Pisz

Pisz (dawniej Jańsbork albo Jansbork, niem. Johannisburg, prus. Pīsis) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie piskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Pisz, położone w południowo-wschodniej części Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, nad jeziorem Roś i nad wypływającą z niego rzeką Pisą. Miasto otacza Puszcza Piska. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. suwalskiego.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 19 439 mieszkańców.

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 10,08 km².

Gmina Pisz jest największą obszarowo gminą w Polsce – 634 km². Około 2/3 jeziora Śniardwy leży w jej granicach.

Historia

• ok. 1160 r. – informacja o Galindach w pracy geografa z Aleksandrii Klaudiusza Ptolemeusza
• 1254 – Papież Innocenty IV nadał Galindię we władanie książętom mazowieckim
• 1255 – Książę kujawski Kazimierz zrzekł się Galindii na rzecz Zakonu krzyżackiego
• 1343 – częściowe wytyczenie granicy z Mazowszem
• 1344/1345 – wzniesienie zamku obronnego na prawym brzegu rzeki Pisy,
• 1361 – oblężenie i spalenie zamku przez księcia litewskiego Kiejstuta,
• 1366 – ponowny szturm i zburzenie zamku przez Litwinów,
• 1367 – Komtur bałgijski Ulryk Fricke nadał prawa bartne osadzie przy zamku Johannisburg
• 1379 – Ziemię Piską odwiedził Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego Winrich von Kniprode
• 1422 – początek planowego osadnictwa na terenie powiatu piskiego,

Pisz powstał jako osada bartnicza, funkcjonująca jako wieś zagrodnicza, zasiedlona wolnymi pruskimi, posiadającymi prawo bartnictwa, rybołówstwa i myślistwa. Na początku XV w. (1424 r.) pojawiła się w dokumentach wzmianka o sołtysie, co wskazywałoby na funkcjonująca już wieś. Wspomniany sołtys wymieniany jest także jako starosta bartny w 1450 r. Prawdopodobnie w tym czasie w pobliżu zamku funkcjonowały już karczmy i kramy rzemieślnicze.

• 1449 – Potwierdzone istnienie kościoła i szkoły, budowa mostu zwodzonego na Pisie,
• 1451 – pobyt w Piszu wielkiego mistrza Ludwika von Erlichshausena; nieudana próba lokacji miasta. Przywilej lokacyjny nadawał 200 łanów na prawie chełmińskim, a sołtysem i zasadźca jednocześnie był niejaki Wawrzyniec Allwun i otrzymał 30 łanów i trzy parcele w mieście. Na utrzymanie plebana wyznaczono 10 łanów. Mieszkańcy lokowanego miasta otrzymali 110 łanów wolnych od obciążeń oraz 50 łanów czynszowych, dla których wyznaczono 10 lat wolnizny. Wojna trzynastoletnia uniemożliwiła zasiedlenie miasta i nadanej ziemi.

• 1455 – powstanie chłopskie podczas wojny trzynastoletniej, zajęcie zamku piskiego przez powstańców
• 1519-1521 – ostatnia wojna polsko-krzyżacka; zajęcie zamku przez oddział polski pod dowództwem Jerzego Talfusa,
• 1525 – Sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego; początki luteranizmu na Mazurach,
• 1639 – pobyt w Piszu króla polskiego Władysława IV,
• 1645 – Pisz otrzymał prawa miejskie nadane przez elektora Fryderyka Wilhelma,
• 1656-57 – częściowe zniszczenie ziemi piskiej przez Tatarów w okresie potopu szwedzkiego,
• 1658 – osiedlenie arian na Ziemi Piskiej,
• 1665 – synod ariański w Kotle,
• 1694 – pożar Pisza,
• 1697-98 – rozbudowa zamku
• 1698 – konferencja na zamku piskim króla Augusta II i elektora brandenburskiego Fryderyka I Hohenzollerna. Podczas "wielkich łowów" towarzyszących wizycie padły ostatnie żubry w Puszczy Piskiej,
• 1709-11 – epidemia dżumy (w Piszu zostało przy życiu 14 mieszkańców),
• 1709 i 1734 – pobyt w Piszu króla Stanisława Leszczyńskiego,
• 1794 – działania wojenne związane z powstaniem kościuszkowskim,
• 1798 – rozpoczęto prace przy uspławnianiu rzeki Pisy
• 1803 – rozwiązanie parafii ariańskiej w Kosinowie,
• 1805 – powstanie zakładu hutniczego przerobu rudy darniowej w Wądołku (działał do 1889 r.),
• 1806-13 – przemarsze wojsk francuskich i rosyjskich w epoce napoleońskiej,
• 1809-1814 – okres wojen napoleońskich (ograbienie miasta i okolic),
• 1813 – pobyt w Piszu cara Aleksandra I,
• 1814 – uruchomienie żeglugi z Pisza do Rynu i Gdańska,
• 1818 – Pisz został siedzibą powiatu,
• 1830 – organizowanie się ochotniczych oddziałów wojskowych na terenie ziemi piskiej wspierających powstanie listopadowe w Polsce,
• 1843 – odbudowa zniszczonego kościoła w Piszu,
• 1856 – powstanie w Piszu straży pożarnej,
• 1863 – udział mieszkańców ziemi piskiej w powstaniu styczniowym,
• 1884-1885 – połączenie kolejowe Pisza z Olsztynem i Ełkiem,
• 1900 – budowa ratusza,
• 1901 – w parafii piskiej mieszkało 5000 Polaków i 3800 Niemców,
• 1903 – oddanie do użytku cegielni silikatowej,
• 1905 – budowa linii kolejowej Pisz – Orzysz,
• 1907 – założenie wodociągu i gazowni,
• 1908 – otwarcie szpitala powiatowego; budowa linii kolejowej Pisz – Dłutowo,
• 1910 – w powiecie piskim 33.344 osoby zadeklarowały jako ojczysty język polski, zaś 16 379 osób – język niemiecki,
• 1913 – powstanie rzeźni miejskiej,
• 1914 i 1915 – dwukrotna okupacja Pisza przez Rosjan podczas I wojny światowej,
• 1920 – plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu; w powiecie piskim za Niemcami pada 33.817 głosów, za Polską – jedynie 14
• 1925 – zbudowanie podstacji elektrowni,

