Koźmin Wielkopolski

Koźmin Wielkopolski (do końca 1996 Koźmin, niem. Koschmin) – miasto w woj. wielkopolskim, w powiecie krotoszyńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Koźmin Wielkopolski.

Według danych z 31 grudnia 2009 miasto liczyło 6678 mieszkańców.

Położenie

Koźmin Wlkp leży w zachodniej części Wysoczyzny Kaliskiej (zwanej też od Koźmina Wlkp. Koźmińską) nad rzeką Orlą. Leży w odległości około 15 km od Krotoszyna i około 40 km od Ostrowa Wielkopolskiego. Krzyżują się tu drogi krajowa i wojewódzka:

• droga krajowa nr 15: Trzebnica – Krotoszyn – Koźmin Wielkopolski – Września – Gniezno – Toruń – Ostróda
• droga wojewódzka nr 438: Borek Wielkopolski – Koźmin Wielkopolski

oraz linie kolejowe (stacja Koźmin Wielkopolski):

• linia kolejowa nr 281: Oleśnica – Krotoszyn – Koźmin – Jarocin – Gniezno (dł. 160,06 km; otwarcie: 30 czerwca 1875)
• linia kolejowa nr 382: Koźmin – Piaski (dł. 29,38 km; otwarcie: 2 listopada 1909; rozebrana w 1998)

Na terenie miasta oraz przyległych gmin zorganizowana jest komunikacja autobusowa.

Gospodarka

Przemysł przetwórczy reprezentowany jest przez gałęzie: metalową, drzewną, spożywczą i chemiczną. Międzygminny ośrodek usługowy i handlowy.

Historia

Gród z podgrodziem istniał tu już w XII wieku, prawa miejskie Koźmin otrzymał pomiędzy 1251, a 1283 r. W 1338 roku Kazimierz III Wielki darował miasto Maćkowi Borkowicowi, który zbudował w Koźminie zamek. Po upadku wojewody miasto wielokrotnie zmienia właścicieli. W XVI wieku był własnością rodu Górków, po nich między innymi Sapiehów. W czasach I Rzeczypospolitej należał do najsilniejszych grodów w Wielkopolsce. W XVI wieku był tu znaczny ośrodek sukienniczy, a w XVII wieku znany ośrodek reformacji (w 1561 roku bracia czescy otworzyli w Koźminie drukarnię). W 1875 wybudowano linię kolejową, co przyspieszyło rozwój miasta. W latach 1887-1932 miasto powiatowe (powiat koźmiński). W 1906 roku miał miejsce w Koźminie strajk dzieci szkolnych. Już w listopadzie 1918 roku sformowano tu Radę Robotniczo-Żołnierską oraz, po wybuchu powstania wielkopolskiego, kompanię żołnierską. Zakończenie II wojny światowej nastąpiło w Koźminie 23 stycznia 1945 roku. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. kaliskiego. Przed rokiem 1875 i od 1999 w powiecie krotoszyńskim. W 1995 r. na terenie miasta i gminy odbyło się referendum na podstawie którego Rada Miejska wystapiła do Szefa Urzędu Rady Ministów z prośbą o zmianę nazwy. Zarządzenie Rady Ministrów wydano w 1996, dzięki czemu przymiotnik Wielkopolski został dodany do nazwy miejscowosci 1 stycznia 1997 r.

