Kalisz

Kalisz (łac. Calisia, jid. קאַליש) – miasto na prawach powiatu w środkowo-zachodniej Polsce. Drugi co do wielkości ośrodek województwa wielkopolskiego, siedziba powiatu ziemskiego; główne miasto aglomeracji kalisko-ostrowskiej; siedziba diecezji kaliskiej. Miasto położone jest nad rzeką Prosną, na Wysoczyźnie Kaliskiej.

Od 1314 r. do II rozbioru Polski Kalisz był stolicą województwa kaliskiego. Następnie został stolicą departamentu kaliskiego w Księstwie Warszawskim, w Królestwie Kongresowym stolicą województwa (do 1837), później (w latach 1837–1845 i 1867–1918) stolicą guberni Cesarstwa Rosyjskiego. W latach 1975–1998 był stolicą województwa kaliskiego.

Znajduje się tu filharmonia, teatry, muzea, liczne galerie i organizowane są festiwale. Rozwinięty rynek medialny – liczne gazety lokalne, radio, telewizja.

W Kaliszu urodził się prezydent II Rzeczypospolitej, Stanisław Wojciechowski.

Historia

Liczne odkrycia rzymskich importów (skarb z Zagórzyna i in.) wskazują na to, że okolice Kalisza były ośrodkiem na trasie szlaku bursztynowego. To oraz podobieństwo średniowiecznej nazwy Kalisza do antycznej Kalisii, wzmiankowanej w II wieku n.e. przez Klaudiusza Ptolemeusza, jest powodem ich utożsamiania przez niektórych historyków. Współczesne badania wskazują jednak, że ptolemeuszowa Calisia leżała jednak na terenie dzisiejszej Słowacji.

Osada kasztelańska z grodem od IX w. Nazwa pochodzi od archaizmu kał oznaczającego bagno, mokradło. Ze względu na liczne znaleziska wskazujące na obecność Celtów w okolicy Kalisza istnieje również możliwość, że nazwa pochodzi od celtyckiego słowa cal, oznaczającego strumień lub rzekę.

Od X w. Kalisz był jedną z głównych siedzib królestwa (łac. sedes regni principalis), do XII w. był stolicą jednej z siedmiu prowincji utworzonych przez Bolesława I Chrobrego. W 1138 na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława III Krzywoustego ziemia kaliska została włączona do dzielnicy senioralnej.

W 1193 w kolegiacie św. Pawła Apostoła został pochowany książę kaliski Mieszko Młodszy, w 1195 książę kujawski Bolesław Mieszkowic, w 1202 książę zwierzchni Polski Mieszko III Stary.

W 1233 roku Henryk Brodaty spalił gród na Zawodziu i następnie założył nowy wraz z osadą przy ufundowanym wtedy być może kościele św. Mikołaja. Miasto osiągnęło wysoką pozycję w 2. połowie XIII w., kiedy stało się główną rezydencją Bolesława Pobożnego i stolicą wschodniej Wielkopolski. W tym czasie władca dokonał też lokacji w Kaliszu miasta – na nowym miejscu, nieopodal nowego grodu ustanowionego przez Henryka I Brodatego (na północ od zniszczonego, pierwotnego grodu). Nie jest jednak znana data tego wydarzenia. Rzekomy przywilej z 1264, nadający Kaliszowi prawo pobierania cła solnego, jest falsyfikatem z przełomu XIII i XIV w. Najstarsza autentyczna wzmianka o Kaliszu jako mieście pochodzi z 1268, choć wskutek pomyłki korektorskiej w "Kodeksie Dyplomatycznym Wielkopolski" została rozpowszechniona pod błędną datą 1260. Niektóre źródła sugerują istnienie w Kaliszu klasztoru franciszkanów już w 1257, jednak fakt ten nie przesądza jeszcze o ówczesnym miejskim statusie osady. Należy zatem przyjąć, że Kalisz otrzymał prawo miejskie przed 1268.

Przed 1279 w północnej części Nowego Miasta, nad kanałem Prosny, Bolesław Pobożny wzniósł zamek książęcy, późniejszy Zamek Królewski w Kaliszu (rozebrany w latach 1803–1804).

W czasie rozbicia dzielnicowego (XIII w.) stolica osobnego księstwa. W czasach nowożytnych siedziba wojewody, ośrodek sukiennictwa i stolarstwa, w XIX wieku ośrodek kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego. Ośrodek naukowy i religijny, po opuszczeniu habsburskich Czech w pobliżu osiedliły się wspólnoty braci czeskich. W 1613 w wieży kościoła św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa założono pierwsze polskie obserwatorium astronomiczne. Od 1801 nieprzerwanie działa teatr założony przez Wojciecha Bogusławskiego. W początkach XIX w. siedziba stronnictwa politycznego Kaliszan dążącego do reform gospodarczych.

Gmina żydowska w Kaliszu należała do najznaczniejszych w Koronie Królestwa Polskiego, a rabini Kalisza przewodniczyli obradom Sejmu Czterech Ziem (1581–1764).

