Dźwierzuty

Dźwierzuty (dawniej Swersutten, niem. Mensguth) – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie szczycieńskim, w gminie Dźwierzuty. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.

Miejscowość jest siedzibą gminy Dźwierzuty. Znajduje się tu przystanek PKP, PKS, urząd gminy, ośrodek zdrowia, poczta, bank spółdzielczy z ogólnodostępnym bankomatem, gminny ośrodek kultury, sklepy. Założona na planie owalnicy ze stawem pośrodku. Na wysokiej skarpie znajduje się późnogotycki kościół (później ewangelicki) otoczony drzewami oraz cmentarzem. Z drugiej strony wsi znajduje się murowany kościół katolicki z XIX w.

Historia

Około 1374 r. wielki mistrz krzyżacki Winrich von Kniprode nadał 250 włók ziemi wokół Dźwierzut rycerzowi Mentzlowi von Wildenau (Mieczysław Wildenaw – od jego nazwiska dobra ziemskie później nazywane były wildenowskimi), który około 1383 roku zbudował obronny zamek (chroniący przed najazdami Litwinów). W wieku XVII miejscowość miała prawo organizowania jarmarków, a w latach 1770-1818 była siedzibą urzędu skarbowego. Gotycki kościół po pożarze z 1691 r., został odbudowany, z zachowaniem części murów.

W latach 1763-1776 proboszczem Dźwierzutach był Jan Samuel Gregorovius, autor kazań opublikowanych w Postylii polskiej Od 1735 r. studiował teologię na uniwersytecie w Królewcu, później był pastorem i rektorem szkoły ewangelickiej w Dzierzgoniu (od 1753), następnie adiunktem (1762-63) i proboszczem w Dźwierzutach. Urodził się w 1717 r. jako syn długoletniego pastora Jana (zm. w 1763). Jan Samuel Gregorovius zmarł w Dźwierzutach w 1778 r.

Na początku XX w. Orłowicz określił Dźwierzuty jako miasteczko mazurskie z ludnością na pół niemiecką, o 1250 mieszkańcach. W tym czasie w kościele znajdowała się Biblia z 1708 r. z licznymi sztychami Sandrarta, w oprawie z rzeźbami z mosiądzu. W miejscowości, oprócz dwóch kościołów (ewangelicki i katolicki) znajdowały się dwa młyny wodne i gorzelnia. W latach 1927-28 wybudowano we wsi nowoczesny (jak na tamten okres) kompleks budynków szkolnych z domem dla nauczycieli.

Zabytki

• Gotycki kościół ewangelicko-augsburski z XIV w., przebudowany pod koniec XVII lub na początku w XVIII w. (po pożarze z 1691 r.) z wykorzystaniem murów wcześniejszej wieży. Wybudowany na planie prostokąta w stylu późnogotyckim z późniejszymi elementami barokowymi. W szczycie prezbiterium znajduje się chorągiewka metalowa z data 1695 r. Masywna, czworoboczna wieża posiada trzy kondygnacje, wzmocniona skarpami w narożnikach. Wnętrze kościoła salowe, z oryginalnym ewangelickim wyposażeniem, ołtarz z końca XVI w. z rzeźbiona grupą "Ukrzyżowania" w kwaterze środkowej ołtarza. W skrzydłach bocznych na awersach znajdują się portrety Lutra i Melanchtona. Na ambonie znajdują się wymalowane postacie czterech ewangelistów. Prospekt organowy z połowy XVIII w. W oknach znajdują się witraże, ufundowane przez parafian w 1936 r. Na ścianie prezbiterium znajduje się tablica pamiątkowa Juliusa von Quiesa (dawny właściciel Małszewka), który zginął w Kamerunie. W zakrystii znajduje się skrzynia i tablica z nazwiskami żołnierzy poległych kampanii napoleońskiej.
• Stary cmentarz przy kościele ewangelickim, położony z północnej strony kościoła, z grobem pastora J. E. Kiehla, pastora Gustawa Henke, superprezbitera Friedricha Brachogela. Według opinii konserwatorów jest to jeden z najlepiej zachowanych cmentarzy ewangelickich na terenie Mazur. Zobaczyć tu można żeliwne i kute stalowe krzyże nagrobne, żeliwne ogrodzenia kwater, unikatowe obecnie tablice z czarnej masy szklanej z interesującym zdobnictwem
• Neogotycki kościół katolicki pw. Przenajświętszej Trójcy, wybudowany w latach 1880-1884. Jest to budowla murowana z czerwonej cegły, z wieżą zwieńczoną spiczastym hełmem. Prezbiterium zwieńczone jest schodkowym szczytem. Przy wieży znajduje pół cylindryczna klatka schodowa z wejściem na chór. Ostrołukowe okna świątyni wypełnione są maswerkiem. W prezbiterium znajduje się gwiaździste sklepienie. Kropielnica pochodzi z 1874 r. Neogotyckie wyposażenie kościoła, z ołtarzem głównym z figurami aniołów, dwoma ołtarzami bocznymi, amboną, konfesjonałami i ławkami. Również witraże są neogotyckie. Witraż znajdujący się w oknie prezbiterium przedstawia Tron Łaski, Archanioła Gabriela i Archanioła Michała. Witraże w nawie bocznej ozdobione są motywami kwiatów. Jedynie krzyż jest barokowy.
• Cmentarz katolicki, położony koło kościoła.
• Dom pastora z XVIII w.
• Kamienica z XIX w.
• Szkoła (ul. Pasymska), w pobliżu kościoła ewangelickiego, wzniesiona jako jednoklasowa w drugiej połowie XIX w. Obecnie mieści się tu przedszkole.
• Zespół budynków szkolnych przy ul. Sienkiewicza (szkoła i budynek dla nauczycieli), wzniesiony w latach 1927-28. W tamtych czasach był to bardzo nowoczesny budynek szkolny, wyposażony w toalety, natryski i kanalizację.

Religia

Na terenie wsi działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:

• Kościół Rzymskokatolicki
• Kościół Ewangelicko-Augsburski
• Świadkowie Jehowy

Bibliografia

• Darmochwał T., Rumiński M. J., 1996. Warmia Mazury, przewodnik. Agencja TD, Białystok
• Iwona Liżewska, Wiktor Knercer: Przewodnik po historii i zabytkach Ziemi Szczycieńskiej. Olsztyn, Agencja Wydawnicza "Remix" s.c., 1998, 171 str., ISBN 83-87031-13-5
• Mieczysław Orłowicz: "Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii. Na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba", Olsztyn, Agencja Wydawnicza "Remix", 1991, 301, ISBN 83-900155-0-1