Zabytki

• zamek z pierwszej połowy XIV wieku, wybudowany przez Maćka Borkowica, murowany z cegły, tynkowany z wyjątkiem wieży, wielokrotnie przebudowywany (w XVI wieku przez Górków, w stylu renesansowym, w XVIII wieku, w 1865 roku), z pierwotnego założenia zachowały się wieża zamkowa, czworokątny dziedziniec oraz fragment fosy (obecnie alpinarium), według legendy zamek miał być połączony tunelem z parkiem pałacu w Dobrzycy,
• kościół parafialny Najświętszej Marii Panny i świętego Wawrzyńca, wzniesiony w 1462 roku przez Hińczę z Rogowa, rozbudowywany (1670-1677), przebudowywany (XVIII wiek), w stylu barokowym, murowany z cegły, otynkowany, o układzie bazylikowym, z trzema nawami i wieżą z blaszanym hełmem,
  • sklepienie z dekoracją stiukową,
  • manierystyczny ołtarz głównym z lat 1600-1630, trzykondygnacyjny, z licznymi rzeźbami i płaskorzeźbami (między innymi rzeźba Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny z dawnego gotyckiego ołtarza z końca XV wieku), z których wiele było stylizowanych na te z krakowskiego ołtarza mariackiego Wita Stwosza,
    • cyborium, renesansowe, z około 1540 roku, z żelaznymi kutymi drzwiczkami, przyozdobione ornamentem roślinnym,
  • prezbiterium,
    • nagrobek Andrzeja i Barbary Górków, renesansowy, wykuty w piaskowcu i czarnym marmurze przed 1583 rokiem,
    • epitafium zmarłej w czasie zarazy w 1606 roku Barbary z Winklerów,
    • belka tęczowa z grupą pasyjną,
  • kaplica,
    • kuta żelazna krata zamykająca wejście do kaplicy, renesansowa,
    • rzeźba Matka Boska, gotycka, z XV wieku,
    • rzeźba ludowa Chrystus Frasobliwy,
  • obrazy czterech koźmińskich uczonych (Mikołaj, Albin i Aleksy – docenci Akademii Krakowskiej, Benedykt – profesor Akademii Krakowskiej, zasłużony dla rozwoju Biblioteki Jagiellońskiej, XV i XVI wiek),
  • obraz tak zwanej szkoły wielkopolskiej Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, malowany na desce, z XVI wieku,
  • dwie kropielnice kamienne przyozdobione ludzkimi maskami, romańskie,
  • stalle i ambona z XVII wieku,
  • dzwon z 1546 roku,
• kościół i klasztor pobernardyński Najświętszej Marii Panny i świętych Stanisława i Franciszka, wzniesione w latach 1648-1670, barokowe, kościół otoczony krużgankiem, bogate wyposażenie wnętrza z XVIII wieku, klasztor przebudowywany w 1828 roku na więzienie po uprzedniej kasacie zakonu (1818), całość rewaloryzowana w latach 1885 i 1968,
• kościół cmentarny Trójcy Świętej, drewniany, wzniesiony w 1570 roku, odnowiony gruntownie w XIX wieku, kryty gontem,
  • belka tęczowa z 1570 roku,
  • drewniana płyta grobowa z okresu zarazy 1707-1709,
  • cmentarz,
    • pomnik powstańców wielkopolskich,
    • groby 52 więźniarek zamęczonych w latach 1940-1945 w miejscowym obozie karnym,
• dawny szpital, konstrukcji szkieletowej, z XVIII wieku,
• wiatrak-koźlak,
• kamieniczki mieszczańskie, klasycystyczne.

Przyroda

• Park Miejski z urozmaiconą pergolami aleją grabową, stawem oraz stanowiskiem okazów bażantów
• Obszar Chronionego Krajobrazu Dąbrowy Krotoszyńskie i Baszków Rochy

Sport

Koźmiński Klub Sportowy Biały Orzeł Koźmin Wielkopolski, polski klub piłkarski z miejscowości Koźmin Wielkopolski, w powiecie krotoszyńskim, grający w sezonie 2009/2010 w IV lidze, grupie wielkopolskiej południowej.

IKS "Spartakus" klub integracyjny propagujący tenis ziemny na wózkach którego prezesem jest Albin Batycki

Osoby związane z Koźminem

• Witold Celichowski – prawnik, działacz polityczny
• Zygmunt Czarnecki – prawnik, działacz samorządowy, starosta koźminski
• Stanisław Czernik – poeta
• Aron Heppner – judaista, historyk
• Franciszek Kociński – dziekan dekanatu koźmińskiego
• Łukasz z Wielkiego Koźmina – autor Kazań Gnieźnieńskich
• Maćko Borkowic – możnowładca
• Stanisław Śniatała – dziekan dekanatu koźmińskiego, radca duchowny, szambelan papieski
• Dymitr Weiher – kasztelan gdański, właściciel Koźmina
• Janina Kłopocka – artystka, autorka Rodła
• Bronisław Sikorski – dowódca sztabu "Grupy Południe" w Wodzisławiu – podczas III powstania śląskiego.

Górkowie

• Andrzej I Górka
• Łukasz II Górka
• Łukasz III Górka
• Wojtek I Górka

Współpraca międzynarodowa

• Drimmelen
• Związek Gmin Bad Tennstedt
• Bellheim
• Balatonmariafürdö

Zobacz też

• Stary cmentarz żydowski w Koźminie Wielkopolskim
• Nowy cmentarz żydowski w Koźminie Wielkopolskim