W 1813 w Tyńcu stoczono bitwę pod Kaliszem, w której oddziały saskie VII Korpusu Wielkiej Armii gen. Reyniera zostały rozbite przez rosyjski korpus gen. von Wintzingeroda; Kalisz i departament kaliski zostały zajęte, a Imperium Rosyjskie i Królestwo Prus zawarły traktat kaliski. W 1815 powstało Królestwo Polskie i w 1816 ponownie utworzono województwo kaliskie. W 1818 erygowano diecezję kujawsko-kaliską ze stolicą w Kaliszu i założono Kaliskie Towarzystwo Muzyczne, najstarsze towarzystwo muzyczne w Polsce. W tym samym roku książę namiestnik Józef Zajączek wydał postanowienie o funduszu pożyczkowym dla Kalisza, rozpoczynając wielką przebudowę miasta: uregulowano wówczas Warszawskie Przedmieście, wytyczono m.in. plac św. Józefa, ulicę Warszawską, ulicę Łódzką, uregulowano Wrocławskie Przedmieście, aleję Józefiny i ulicę Wrocławską, w 1821 wzniesiono pałac Trybunalski, w 1824 pałac Komisji Województwa Kaliskiego, w 1826 most Kamienny, w 1833 pałac Weissów. W latach 1842–1843 według projektu Teodora Urbańskiego uregulowano Kaliski Węzeł Wodny. W 1864 powstała Kaliska Straż Ogniowa, pierwsza ochotnicza straż ogniowa w Królestwie Polskim. W 1866 na Kanale Bernardyńskim wybudowano most Żelazny, pierwszy polski most o konstrukcji stalowej. W 1870 zaczął ukazywać się „Kaliszanin”. W 1878 powstała Fabryka Fortepianów i Pianin Arnold Fibiger, w 1887 Fabryka Fortepianów i Pianin Teodor Betting, w 1892 Fabryka Pierników i Biszkoptów Kazimierza Mystkowskiego. W 1890 ukończono budowę nowego ratusza, w 1900 ukończono budowę nowego gmachu Teatru Miejskiego, a w 1902 budowę gmachu Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego z salą koncertową.

Kalisz był miastem wielonarodowościowym. W 1860 liczył 12 835 mieszkańców, w tym 47% Polaków, 34% Żydów i 19% Niemców.

W latach 1900–1902 wybudowano Kolej Warszawsko-Kaliską, w latach 1914–1917 powstała Kaliska Kolej Dojazdowa. W 1906 założono Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej.

W dniach 7-22 sierpnia 1914, w czasie I wojny światowej, bezbronne miasto z niewyjaśnionych przyczyn zostało prawie całkowicie zniszczone ostrzałem artyleryjskim i poprzez podpalenia, które jak się powszechnie uważa zostało dokonane przez wojska niemieckie pod dowództwem majora Hermanna Preuskera. Jednakże według innych źródeł wojskami niemieckimi dowodził wówczas m.in. pułkownik Hoffman (Laddwehr-Infanterie-Regiment Nr 7). Spalono m.in. gmach ratusza i teatru. W gruzach legło 95 proc. zabudowy staromiejskiej, co spowodowało eksodus ludności i spadek liczby mieszkańców z 70 do 5 tysięcy. Na Wzgórzu Wiatracznym dokonano mordu na 80 cywilach (decymacja 800 zatrzymanych mężczyzn). Niemiecka komisja oceniła straty poniesione przez miasto na 25 mln rubli w złocie. Tragedię Kalisza Dąbrowska opisała wiernie w "Nocach i dniach”.

Historycy oceniają, że Kalisz był w Europie najbardziej zniszczonym miastem w czasie I wojny światowej. Po odzyskaniu niepodległości odbudowano miasto, zachowując średniowieczny plan zabudowy. W 1931 r. Kalisz liczył już 80 tys. mieszkańców.

W dwudziestoleciu międzywojennym w garnizonie Kalisz stacjonowały jednostki 25 Dywizji Piechoty pod dowództwem gen. Franciszka Altera, m.in. 25 Pułk Artylerii Lekkiej, 29 Pułk Strzelców Kaniowskich; sztab dywizji stacjonował w Kaliszu.

W 1969 odbył się I Ogólnopolski Festiwal Awangardy Beatowej w Kaliszu (OFAB), pierwszy polski rockowy festiwal muzyczny.

W 2010 w Kaliszu obył się VIII Kongres Miast Polskich.

Środowisko naturalne

Położenie geograficzne

Kalisz leży na Wysoczyznie Kaliskiej, w głębokiej dolinie Prosny, w południowo-wschodniej części województwa wielkopolskiego; jest największym miastem na Nizinie Południowowielkopolskiej.

Na południowo-wschodnim krańcu miasta, przy drodze do Brzezin, znajduje się rezerwat przyrody Torfowisko Lis o powierzchni 4,71 ha. Okolice Kalisza to tereny rolnicze, brak tam większych kompleksów leśnych. We wschodniej części miasta znajduje się jedyny w jego granicach las – Las Winiarski, a na południe od lasu Jezioro Pokrzywnickie.

Klimat

Pod względem klimatycznym Kalisz położony jest w strefie przejściowej między nizinami a pasem wyżyn. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi +7,8 °C. Czas zalegania pokrywy śnieżnej wynosi 40–60 dni, okres wegetacyjny trwa 200–220 dni. Suma rocznych opadów wynosi 517 mm. Względna wilgotność powietrza wynosi 81%, a zachmurzenie 65%.

