w gminnej ewidencji zabytków:

• Wiatrak typu holenderskiego zbudowany na początku XX.
• Dawny cmentarz ewangelicki, założony w połowie XIX wieku.

Najstarszy zachowany nagrobek z datą 1884. Na cmentarzu znajduje się kwatera wojenna z okresu I wojny światowej. Według zachowanych inskrypcji, w zbiorowej mogile pochowani są: Utffz. Franz Naudßus z 8. Komp. Inf. Regt. 41 †7.9.1914, Wehrm. August Bernsee z 7. Komp. Inf. Regt. 41 †7.9.1914, a także dwóch nieznanych żołnierzy armii niemieckiej z Inf. Regt. 24 †1914/15 oraz jeden nieznany żołnierz armii niemieckiej z Inf. Regt. 48 †1914/15

Bibliografia

• Darmochwał T., Rumiński M. J., 1996. Warmia Mazury, przewodnik. Agencja TD, Białystok
• R.Pawlicki,"Przewodnik po ścieżkach rowerowych"-2004
• Mieczysław Orłowicz: Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii. Na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba. Olsztyn: Agencja Wydawnicza "Remix", 1991, s. 301. ISBN 83-900155-0-1. 
• GStA PK XX HA Berlin Ostpr. Fol. 125 f352