• 1933 – przeprowadzenie generalnego remontu kościoła pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela,
• 24/25 I 1945 – zajęcie Pisza przez żołnierzy Armii Czerwonej z 307 dywizji piechoty dowodzonej przez generała majora B. Dołmatowa; zniszczenie zabudowy miasta w niemal 70%
• 1945 – przyłączenie miasta do Polski, wysiedlenie ludności uznanej za niepolską
• 1945
  • przeniesienie siedziby starostwa z Białej Piskiej do Pisza,
  • otwarcie szkoły podstawowej,
  • uruchomienie elektrowni i poczty,
  • powołanie Urzędu Ziemskiego,
  • powołanie spisu powszechnego (w powiecie mieszkało 700 osób),
  • powstał PSS "Osadnik w Piszu",
• 1946 – powołano Powiatową Radę Narodową,
• 1948 – uruchomiono Piskie Zakłady Przemysłu Sklejek,
• 1960 – oddano do użytku budynek Domu Kultury w Piszu,
• 1969 – powstało Muzeum Ziemi Piskiej,
• 1975 – na skutek reformy administracyjnej w Polsce powiat Pisz został zlikwidowany,
• 1987 – w Turnieju Miast Pisz przegrał ze Słubicami,
• 1989 – pierwsze demokratyczne wybory do samorządu gminnego. Burmistrzem Pisza zostaje Andrzej Wróblewski. W następnych latach (do 2002) urząd ten piastuje Janusz Puchalski,
• 1995 – ukazał się pierwszy numer nowej edycji czasopisma popularno – naukowego "Znad Pisy",
• 1998 – podpisanie porozumienia o partnerstwie między Piszem a powiatem Schleswig-Flensburg;
• 1999 – po reformie administracyjnej ponowne powołanie starostwa powiatowego. Starostą zostaje Marek Konopka,
• 2000 – Radosław Sobczak z Pisza zakwalifikował się jako jedyny Polak do finału Konkursu Chopinowskiego,
• 2002 – 4 lipca nad Puszczą Piską przechodzi największy w historii huragan. W samym tylko Nadleśnictwie Pisz w ciągu 15 minut uszkodzonych zostaje 12 tys. ha lasów,
• 2002 – wybory samorządowe: burmistrzem zostaje Andrzej Szymborski, a starostą Zbigniew Włodkowski,
• 2004 – uruchomienie ekologicznej ciepłowni dla miasta Pisz. Jest to największa tego rodzaju ciepłownia w Polsce, która wykorzystuje tylko odnawialne źródła energii – biomasę. Inwestycja współfinansowana przez EkoFundusz.
• 2009 – 26 czerwca nastąpiło otwarcie nowego mostu nad Pisą.

Zabytki

Pisz nie obfituje w zabytki. Częste pożary i wojny, które nawiedzały miasto, zmiotły z powierzchni ziemi budowle wzniesione w dawnych wiekach.

Najstarszym zabytkiem jest wieża kościoła pod wezwaniem św. Jana; odbudowana po pożarze z 1694 roku przetrwała w mało zmienionej formie. Na uwagę zasługują ściany z ryglówki wzniesione w 1737 roku.