Średnia temperatura i opady dla Kalisza
Miesiąc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru
Średnie najwyższe temperatury	0	+2	+7	+12	+18	+20	+22	+23	+17	+12	+5	+2
Średnie najniższe temperatury	-2	-2	0	+3	+8	+11	+13	+13	+10	+5	+1	-1
Źródło: Weatheronline 08-03-2009

Wody

• Prosna
  • kanały:
    • północny – Bernardyński
    • południowy – Rypinkowski
  • dopływy w granicach miasta – prawe:
    • Pokrzywnica
    • Swędrnia
  • dopływy w granicach miasta – lewe:
    • Piwonia
    • Krępica
• stawy:
  • Piwonicki (Piwonice)
  • Trójka (Rypinek)
  • U Grona (Zagorzynek)
  • Zośka (Rypinek)
• zbiorniki retencyjne: Jezioro Pokrzywnickie (5 km na południowy wschód od Śródmieścia, na granicy miasta z gminą Opatówek), zbiornik Murowaniec (14 km na północny wschód, w gminie Koźminek), Jezioro Gołuchowskie (15 km na północny zachód, w gminie Gołuchów)

Powierzchnia i ludność

W 1906 w granice Kalisza włączono Dobrzec Mały, Czaszki, Rypinek, Tyniec i Ogrody. W 1934 zwiększono powierzchnię miasta do 24,13 km² za sprawą włączenia do Kalisza części gruntów wsi Żydów oraz reszty terenów wsi Tyniec. W 1963 przyłączono: Majków, Piwonice i Dobrzec Wielki. W 1976 powierzchnia Kalisza wynosiła 53 km² (przyłączono Winiary, Nosków, Szczypiorno i Rajsków). Ostatnie powiększenie miasta odbyło się w 2000 – w granice miasta włączono Sulisławice, Kolonię Sulisławice i sołectwo Dobrzec.

• Tabela prezentuje jak zmieniała się w poszczególnych latach powierzchnia miasta Kalisza

Zmiany powierzchni
Rok	Powierzchnia	Zm., %
1906	6,05	–
1934	24,13	298,8%
1963	30,1	24,7%
1976	53	76,1%
1995	55,01	3,8%
1996	55,27	0,5%
2000	69,77	26,2%
2006	69,42	–0,5%
Dane do 1976, Dane od 1995 BDL GUS

• Wykres liczby ludności Kalisza na przestrzeni ostatnich 150 lat

Największą populację Kalisz odnotował w 2000 r. – wg danych GUS 110 104 mieszkańców.

W 2004 aglomerację Kalisza (ang. Larger Urban Zone, LUZ) zamieszkiwało 409 307 osób.

Podział administracyjny

Kalisz jest jednolitą gminą miejską, miastem na prawach powiatu. Jednostkami pomocniczymi gminy są 23 osiedla i 3 sołectwa. Siedzibą rady miasta, prezydenta miasta i urzędu miejskiego jest Ratusz.

Miasto jest jednocześnie siedzibą powiatu kaliskiego; starostwo powiatowe mieści się w pałacu Komisji Województwa Kaliskiego.

Nazwy dzielnic miasta pochodzą od nazw dawnych wsi, kolonii, folwarków i in. jednostek osadniczych, stopniowo przyłączanych do miasta od 1853. Wyjątek stanowi Kaliniec (do 1962 Dzielnica Górnośląska), którego nazwa pochodzi od nazwy Kalisza w Nocach i dniach Marii Dąbrowskiej. Dawne Nowe Miasto, Warszawskie Przedmieście i Wrocławskie Przedmieście stanowią współcześnie integralne części Śródmieścia.

Dzielnice lewobrzeżne Adama Asnyka Czaszki Dobrzec Kaliniec Korczak Nosków Ogrody Piwonice Rypinek Sulisławice Szczypiorno Śródmieście II Widok Zagorzynek Zawodzie

Dzielnice prawobrzeżne Chmielnik Lis Majków Piskorzewie Rajsków Śródmieście I Tyniec Winiary

Przynależność polityczno-administracyjna m. Kalisza (od 1314)

Okres		Państwo	Zwierzchność	Jednostka administracyjna	Status miasta
1314–1569		Królestwo Polskie		województwo kaliskie	Królewskie Miasto Kalisz
1569–1791		Rzeczpospolita Obojga Narodów		województwo kaliskie	Królewskie Miasto Kalisz
1791–1793		Rzeczpospolita Polska		województwo kaliskie	Królewskie Miasto Kalisz
1793–1795		Królestwo Prus		Prusy Południowe, departament poznański	Miasto Kalisz
1795–1807		Królestwo Prus		Prusy Południowe, departament kaliski	Miasto Kalisz
1807–1815		Księstwo Warszawskie	Cesarstwo Francuskie	departament kaliski	Miasto Municypalne Kalisz¹
1815–1816		Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie	departament kaliski	Miasto Municypalne Kalisz
1816–1837		Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie	województwo kaliskie	Miasto Kalisz
1837–1844		Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie	gubernia kaliska	Miasto Kalisz
1845–1866		Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie	gubernia warszawska, powiat kaliski	Miasto Kalisz
1867–1916		Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie	gubernia kaliska²	Miasto Kalisz
1916–1918		Królestwo Polskie	Rzesza Niemiecka, Austro-Węgry	gubernia kaliska	Miasto Kalisz
1918–1919		Rzeczpospolita Polska		okręg kaliski	Miasto Kalisz
1919–1938		Rzeczpospolita Polska		województwo łódzkie, powiat kaliski	Miasto Kalisz
1938–1939		Rzeczpospolita Polska		województwo poznańskie, powiat kaliski	Miasto Kalisz
1939–1941		Rzeczpospolita Polska (okupacja niemiecka)		okręg Kraj Warty, rejencja kaliska	Miasto Kalisz (miasto wydzielone)
1941–1945		Rzeczpospolita Polska (okupacja niemiecka)		okręg Kraj Warty, rejencja łódzka	Miasto Kalisz (miasto wydzielone)
1945–1952		Rzeczpospolita Polska		województwo poznańskie	Kalisz (powiat miejski)
1952–1975		Polska Rzeczpospolita Ludowa		województwo poznańskie	Kalisz (powiat miejski)
1975–1989		Polska Rzeczpospolita Ludowa		województwo kaliskie	Kalisz (gmina miejska)
1989–1998		Rzeczpospolita Polska		województwo kaliskie	Kalisz (gmina miejska)
1999–		Rzeczpospolita Polska		województwo wielkopolskie	Kalisz (powiat grodzki)

