Pasym

Pasym (do 1945 niem. Passenheim) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie szczycieńskim, położone na Pojezierzu Olsztyńskim. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Pasym. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. olsztyńskiego.

Według danych z 31 grudnia 2004 miasto miało 2522 mieszkańców.

Ośrodek turystyczno-wypoczynkowy "Kalwa" (stanica wodna, obiekty wczasowe i kolonijne, kempingi) i usługowy dla rolnictwa; drobny przemysł (spożywczy, drzewny). Prawa miejskie 1386-1946 i ponownie od 1997 roku. Miasto położone pomiędzy trzema jeziorami: Kalwa (584 ha), Leleskim (482,2 ha) i Gromem (241 ha).

Nazwa miejscowości

Pierwotnie istniała tu wieś kościelna biskupów warmińskich Heinrichswalde (Henrykowo). Miasto w 1386 r. lokowane na miejscu wsi na prawie chełmińskim przez wielkiego mistrza Konrada Zöllnera, wraz z nadaniem praw miejskich miejscowość otrzymała nową nazwę od nazwiska komtura elbląskiego Zygfryda Walpota von Bassenheima. Forma ta ewoluowała potem do postaci Passenheim. Wraz z z późniejszym osadnictwem mazurskim w Prusach Książęcych, wytworzyło się także jej polskie przyswojenie – Pasym. Nazwa ta została oficjalnie przyjęta po włączeniu miejscowości do Polski w 1945 r.

Historia

Pierwotnie ziemie te zamieszkiwał pruski szczep Galindów, który w latach 800-1300 posiadał tu liczne osady i grody, a jeden z nich znany jako Okrągła Góra zlokalizowany był na półwyspie Gajka wrzynającym się z wody jeziora Kalwa. W latach 992-1223 tereny te były areną działań wojennych pomiędzy wojskami polskimi a Prusami. W 1225 ziemie Prus zaczęli najeżdżać Krzyżacy i udało im się je podbić w 1283.

Miasto założone przez Krzyżaków w 1386 r., nazwę otrzymało od założyciela – komtura elbląskiego, Zygfryda von Passenheima. W czasie wojny trzynastoletniej opowiedziało się za Polską, jednakże po pokoju toruńskim wróciło pod panowanie Zakonu. Zamek został wzniesiony po wojnie trzynastoletniej, później nazywany był Schervitzen Hof. Budowla ta została zniszczona w połowie XVII w., a ostatecznie rozebrana w XIX w. Na miejscu dawnego zamku wzniesiono kościół (obecnie katolicki).

W 1461 mieszkańcy Pasymia przystąpili do Związku Pruskiego i prowadzili działania przeciwko Zakonowi – w 1459 wycięto oddział krzyżacki zwabiony obietnicą poddania im miasta, w 1462 zajęto krzyżackie Jeziorany, Barczewo i Zalewo. Na początku XVI wieku, gdy Albrecht Hohenzollern odmówił złożenia hołdu królowi polskiemu doszło do kolejnej wojny, w wyniku której Pasym trafił w ręce polskie na 5 lat.

W latach 1547-1549 proboszczem był ksiądz Andrzej Samuel, doktor teologii, pisarz religijny. W Pasymiu młode lata spędził Krzysztof Hartknoch (1644-1687) – historyk Polski i Prus, profesor Gimnazjum Toruńskiego. W 1657 r. miasto zostało zniszczone w czasie najazdu tatarskiego. Od XVIII wieku miasto traciło na znaczeniu na rzecz rozwijającego się niedaleko Szczytna. W lutym 1807 r. przez kilka dni stacjonował tu Napoleon wraz z 60 tys. armią. Kwatera Napoleona mieściła się na plebanii. W 1868 roku ucierpiało na skutek dużego pożaru, podobnie jak i wcześniej w 1750 r.

W 1883 r. o 3 km od Pasymia przebiegła linia kolejowa, w 1898 r. wybudowano gazownię, w 1904 r. rzeźnię, a w 1911 r. wodociągi. Na początku XX w. Pasym zaczął rozwijać się jako ośrodek turystyczny.

W 1935 r. odwiedził Pasym Melchior Wańkowicz, zbierając materiału do książki Na tropach Smętka. Stąd pochodził królewiecki duchowny polski ks. Wawrzyniec Rast, do szkoły uczęszczał jeden z jego następców, Jerzy Olech.

Przed 1945 r. Pasym znany był jako ośrodek sportów wodnych i zimowych oraz jako miejscowość turystyczna. Nad jeziorem Kalwa wzniesiono wtedy kompleks turystyczny (obecnie jako Rudziska Pasymskie), z pensjonatem z 1927 r. małą skocznią narciarską z wyciągiem krzesełkowym, przystanią wodną i licznymi kawiarniami.

22 stycznia 1945 r. Pasym zajęły oddziały I frontu białoruskiego. Wkrótce wysiedleniu do Niemiec uległa większość pozostałej w mieście ludności, a wiosną 1946 r. w wyniku zniszczeń wojennych Pasym utracił prawa miejskie. Dopiero w 1996 r. miejscowość ponownie uzyskała status miasta. W Rudziskach Pasymskich po 1945 r. funkcjonował założony przez Karola Małłka Mazurski Uniwersytet Ludowy.