Wieża jest murowana i otynkowana; składa się z trzech kondygnacji z otworem wejściowym na osi, zamykającym się półkoliście. Dach wieży, namiotowy, przechodzi w latarnię ośmioboczną. Na niej znajduje się zegar, a od 1739 roku krzyż. Hełm wieży pochodzi z czasów późniejszych. Sam kościół, wzniesiony w ostatnich latach XVII wieku, został przebudowany w 1843 roku.

We wnętrzu kościoła zachował się ołtarz główny z okresu późnego renesansu, odnowiony w 1696 roku oraz barokowa ambona pochodząca z 1701 roku. Z XVII wieku pochodzą: krucyfiks drewniany, polichromowany, polichromowany pelikan oraz chrzcielnica.

W mieście obejrzeć można ślady po byłym zamku krzyżackim przy ul. Gizewiusza. Z dawnej zabudowy miejskiej zachowały się trzy domy w stylu barokowym: parterowy przy ulicy Rybackiej 8 oraz piętrowe przy Lipowej 5 i 22 (stara numeracja). Dom przy ulicy Rybackiej pochodzi z XVIII wieku, a domy przy ulicy Lipowej z XIX wieku. Wszystkie są murowane, otynkowane, założone na planie prostokąta, dwudzielne.

Zabytkowe domy przy ulicy Rybackiej oznaczone numerami: 9, 12, 13, 15, 16, 17, 18 i 30 pochodzą z pierwszej połowy XIX wieku. Wszystkie są parterowe, murowane, tynkowane, założone na planie prostokąta.

Przy placu Daszyńskiego, z bogatej niegdyś secesyjnej zabudowy miasta pozostały jedynie dwa zabytkowe budynki (nr 8 i 14). Do rejestru zabytków wpisano neogotycki ratusz i stojący obok budynek w tym samym stylu. Wzniesiono je w 1900 roku za pieniądze pochodzące z kontrybucji po wygranej wojnie z Francją w 1871 roku. Mieści się w nim między innymi Muzeum Ziemi Piskiej, Starostwo Powiatowe i Urząd Stanu Cywilnego.

Na zapleczu ratusza znajduje się neogotycka baszta. Obok na skwerku wystawiona została tzw. Kamienna Baba – pamiątka pozostawiona przez Prusów, a odnaleziona w pobliskich Wejsunach w 1872 r. Obelisk z różowawego głazu (140 cm wys.), z niewyraźnie zarysowaną twarzą, przedstawia prawdopodobnie jakiegoś staropruskiego boga. Niedaleko placu Daszyńskiego znajduje się kościół ewangelicko-augsburski.

Wspólnoty wyznaniowe

Na terenie miasta działają następujące kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół rzymskokatolicki
  • pw. św. Jana Chrzciciela
  • pw. Matki Miłosierdzia Ostrobramskiej
  • pw. św. Józefa Oblubieńca
  • pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa

• Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP

• Kościół Zielonoświątkowy
  • Zbór w Piszu

• Świadkowie Jehowy – Sala Królestwa (ul. Warszawska 46)

Sport

W mieście swą siedzibę ma klub piłkarski Mazur Pisz. Aktualnie występuje w klasie okręgowej, w I grupie warmińsko-mazurskiej.

• Pełna nazwa: Klub Sportowy Mazur Pisz
• Rok założenia: 1951
• Barwy: zielono-niebiesko-czerwone
• Stadion: Stadion Miejski w Piszu

W Piszu funkcjonuje również klub koszykarski TSK Roś.

• Pełna nazwa : TSK Roś Pisz
• Rok założenia : 1996
• *Barwy : Pomarańczowy

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

•  Niemcy Schleswig-Flensburg
•  Estonia Mustvee
•  Litwa Alytus

Urodzeni w Piszu

• Jerzy Krzysztof Pisański (XVIII w.), uczony, autor pierwszej historii Prus
• Gustaw Gizewiusz (XIX w.), działacz mazurski, autor głośnej pracy "Polska kwestia językowa w Prusach", współredaktor dwóch gazet wychodzących w języku polskim na Mazurach
• Marek Szczech – były piłkarz, reprezentant Polski, zmarł w 2003 roku
• Zbigniew Włodkowski (ur. 30 kwietnia 1961 w Piszu) – polski polityk (PSL), nauczyciel i samorządowiec, poseł na Sejm V kadencji, od 28 listopada 2007 podsekretarz stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej.
• Gerard Skok (ur. 6 października 1930 w Łodygowie, zm. 3 grudnia 1987 w Olsztynie) – polski działacz społeczny na Mazurach, dziennikarz i polityk, poseł na Sejm PRL I i II kadencji (1952–1961) z ramienia PZPR.

Zobacz też

• Cmentarz żydowski w Piszu
• Pisz (stacja kolejowa)