¹ Status miasta municypalnego nadano Kaliszowi, Poznaniowi, Toruniowi i Warszawie w 1808.

² Od 1915 gubernia kaliska znajdowała się w niemieckim obszarze okupacyjnym (Generalne Gubernatorstwo Warszawskie).

Gospodarka

Kalisz jest głównym ośrodkiem Kalisko-Ostrowskiego Okręgu Przemysłowego, ośrodkiem przemysłu lotniczego, w tym produkcji maszyn i silników lotniczych (Pratt & Whitney, WSK PZL-Kalisz). Ponadto produkcja koronek i firan (Wistil, Haft), koncentratów spożywczych (Winiary), przemysł włókienniczy (Runotex, Polo), odzieżowy (Big Star) i spożywczy (Kaliszanka, Hellena).

W końcu października 2011 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Kaliszu obejmowała ok. 3,7 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 7,8% do aktywnych zawodowo.

Architektura

W czasach Królestwa Polskiego w Kaliszu działał m.in. Sylwester Szpilowski, według projektów którego wzniesiono szereg monumentalnych budowli o surowych formach klasycystycznych.

Transport

Koleje

1 stycznia 1903 uruchomiono 2-torowy odcinek Kolei Warszawsko-Kaliskiej o długości 111,5 km łączący Łódź Kaliską z Kaliszem. W latach 1965–1975 dokonano elektryfikacji tego odcinka. Obecnie stanowi on część linii kolejowej nr 14 Łódź Kaliska–Forst.

Obecnie istnieją 3 czynne stacje i przystanki kolejowe: Kalisz, Kalisz Szczypiorno, Kalisz Winiary.

W Kaliszu rozpoczynał się odcinek Kaliskiej Kolei Dojazdowej Kalisz Wąskotorowy–Turek (prześwit: 750 mm, linia: 1-torowa, zbudowana: 1914-1917, długość: 56,7 km). W lipcu 1991 został zamknięty dla ruchu pasażerskiego, a ruch towarowy odbywa się jedynie na 45,3 km odcinku Żelazków-Turek (ruch wznowiono w czerwcu 2002).

Dawniej ruch towarowy odbywał się na 2,5 km linii Kalisz Winiary – Winiary Fabryka przechodzącej przez Las Winiarski do fabryki Winiary-Nestlé. Obecnie linia ta jest nieprzejezdna.

11 grudnia 2005 uruchomiono połączenie szynobusowe na trasie Kalisz–Leszno.

Istnieją plany budowy linii szybkiej kolei łączącej Warszawę z Wrocławiem i Poznaniem, która miałaby przebiegać w pobliżu Kalisza (linia Y). Pierwszy etap budowy miał rozpocząć się w 2007 i połączyć stolicę Dolnego Śląska z Kaliszem. Kolejny etap szybkiej kolei miał połączyć Kalisz z Łodzią. Na zachód od miasta znalazłoby się także rozwidlenie linii w kierunkach Poznania i Wrocławia. Według jednego z wariantów planu nowej linii dworzec szybkiej kolei znalazłby się w północnej części miasta i nosiła nazwę Kalisz Północ. W ten sposób podróż z tej stacji do Wrocławia trwałaby ok. 50 minut, a do Warszawy ok. 90 minut. Niestety nie wiadomo kiedy rozpocznie się budowa linii kolejowych dużych prędkości w Polsce.

W Kaliszu ma siedzibę Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych (zał. 2001), które jest zarządcą kilku kolei dojazdowych w Polsce.

Drogi

W Kaliszu krzyżują się drogi krajowe:

• 12 Łęknica – Leszno – Kalisz – Piotrków Trybunalski – Radom – Lublin – Dorohusk
• 25 Bobolice – Bydgoszcz – Konin – Kalisz – Ostrów Wielkopolski – Oleśnica

oraz drogi wojewódzkie:

• 442 Września – Kalisz
• 450 Kalisz – Wieruszów – Opatów
• 470 Kościelec – Turek – Kalisz

Kalisz posiada 312 km dróg i 552 ulice. Na lata 2009 – 2011 zapowiadana jest realizacja 70-kilometrowego traktu „kalisko–wieluńskiego” łączącego Kalisz z Wieluniem i Częstochową.