II wojna światowa nie oszczędziła Pasymia. 30% zabudowy legło w gruzach. Najstarsze miasto na Mazurach zostało wyludnione (część mieszkańców wywieziono, część wyjechała dobrowolnie). Powoli jednak w Pasymiu zaczęło przybywać mieszkańców. Wracała z przymusowej ewakuacji ludność rodzima, przybyli osadnicy z Mazowsza, Kurpi, repatrianci z Wileńszczyzny i Kresów Wschodnich. W latach 1945 - 1949 zostały uruchomione zakłady przemysłowe: młyn, tartak, wodociągi, mleczarnia, cegielnia, przetwórnia owoców i warzyw, zespół rybacki. Rozwijał się handel, rzemiosło, usługi i oświata. 15 maja 1945 roku do Pasymia przybywa powołany na Burmistrza Miasta mgr Edmund Staniszewski i zostaje zorganizowany Zarząd Miasta.

W Pasymiu młode lata spędził Czesław Jerzy Małkowski – były prezydent Olsztyna, któremu w 2011 r. białostocka prokuratura przedstawiła cztery zarzuty dotyczące gwałtu i usiłowania gwałtu oraz uporczywe naruszanie praw pracowniczych

Zabytki

• Dawny zamek, który został wzniesiony po wojnie trzynastoletniej, później nazywany Schervitzen Hof, zniszczony w połowie XVII w., a ostatecznie rozebrany w XIX w. Na miejscu dawnego zamku wzniesiono kościół katolicki.
• Późnogotycki kościół z końca XV wieku, (pierwotnie drewniany, usytuowany w południowo-zachodnim narożniku murów obronych, od 1525 ewangelicki, ewangelicko-augsburski) odbudowany w latach 1765-1775) po pożarze, wieża z barokowym hełmem, pokrytym gontem (1770). Ołtarz główny manierystyczny z 1673 r. W kondygnacji głównej płaskorzeźba Trójcy św. flankowana figurami Czterech Ewangelistów. Poniżej scena Ostatniej Wieczerzy. Po obu stronach ołtarza duże figury Mojżesza i Aarona. Z tyłu trzy płyty nagrobne z XVII w. Organy z XVIII w., prawdopodobnie powstały w warsztacie Jana Josuego Mosengela w Królewcu. Ambona barokowa z XVII w. Na przeciw ambony krucyfiks z XV w. W nawie środkowej świecznik w kształcie głowy jelenia z 1608 r.
• Neogotycki kościół pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa (katolicki) z z 1876 r., wybudowany w miejscu dawnego zamku. Wnętrze świątyni o charakterze neogotyckim, z ołtarzem, dwoma ołtarzami bocznymi, prospektem organowym, baptysterium z chrzcielnicą, ławkami oraz witrażami. W lewym, bocznym ołtarzu znajduje się dekoracyjna płaskorzeźba z wicią roślinną, układająca się w Drzewo Życia. Motyw ten powtórzony jest na krzyżu w ołtarzu głównym. Strop wzmocniony belkami imitujący otwartą więźbę dachową.
• Plebania z początku XX w.
• Ratusz z XIX wieku (wybudowany w latach 1854-1855 w miejscu starszego, średniowiecznego, spalonego w 1583 r.), założony na planie kwadratu i nawiązujący do stylu klasycystycznego. Obecnie ratusz znajduje się na dużym placu – dawniej były tu ciasne uliczki z gęstą zabudową.
• Pozostałości murów miejskich z XIV wieku.
• Stara zabudowa z końca XVIII i początków XIX w., budynki przy ul. Dworcowej (domy nr 2. 6, 9, 11, 13).
• Zabudowa ul. Dworcowej z pierwszej połowy XX w.: obecna Miejska Biblioteka Publiczna, zespół sądowy (dawny sąd) – obecnie Dom Dziecka, dawna szkoła katolicka (ul. Dworcowa 25).
• Zabudowa na ul. Reja, m.in. budynek poczty.
• Budynek dawnej szkoły ewangelickiej (ul. Ogrodowa) z początku XX w. – obecnie szkoła podstawowa.
• Zespół młyński: młynarzówka z 1903 r., młyn ze spichlerzem – rozbudowany w 1921 r.
• Wieża ciśnień z 191-1911 r. (w parku miejskim).
• Dawna łaźnia miejska, przy wieży ciśnień, obecnie punkt uzdatniania wody.
• Cmentarz ewangelicki z XVII w., usytuowany przy drodze do Dźwierzut, z zabytkowymi nagrobkami oraz kaplicą.
• Cmentarz ewangelicki przy szosie do dworca kolejowego.
• Cmentarz katolicki usytuowany za miastem, nad jeziorem.

Wspólnoty wyznaniowe

Na terenie miasta działają:

• Kościół Rzymskokatolicki, Dekanat Pasym
• Kościół Ewangelicko-Augsburski

Inne wyznania

• Świadkowie Jehowy, Sala Królestwa ul. Polna 44

Transport

Przez miasto przebiega droga krajowa nr 53 Olsztyn-Ostrołęka, a w odległości 3 km linia kolejowa Olsztyn-Szczytno ze stacją Pasym.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie: Bassenheim