W mieście znajduje się 1 dworzec autobusowy.

Obwodnice

Pierwszy odcinek miejskiej obwodnicy Kalisza (Trasy Stanczukowskiego) powstał w latach 1992-1995. Kolejne odcinki powstały w latach 1998-2000 i 2004, kiedy to nadano jej nazwę Zachodnia Obwodnica. 16 września 2005 r. otwarto I odcinek śródmiejskiej obwodnicy Kalisza – Szlaku Bursztynowego. W planach jest realizacja kolejnego etapu Trasy Stanczukowskiego, jak i wybudowanie nowej zachodniej obwodnicy Kalisza.

• 2004 – połączenie ulicy Majkowskiej i Godebskiego poprzez wybudowanie III odcinka Trasy Stanczukowskiego i nadanie jej nazwy Zachodnia Obwodnica.
• 16 września 2005 – otwarcie pierwszego odcinka Szlaku Bursztynowego łączącego ulice Łódzką i Częstochowską, która ułatwia przejazd kierowcom np. z Czaszek do Winiar bez potrzeby przebijania się przez zatłoczone Śródmieście.
• grudzień 2005 – zakończenie budowy małej obwodnicy w dzielnicy Dobrzec (ulica Armii Krajowej) umożliwiającej łatwiejszy dojazd do nowej hali sportowo-widowiskowej Kalisz Arena.
• 12 lutego 2007-14 września 2009 – budowa obwodnicy Nowych Skalmierzyc od wiaduktu w Skalmierzycach do Dobrzeca z węzłem z aleją Wojska Polskiego. Dzięki temu całkowicie odciążone zostały Nowe Skalmierzyce i ul. Wrocławska w Kaliszu. Koszt inwestycji to 120 mln złotych.
• grudzień 2009-13 listopada 2010 – budowa drugiego odcinka Szlaku Bursztynowego od ulicy Częstochowskiej do Górnośląskiej. Budowa skrzyżowania z ulicą Górnośląską zaczęła się już w listopadzie 2007, a z ulicą Dworcową w czerwcu 2008.
• po 2012 – budowa I odcinka drugiej zachodniej obwodnicy Kalisza od węzła obwodnicy Nowych Skalmierzyc z aleją Wojska Polskiego do ulicy Poznańskiej poprzez ul. Dobrzecką.
•  ? – budowa IV odcinka Trasy Stanczukowskiego od ulicy Godebskiego poprzez ulicę Stawiszyńską, aleję Sikorskiego, ulice Warszawską i Braci Niemojowskich aż do skrzyżowania ulicy Łódzkiej ze Szlakiem Bursztynowym.

Więcej: Trasa Stanczukowskiego, Szlak Bursztynowy, zachodnia obwodnica Kalisza

Komunikacja miejska

Konieczność budowy tramwaju elektrycznego w Kaliszu pojawiła się w 1902 po wybudowaniu Kolei Warszawsko-Kaliskiej i gwałtownej rozbudowie miasta w kierunku dworca kolejowego. Rozpoczęte w 1912 prace projektowe zostały przerwane w 1914 w wyniku zburzenia i wyludnienia miasta w czasie I wojny światowej.

W dwudziestoleciu międzywojennym linie autobusowe łączyły Śródmieście i dworzec kolejowy. Podobnie jak przed I wojną światową plan budowy tramwaju elektrycznego w mieście nie został zrealizowany.

Po zakończeniu II wojny światowej komunikację miejską uruchomiono ponownie 29 maja 1945. W 1957 Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne obsługiwało 11 linii autobusowych, w 1980 Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej obsługiwało 29 linii, w 1992 Miejski Zakład Komunikacyjny obsługiwał 32 linie, w tym dwie nocne (101, 102).

W 1994 Miejski Zakład Komunikacyjny przekształcono w Kaliskie Linie Autobusowe.

Obecnie w mieście i na obszarze zespołu miejskiego Kaliskie Linie Autobusowe obsługują 25 linii, w tym linie podmiejskie do Gołuchowa, Nowych Skalmierzyc, Opatówka i Ostrowa Wielkopolskiego (linię przyspieszoną M obsługuje MZK Ostrów Wlkp.), a także dwie linie sezonowe. W marcu 2009 Pleszewskie Linie Autobusowe uruchomiły linię A łączącą Kalisz i Pleszew.

Komunikacja lotnicza

Najbliższe porty lotnicze to (po ok. 120 km od Kalisza): Łódź-Lublinek (międzynarodowy), Wrocław-Strachowice (międzynarodowy) i Poznań-Ławica (międzynarodowy). Kalisz miałby się także znajdować w obszarze oddziaływania przyszłego lotniska międzynarodowego Łódź-Łask. Spośród lotnisk regionalnych komunikację zapewnia, znajdujące się w Michałkowie pod Ostrowem Wielkopolskim, lotnisko sportowe Aeroklubu Ostrowskiego. Kalisz partycypuje w kosztach rozbudowy ostrowskiego lotniska w ramach Fundacji Rozwoju Lotniska Wielkopolska Południowa.

Edukacja

Przedszkola:

• 28 publicznych państwowych przedszkoli
• Przedszkole Integracyjne Sióstr Felicjanek
• Publiczne Przedszkole Sióstr Nazaretanek

Szkoły podstawowe:

• 28 państwowych publicznych szkół podstawowych
• Szkoła Podstawowa Specjalna dla Dzieci Słabo Słyszących i Niesłyszących
• Szkoła Podstawowa Niepubliczna m.in. Szkoła Podstawowa Sióstr Nazaretanek

Gimnazja:

• 14 publicznych gimnazjów prowadzonych przez Miasto Kalisz (w tym najnowocześniejsze Gimnazjum w Wielkopolsce).
• Gimnazjum Specjalne dla Dzieci Słabo Słyszących i Niesłyszących
• Gimnazjum niepubliczne KSO Edukator
• Gimnazja niepubliczne m.in. Gimnazjum Sióstr Nazaretanek

Szkoły ponadgimnazjalne i placówki oświatowe:

• I Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka
• II Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki
• III Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika
• IV Liceum Ogólnokształcące im. Ignacego Jana Paderewskiego (Widok)
• V Liceum Ogólnokształcące im. Króla Jana III Sobieskiego (Piskorzewie)
• VI Liceum Ogólnokształcące im. św. Jana Bosko (Tyniec)
• Liceum Ogólnokształcące Sióstr Nazaretanek
• Liceum Plastyczne
• Zespół Szkół Ekonomicznych
• Zespół Szkół Włókienniczych
• Zespół Szkół Technicznych
• Zespół Szkół Budowlanych
• Zespół Szkół Samochodowych
• Technikum Budowy Fortepianów
• Centrum Kształcenia Ustawicznego
• Centrum Kształcenia Praktycznego
• Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy
• Zasadnicza Szkoła Zawodowa przy Ośrodku Dokształcania Zawodowego
• Zespół Szkół Mechaniczno-Elektrycznych
• Zespół Szkół Techniczno-Elektronicznych
• Medyczne Studium Zawodowe im. Marii Skłodowskiej Curie
• Zespół Szkół Zawodowych nr 1
• Zespół Szkół Gastronomiczno-Hotelarskich
• warsztaty gastronomiczne
• Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 3
• Zespół Szkół (Tyniec)
• Zakład Doskonalenia Zawodowego
• Specjalny Ośrodek Wychowawczy im św. Alojzego Orione

Szkoły wyższe:

• Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Kaliszu
• Wydział Pedagogiczno-Artystyczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Kaliszu
• Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, Punkt Informacyjno-Rekrutacyjny w Kaliszu
• Wyższa Szkoła Finansów i Informatyki im. prof. Janusza Chechlińskiego w Łodzi, Wydział Ekonomii w Kaliszu
• Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Ośrodek Studiów Zamiejscowych w Kaliszu
• Politechnika Poznańska, filia w Kaliszu
• Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu (wyższa szkoła oficerska)
• Wyższe Seminarium Duchowne w Kaliszu
• Państwowe Pomaturalne Studium Kształcenia Animatorów Kultury w Kaliszu
• Studium Doskonalenia Menadżerów Oświaty w Kaliszu
• Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Kaliszu

Kultura

Kalisz stanowi drugi po Poznaniu ośrodek kulturalny w województwie wielkopolskim. Znajdują się tutaj m.in. Filharmonia Kaliska, Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego, Teatr Tańca Współczesnego, Centrum Kultury i Sztuki, Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej, Biuro Wystaw Artystycznych, wiele galerii, rezerwat archeologiczny Zawodzie oraz trzy kina.

W mieście co roku odbywa się wiele festiwali i imprez kulturalnych m.in. Kaliskie Spotkania Teatralne, Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych, festiwal Schola Cantorum, Festiwal Muzyczny im. Pawła Bergera, Multi Art Festiwal

W 1967 r. w Kaliszu nakręcono film fabularny Piękny był pogrzeb, ludzie płakali w reżyserii Zbigniewa Chmielewskiego.

Media

• Telewizja:
  • UPC
  • Amazing TV (dawniej TELETOP Kalisz)
  • Multimedia Polska SA, Ogólnopolskie Biuro w Kaliszu
  • Kalisz TV

• Prasa:
  • Życie Kalisza
  • Ziemia Kaliska (ukazuje się w piątki razem z dziennikiem Polska Głos Wielkopolski)
  • 7 Dni Kalisza
  • Nowe Fakty Kaliskie
  • Kalisia Nowa
  • Przegląd Kaliski
  • Polska Głos Wielkopolski (oddział w Kaliszu)
  • Gazeta Wyborcza (oddział w Poznaniu)
  • Polska Agencja Prasowa (oddział w Kaliszu)
  • Nasz Rynek (bezpłatna)
  • Telewizja. Pismo powiatów kaliskiego i ostrowskiego (bezpłatna)
  • Coffee News (bezpłatna)
  • Express Kaliski (bezpłatna)
• Radio:
  • Radio Centrum (106,4 MHz)
  • Polskie Radio Radio Merkury O/Kalisz (91,1 MHz)
  • Diecezjalne Radio Rodzina (103,1 MHz)
  • Radio Eska Kalisz/Ostrów (101,1 MHz)

• Portale internetowe:
  • Kalisz.naszemiasto.pl
  • Calisia.pl
  • Dziennik Wielkopolski
  • Ecentrum.pl
  • rc.fm
  • kalisz.pl

• Festiwale i wydarzenia:
  • Festiwal im. Pawła Bergera
  • Multi Art Festiwal
  • Międzynarodowy Festiwal pianistów Jazzowych
  • Contact Zone
  • Międzynarodowy festiwal "Chopin z barwach jesieni"
  • La Strada
  • Kino Letnie
  • Kaliskie Spotkania Teatralne
  • Schola Cantorum

Sport

Od nazwy kaliskiej dzielnicy Szczypiorno wzięła się druga nazwa piłki ręcznej – szczypiorniak.

W 2011 w hali Kalisz Arena rozegrano 18. mecz Gwiazd Polskiej Ligi Koszykówki.

W Kaliszu miał siedzibę Polski Związek Snookera i Bilarda Angielskiego

• Siatkówka:
  • Winiary Kalisz – SSK Calisia Kalisz (siatkówka kobiet – zdobywczynie Pucharu Polski w sezonie 2006/07, Mistrzostwa Polski i Superpucharu w tym samym sezonie)
  • Grześki Kadra Kalisz (siatkówka mężczyzn) (II liga)
  • MKS Calisia Kalisz (siatkówka kobiet)
  • MUKS Amber Kalisz (siatkówka kobiet – kadetki, młodziczki)
  • UKS Augustynki Kalisz (siatkówka kobiet – kadetki, młodziczki)
  • MUKS Tornado Kalisz (siatkówka mężczyzn – młodziki)
  • AZS PWSZ Kalisz (zespół akademicki)
• Piłka nożna:
  • Calisia Kalisz
  • Prosna Kalisz
  • KKS Włókniarz 1925 Kalisz
  • KUKS Kaliszanin
  • Pierwsza Liga Halowa TPNP
  • Druga Liga Halowa TPNP
• Koszykówka: AZS PWSZ OSRiR Kalisz (II liga)
• Piłka ręczna:
  • MKS PWSZ "Szczypiorno" Kalisz (II liga)
  • UKS Nike Kalisz
• Sporty walki:
  • Arkadia Kalisz (Muay Thai – drużynowy Mistrz Polski)
  • Sensei Kalisz (judo)
  • ZPM Poprawa (kick boxing)
  • Prosna Kalisz (boks)
  • Kyokushinkan Kalisz (karate)
• Lekkoatletyka:
  • MKS Calisia Kalisz
  • UKS 12 Kalisz
• Pływanie:
  • Delfin Kalisz
  • UKS 9 Kalisz
• Golf: Pierwszy Kaliski Klub Golfowy
• Kolarstwo:
  • Kaliskie Towarzystwo Kolarskie (KTK)
  • Uczniowski Klub Sportowy Majkowska Dwójka
• Wioślarstwo: Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie (KTW)
• Kajakarstwo: Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie (KTW)
• Canoe Polo (Kajak Polo):
  • Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie (KTW)
• Tenis: Kaliskie Towarzystwo Tenisowe (KTT)
• Alpamayo (wspinaczka górska)
• KSS Bursztyn Kalisz (strzelectwo sportowe)
• Yacht Klub Polski Kalisz

Obiekty sportowe

• Hala Sportowo-Widowiskowa ”Kalisz Arena” (dawniej: ”Winiary Arena”) na Dobrzecu (3200 miejsc siedzących)
• Hala Sportowo-Widowiskowa przy ul. Łódzkiej 29 (1000 miejsc siedzących)
• Hala Sportowa przy ul. Łódzkiej 19 (600 miejsc siedzących)
• Hala Lekkoatletyczna przy ul. Łódzkiej
• Stadion Miejski – Wał Matejki
• Stadion OSRiR
• Stadion Calisia
• Stadion Prosna
• Tor kolarski
• Tor saneczkowy na Majkowie
• Przystań wioślarska
• Korty tenisowe w Parku Przyjaźni
• Korty tenisowe na Majkowie
• Korty tenisowe Kaliskiego Towarzystwa Tenisowego przy ul. Łódzkiej 19
• Kryta pływalnia Delfin
• Kryta pływalnia przy ul. Łódzkiej
• Boiska do siatkówki plażowej
• Strzelnica pneumatyczna
• Strzelnica kulowa
• Cztery boiska piłkarskie z sztuczna murawą
• Street Ball
• Pole golfowe na Winiarach
• Ośrodek Wypoczynkowy Szałe (zalew – kąpielisko strzeżone – 170 ha)

Wspólnoty religijne

Kalisz jest siedzibą kurii diecezji kaliskiej (1992). Miasto obejmują dwa dekanaty: Kalisz I i Kalisz II.

W latach 1818–1925 Kalisz był siedzibą diecezji kujawsko-kaliskiej; ingres pierwszego biskupa kaliskiego Andrzeja Wołłowicza do kościoła św. Mikołaja Biskupa w Kaliszu odbył się 4 lipca 1819.

Pierwsze seminarium duchowne w Kaliszu (dla archidiecezji gnieźnieńskiej) założono w 1583 z fundacji prymasa Stanisława Karnkowskiego; w 1621 zostało przeniesione do Gniezna. W 1993 założono Wyższe Seminarium Duchowne.

Bazylika kolegiacka Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kaliszu jest narodowym sanktuarium św. Józefa. Znajduje się tam obraz Świętej Rodziny, przed którym w 1997 modlił się Jan Paweł II. Co roku świątynię odwiedza około 200 tysięcy pielgrzymów z całej Polski, głównie rzemieślników.

Liczba pielgrzymów odwiedzających Kalisz w ciągu roku stawia miasto na wysokiej pozycji miast pielgrzymkowych, zaraz za m.in. Częstochową, Licheniem czy Krakowem.

W Kaliszu znajduje się 19 kościołów katolickich, 1 prawosławny (parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła), 5 protestanckich, 3 Sale Królestwa Świadków Jehowy, 1 Buddyjski Ośrodek Medytacyjny i 1 wspólnota muzułmańska.

Od 1988 r. w mieście istnieje klasztor Ubogich Sióstr Świętej Klary.

Infrastruktura

Infrastruktura techniczna

Na odcinku jednokierunkowym ulicy Kościuszki od grudnia 2008 działa pierwsze w Polsce i w mieście europejskim oświetlenie oparte na technologii LED. Dzięki temu systemowi zużycie energii elektrycznej może zmniejszyć się aż o 70%. Jest on także przyjazny dla środowiska, gdyż diody LED nie zawierają szkodliwych substancji takich jak rtęć i ołów.

Bezpieczeństwo

W Kaliszu znajduje się miejska komenda Policji i Państwowej Straży Pożarnej oraz kilka jednostek Ochotniczej Straży Pożarnej. Miasto posiada również Straż Miejską i placówkę Straży Granicznej.

Opieka zdrowotna

• Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Perzyny w Kaliszu
• Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Matki i Dziecka w Kaliszu
• Wojewódzki Zakład Opieki Psychiatrycznej w Sokołówce
• Wojewódzki Szpital Chorób Płuc w Wolicy
• Poliklinika MSWiA w Kaliszu
• Pogotowie Ratunkowe w Kaliszu
• Prywatne Pogotowie Bobomed w Kaliszu (24h)
• Kaliska Agencja Medyczna

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Adria
• Erfurt (1984)
• Hamm (1991)
• Hautmont (1958)
• Heerhugowaard (1992)
• Kamieniec Podolski (1993)
• La Louvière (1998)
• Martin (1996)
• Mińsk – rejon Fruzeński
• Preston (1989)
• Southampton
• Szentendre
• Tongeren

Ludzie związani z Kaliszem

Honorowi Obywatele Miasta Kalisza

• Stanisław Wojciechowski – prezydent RP (1923)
• Józef Piłsudski – marszałek Polski (1927)
• Theodor Meron - amerykański prawnik, sędzia, profesor prawa międzynarodowego na Uniwersytecie Nowojorskim, został wybrany przez Zgromadzenie Ogólne ONZ na sędziego Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii (ICTY) i Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Rwandy (ICTR) w kadencji 2001–2005 (1930)
• Maria Dąbrowska – pisarka (1960)
• Tadeusz Kulisiewicz – artysta grafik (1960)
• Józef Garliński – profesor (1994)
• Józef Nowacki – profesor, chemik (1995)
• Jan Winczakiewicz – artysta malarz (1995)
• Stefan Soboniewski – starosta kaliski (1996)
• Jan Paweł II – papież (1997)
• Henryk Jedwab – uczestnik bitwy pod Monte Cassino (1999)
• Jan Ptaszyn Wróblewski – jazzman (1999)
• Krzysztof Grzymski – profesor, archeolog (2000)
• Lucjan Andrzejczak – ksiądz (2001)
• Stefan Dzierżek – ksiądz (2003)
• Christopher Hill – ambasador Stanów Zjednoczonych w Polsce (2003)
• Szewach Weiss – ambasador Izraela w Polsce (2003)
• Stanisław Napierała – ksiądz, biskup diecezji kaliskiej (2004)
• Stanisław Iwankiewicz – profesor, lekarz otolaryngolog, pionier mikrochirurgii ucha i krtani (2005)
• Wanda Wiłkomirska – profesor, skrzypaczka (2006)
• Władysław Kościelniak – artysta grafik, dokumentalista historii i architektury Kalisza (2006)
• Bogusław Śliwa – polski prawnik, działacz opozycyjny, autor Posłania do ludzi pracy Europy Wschodniej (2007)
• Izabella Cywińska – reżyser teatralny i filmowy, krytyk filmowy (2008)
• Jerzy Rubiński – profesor, dziekan Wydziału Pedagogiczno-Artystycznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (2008)
• Czesław Glinkowski (pośmiertnie) – pierwszy rektor Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w Kaliszu (2009)
• Antoni Pietkiewicz – polityk, były wojewoda kaliski i mazowiecki (2009)
• Iwona Dąbrowska i Krzysztof Dąbrowski (pośmiertnie) – archeolodzy (2010)
• Edward Wende (pośmiertnie) – prawnik, sędzia Trybunału Stanu (2010)

Zobacz też

• Zamek Królewski w Kaliszu
• Stary cmentarz żydowski w Kaliszu
• Nowy cmentarz żydowski w Kaliszu
• województwo środkowopolskie (wschodniowielkopolskie)
• Kalisko-Ostrowski Okręg Przemysłowy
• ludność Kalisza
• Rezerwat Archeologiczny w Kaliszu Zawodziu